საქართველოს ფლორა

ბმულების დამატება
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია

საქართველოს ფლორა — მცენარეთა სახეობების ისტორიულად ჩამოყალიბებული ერთობლიობა, რომელიც ამჟამად გვხვდება მის ტერიტორიაზე და საზღვაო წყლებში. საქართველოს ფლორა დაახლოებით 13 300 სახეობას ითვლის, მათ შორის 4225 თესლოვან მცენარეთა რიცხვს მიეკუთვნება, 75 — გვიმრანაირებს, 600 — ხავსებს, 2000 — წყალმცენარეებს.

ზოგადი ინფორმაცია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

საკმაოდ ხანგრძლივი და საინტერესოა საქართველოს ფლორის განვითარების ისტორია. მესამეულ პერიოდში საქართველოს ფლორა ტროპიკული მცენარეულობის სახის და ძირითადად მარადმწვანე იყო. თანდათან, კლიმატის აცივებასთან ერთად, ტროპიკული მცენარეულობა ჯერ სუბტროპიკულით, ხოლო შემდგომ ზომიერი კლიმატური სარტყლისათვის დამახასიათებელი ფლორით იცვლებოდა. საქართველოს ტერიტორიაზე მეოთხეულ გამყინვარებას ცივი ქვეყნების ფლორის ცალკეულ წარმომადგენელთა შემოჭრა მოჰყვა.

კავკასიაში უძველესი ფლორის არსებობისათვის ხელსაყრელი ბუნებრივი პირობები შენარჩუნებული იქნა მხოლოდ კოლხეთსა და თალიშში (აზერბაიჯანი). სწორედ აქ, მიუხედავად მეოთხეულის გამყინვარებისა, შენარჩუნებულია შედარებით თბილი და ნოტიო ჰავა, შესაბამისი — სითბოსა და ტენის მოყვარული მცენარეებით.

ადგილობრივი — ენდემურია მცენარეული სამყაროს 380 სახეობა, რომელთაგანაც ზოგი რელიქტურ მცენარეებსაც მიეკუთვნება. საქართველოს ენდემური მცენარეებიდან ცნობილია ბიჭვინთისა და ელდარის ფიჭვი, მეგრული არყი, ქართული ნუში და სხვ.

რელიქტური მცენარეები ფართოდაა გავრცელებული კოლხეთში (პონტოური მუხა, შქერი, წყავი და სხვ.). რელიქტები გვხვდება საქართველოს სხვა რაიონებშიც.

ტერიტორიის მდებარეობა, რთული რელიეფი, ჰავის მრავალგვარობა განაპირობებს საქართველოს ბუნებრივი მცენარეული საფარის სტრუქტურულ მრავალფეროვნებას. წამყვან მცენარეულ ტიპს წარმოადგენს ტყე (ტყეები), რომლითაც დაფარულია ქვეყნის ტერიტორიის დაახლოებით 32–35%. საკმაოდ ვრცელი ტერიტორია უჭირავს ბუჩქნარებსა და მდელოებს. გვხვდება სტეპები, ნახევრად უდაბნოები და ჭაობის მცენარეულობა. მცენარეული საფარის თითოეულ წარმომადგენელს (მცენარეულ ტიპს) გააჩნია არა მარტო სპეციფიკური, მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი სტრუქტურა (შედგენილობა, აგებულება), არამედ თავისი განვითარების ისტორია, რომელიც მილიონობით წლებს ითვლის.[1]

სახეობრივი მრავალფეროვნება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მცენარეული საფარის ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პირველი ცნობები საქართველოს დღევანდელ ტერიტორიაზე მოზარდი ხმელეთის მცენარეების შესახებ განეკუთვნება პალეოზოური ერის კარბონულ (ქვანახშირის) პერიოდს (360–290 მლნ წლის წინათ). საქართველოს პალეოზოური ასაკის დანალექებში მკვლევართა მიერ აღმოჩენილია დედამიწის უძველეს მცენარეთა მრავალი წარმომადგენელი, კერძოდ ლეპიდოდენდრონები, სიგილარიები, კალამიტისებრნი, თესლოვანი გვიმრები, კორდაიტები და სხვ. ამ მცენარეთაგან ზოგიერთი (ლეპიდოდენდრონები, სიგილარიები, კალამიტები) 50 მ-მდე სიმაღლეს აღწევდა. აღნიშნული უძველესი მცენარეების უმეტესობა, როგორც ცნობილია, დედამიწის ზურგზე პალეოზოურ ერაშივე ამოწყდა (მათგან ნაწილმა დასაბამი მისცა შემდეგდროინდელ მცენარეებს).[2]

პალეოზოურ ერაშიც და მეზოზოური ერის იურულ პერიოდში (200–137 მლნ წლის წინათ), როგორც პალეოგეოგრაფიული წყაროებიდანაა ცნობილი, საქართველოს დღევანდელი ტერიტორია ზღვით იყო დაფარული. წყლიდან ამოწეული იყო მხოლოდ უძველესი მასივები (ძირულის, ხრამის, ლოქის) და სხვა ცალკეული კუნძულები. აღნიშნული კუნძულები იურულ პერიოდში დაფარული იყო ტროპიკული ტიპის მცენარეული საფარით, რომლის შემადგენლობაში, პალეობოტანიკოსთა გამოკვლევების თანახმად, მონაწილეობდა დედამიწის უძველესი მცენარეები — კალამიტისებრნი, შვიტასნაირები, გვიმრანაირები, ბენეტიტისნაირნი, თესლოვანი გვიმრები, კეიტონიასებრნი, საგოვანასებრნი, გინკოსებრნი, არაუკარიასებრნი და სხვ. იმდროინდელმა უხვმა ტროპიკულმა მცენარეულობამ, როგორც მეცნიერები ასკვნიან, საფუძველი ჩაუყარა საქართველოს ტერიტორიაზე არსებულ ქვანახშირის იურულ საბადოებს — ტყიბულის, შაორის, ტყვარჩელის.[2]

პალეოზოურ და ადრეულ მეზოზოურ ერაში (ტრიასული და იურული პერიოდები), როგორც პალეობოტანიკური მასალები ადასტურებს, დედამიწის მთელ ხმელეთზე მცენარეულობა (ფლორა, მცენარეული საფარი) საკმაოდ ერთგვაროვანი იყო, ზემოაღნიშნული უძველესი მცენარეები ფაქტობრივად დედამიწის ყველა ნაწილში ვრცელდებოდა. მცენარეულობის რეგიონული დიფერენცირება დაიწყო შედარებით გვიან და იგი დედამიწის ხმელეთის ტერიტორიის ფორმირებასთან იყო დაკავშირებული.[3]

მეზოზოურ ერაში (ასევე კაინოზოური ერის დიდ მანძილზე) ჩვენს პლანეტაზე, მექსიკიდან მოკიდებული ჩრდილო ჩინეთამდე, გადაჭიმული იყო ხმელთაშუა ზღვა — ტეთისი, რომელიც ჰყოფდა ჩრდილოეთის ხმელეთს სამხრეთის მატერიკებისაგან. ამასთან დაკავშირებით მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ჩრდილოეთის და სამხრეთის ხმელეთზე უძველესი ფლორების განვითარება პრაქტიკულად დამოუკიდებელი, ერთმანეთისაგან განსხვავებული გზით წარიმართა (არის გამონაკლისიც, როგორიცაა, მაგალითად, აღმოსავლეთ აზიის ფლორა და ზოგიერთი სხვ.).[4]

პალეობოტანიკური მასალების თანახმად, მეზოზოური ერის ტრიასულ და იურულ პერიოდებში (145–137 მლნ წლის წინათ) ჩრდილოეთის ხმელეთზე (ტეთისის ოკეანის ჩრდილოეთით) გავრცელებული იყო საკმაოდ ერთგვაროვანი ტროპიკული ფლორა. მოგვიანებით, როცა ამ ფლორის დიფერენცირება განხორციელდა (კაინოზოური ერის მესამეულ პერიოდში), მისგან წარმოიშვა ჰოლარქტიკული (ჰოლარქტიკის ფიტოგეოგრაფიული ოლქის – დღევანდელი ფიტოგეოგრაფიული დარაიონების მიხედვით) სუბტროპიკული მარადმწვანე, ფოთოლცვენია და წიწვიანთა ფლორები.[4]

ცარცული პერიოდის ბოლომდე (70–67 მლნ წლის წინათ) ტეთისის ზღვაში, საქართველოს დღევანდელი ტერიტორიის ადგილზე არსებული მომცრო ზომის კუნძულები (მათ შორის კავკასიონის და ანტიკავკასიონის წინამორბედები) კვლავ ტროპიკული ტიპის მდიდარი მცენარეულობით იყო დაფარული, რაც სათანადო პალეობოტანიკური მასალებით მტკიცდება. ცარცული პერიოდის დასასრულს ევრაზიაში (ევროპის და აზიის ნაწილი, ცენტრალური ჩინეთი) ფორმირებული იქნა არიდული ზონა, რომლის გავლენით ტეთისის ზღვის კუნძულების მცენარეული საფარი საგრძნობლად შეიცვალა. დათმო პოზიციები ხემაგვარმა გვიმრებმა, ბენეტიტისნაირებმა და სხვა უძველესმა მცენარეებმა (ბევრი მათგანი საერთოდ ამოწყდა). სამაგიეროდ თანდათანობით განიმტკიცა პოზიციები ტაქსოდიუმისებრთა (ოჯახი – Taxodiaceae) და წიწვოვანთა (რიგი – Coniferales) წარმომადგენლებმა. ცარცული პერიოდის ბოლოს დიდი ცვლილებები მოხდა საერთოდ დედამიწის მცენარეულ სამყაროში, რაც დაკავშირებულია ფარულთესლოვან მცენარეთა — მაგნოლიების, ევკალიპტების, დაფნისებრთა წარმომადგენლების, ჭადრის, მუხის და სხვათა ფართო განსახლებასთან.[5]

კაინოზოური ერის მესამეული პერიოდის დასაწყის და შუა ხანაში (პალეოცენის და ეოცენის ეპოქები; 67–40 მლნ წლის წინათ) საქართველოს დღევანდელი ტერიტორიის ადგილზე კვლავ ზღვა იდგა (ტეთისის ზღვის ნაწილი, ე.წ. „მაიკოპური ზღვა“), რომელშიც უკვე ფორმირებული იყო კავკასიონის მოგრძო კუნძული. ოლიგოცენის (40–25 მლნ წლის წინათ) დასაწყისში მაიკოპურ ზღვაში გაჩნდა ანტიკავკასიონის მოზრდილი კუნძულიც, რომელთა შორის ზღვა, ე.წ. „ამიერკავკასიის სრუტე“ ჩადგა (მარუაშვილი, 1981). პალეოგეოგრაფები თვლიან, რომ ოლიგოცენში კავკასიონისა და ანტიკავკასიონის კუნძულებზე უკვე ფორმირებული იყო საკმაოდ დანაწევრებული საშუალომთიანი რელიეფი (ბორცვები, ზეგნები და სხვ., რომელთა სიმაღლე ზ.დ. 1000–1500 მ აღწევდა).[6]

პალეოცენში კავკასია ხმელთაშუა ზღვის ფართო ბიოგეოგრაფიული ოლქის ნაწილს წარმოადგენდა. ზღვის თბილი წყალი და მისი გავლენით – თბილი და ტენიანი ჰავა უზრუნველყოფდა ძირითადად მარადმწვანე სუბტროპიკული ტიპის მცენარეულობის არსებობას. შემადგენლობაში კვლავ დომინირებდა თესლოვანი გვიმრები, წიწვოვანები (მეტწილად ფიჭვისებრთა – Pinaceae წარმომადგენლები), პალმები, მაგნოლიები და სხვ.[6]

ეოცენი, როგორც ცნობილია, მესამეული პერიოდის ყველაზე თბილი ჰავით ხასიათდებოდა. პალეობოტანიკური მონაცემების (უზნაძე, 1967, და სხვ.) მიხედვით, ამ ეპოქაში კავკასიის კუნძულებზე განვითარებული იყო მარადმწვანე თერმომეზოფილური სუბტროპიკული (ზოგიერთი მეცნიერის აზრით – ტროპიკული) ტყეები, რომელთა შემადგენლობაში ძირითადად მონაწილეობდა — პალმები (ოჯახი – Palmaceae), ევკალიპტები (ოჯახი – Myrtaceae), დაფნისებრნი (ოჯახი – Lauraceae), მაგნოლიისებრნი (ოჯახი – Magnoliaceae), ტაქსოდიუმისებრნი (ოჯახი – Taxodiaceae) და სხვ.[6]

საქართველოს მცენარეულობის ძირითადი ტიპები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

საქართველოს მცენარეული საფარის შემადგენლობაში მონაწილეობს მცენარეულობის მრავალი ტიპი, რომელთა შორის შედარებით ფართოდაა გავრცელებული ტყეები, ბუჩქნარები, მდელოები, სტეპები, ნახევრად უდაბნოები და ჭაობის მცენარეულობა.[7]

საქართველო მთიანი ქვეყანაა და ვერტიკალური ზონალობა მკვეთრად არის გამოსახული. გარდა ამისა დასავლეთ საქართველოში შავი ზღვის სიახლოვე განსაკუთრებულ თერმულ პირობებს ქმნის აღმოსავლეთ საქართველოს ვაკეებთან შედარებით, რომელიც კავკასიის ცხელი ველებისა და ტრამალების გაგრძელებას წარმოადგენს, შესაბამისად ჰორიზონტალური ზონალობაც საკმაოდ მკვეთრია. ამის გათვალისწინებით ეს ზონები საქართველოს ტერიტორიაზე შემდეგნაირად გამოისახება.

I. დასავლეთ საქართველოს ვაკე და დაბლობი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1. ჰიდროფიტული ბალახეული მცენარეულობა და ტენიანი ტყეები (9–250 მ ზღვის დონიდან).

ამ სარტყელს ქმნიან შავი ზღვის სანაპიროს ქვიშნარის მცენარეულობა, ბალახიანი ჭაობები, ტყიანი ჭაობები, ჭაობიანი ტყეები, ვაკეთა და დაბლობთა ლეშაბნიანი და მარადმწვანე ქვეტყიანი ტყეები. ამ ტყეების ძირითადი შემქმნელებია მურყანი, ხვალო, ოფი, ტირიფი, ლაფანი, იმერული მუხა, ზოგან რცხილა და დღემდე ამ ადგილებში გადარჩენილი წიფელი და სხვ.

2. კოლხეთის მარადმწვანე ქვეტყიანი და ლეშამბიანი ტყეების სარტყელი (ქვედა ზოლი მერყეობს 150–250 მ შორის, ზემო საზღვარი კი 450–500 მ შორის ზღვის დონიდან).

ამ ტყეების ძირითადი შემქმნელი ჯიშებია: რცხილა, ჰართვისის მუხა, ქართული მუხა, იფანი, წაბლი, წიფელი. ქვეტყეში კი ჩვეულებრივია: წყავი, შქერი, ბაძგი, თაგვისარა, ძმერხლი, აგრეთვე მოცვი, იელი და სხვა მისთანანი. ამ სარტყელში ტიპიურია ლეშამბოც, ეკალ-ღიქი, სურო, კოლხური სურო, კრიკინა, ღვედკეცი და მისთანანი.[8]

II. აღმოსავლეთ საქართველოს ვაკე და დაბლობი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

3. კახეთის ლეშაბნიანი ტყე მდინარე ალაზნის ნაპირზე და ჭალის ტყეები (200-დან 600 მ სიმაღლემდე ზღვის დონიდან, მდინარის ტერასით ვიწრო ზოლად).

მთავარი შემქმნელი სახეობანია: ხვალო, ოფი, ლაფანი, ჭალის მუხა, ჭალის თელა, მურყანი, ტირიფი, კახეთში ზოგან ძელქვა. ლეშამბონი: ჩვეულებრივი სურო, პასტუხოვის სურო, ღვედკეცი, კრიკინა, ეკალ-ღიკი, კატაბარდა, სვია, მაყვალი და სხვ.

4. ნათელი ტყეები (200-დან – 500 მ-დე გავაკებისაკენ).

ამ ტყის ძირითადი შემქმნელია: საკმლის ხე, აკაკი, ქართული ნეკერჩხალი, ბერყენები, ღვიები, ელდარის ფიჭვი. ნათელი ტყის ელემენტები ზოგი მდინარის კანიონით (მდ. ქცია) 1000–1100 მ სიმაღლემდეც აღწევს.

5. ვაკეთა მუხნარი ტყეები (დასავლეთ ნაწილში უშუალოდ ჭალის ტყის პირიდან 800 მ სიმაღლემდე ზღვის დონიდან).

მთავარი სახეობანია: ჭალის მუხა,[კომ. 1] თელა, ქართული მუხა, ნეკერჩხალი, იფანი, პანტა, მაჟალო.

6. ველები და ნახევარუდაბნოები (ზონალურად ენაცვლება ნათელი ტყეებისა და ვაკეთა მუხნარების სარტყელს, ბევრგან მათ ნაალაგევზეა გავრცელებული).

ველებში მთავარია შემდეგი ცენოზები: ჯაგ-ეკლიანები, უროიანები, ვაციწვერიანები, წივანიანები, ნაირბალახოვანები, ნაირმარცვლოვანები, ნარეკლიანები, ქსეროფიტული ბუჩქნარები; წმინდა ძეძვიანები, ხურხუმოიანები, ყარღანიანები, აბზინდიანები და სხვ.

7. მთებისწინა კალთების რცხილნარ-მუხნარები (გვხვდება ვაკეთა მუხნარებიდან 800 მ-დან დაწყებული 1000 მ სიმაღლემდე ზღვის დონიდან).

ამ სარტყელში ჩვეულებრივია ქართული მუხა, რცხილა, უხრავი, თამელი, იფანი, კუნელი, ნეკერჩხალი, პანტა, ბალამწარა, მაჟალო, ზღმარტლი და სხვ.[9]

III. სამხრეთ საქართველო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

8. მაღალმთის ველების სარტყელი (1400 მ-დან 2000 მ სიმაღლემდე ზღვის დონიდან).

ზონალურად ეს ველები მდებარეობს მთის ტყეების სარტყელში. მეორადი ტიპია და ტყეების მოსპობის შემდეგაა ფეხმოკიდებული.

IV. მთების შუა სარტყელი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

9. დასავლეთ საქართველოს წიფლნარები (500 მ-დან 2000 მ სიმაღლემდე ზღვის დონიდან).

აღმოსავლეთ საქართველოს წიფლნარები — 800–2100 მ-დე ზღვის დონიდან.

10. წიწვიანი ტყეები (800 მ-დან 2000 მ სიმაღლემდე).

ეს ორი ფორმაცია ხეობათა მიხედვით ხშირად ურთიერთს ენაცვლება.[10]

V. მთამაღალი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

11. სუბალპური ფორმაციები:

ა. სუბალპების ტყეები, 2000–2500 მ შორის მდებარე სარტყელია. სიმაღლე მერყეობს გეოგრაფიული მდებარეობის მიხედვით. დასავლეთ კავკასიონზე უფრო დაბლა მდებარეობს, ვიდრე აღმოსავლეთში. მთავარი ჯიშებია; არყები (მეჭეჭიანი არყი, ლიტვინოვის არყი, რადეს არყი, მედვედევის არყი, მეგრული არყი), მთის ბოყვი, მაღალმთის მუხა, პონტოური მუხა, ჭნავი, ვერხვი.

ბ. მთამაღალის ბუჩქნარები, ძალიან ხშირად ემთხვევა სუბალპების ტყის სარტყელსაც, 2600 მ სიმაღლემდე ტიპურია. ამ სარტყელში მთავარი სახეობანია: დეკა, კენკრა, მთის მოცვი, ღვია (სამხრეთ ფერდობებზე).

გ. სუბალპების მაღალი ბალახეულობა. სუბალპების ტყის სიმაღლეებშია ტიპური.

დ. ალპური მაღალბალახიანი მდელოები — დამახასიათებელია ფართოფოთლოვანი მარცვლოვანების (სამხრეთისა და აღმოსავლეთის ფერდობი) და ფართოფოთლოვანი ორლებნიანების (ჩრდილოეთისა და დასავლეთის ფერდობები) ფორმაციები. ხშირად სცილდება 2500 მ სიმაღლეს ზღვის დონიდან.

12. ალპური მდელოები და ხალები (2600 მ-დან თოვლის ქვემო ხაზამდე, საშუალოდ 3500 მ).

13. ნაშალებისა და ქვიანების მცენარეულობა (გავრცელებულია უშუალოდ თოვლის ხაზისა და ალპურ ზემო საზღვარს შორის).

ტყეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ბუნებრივ ტყეებს საქართველოში 2767300 ჰა ფართობი უკავია, რაც ქვეყნის მთლიანი ტერიტორიის დაახლოებით 38%-ს შეადგენს. ეს ტერიტორიის საერთო ტყიანობის დონის საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელია, რომლის მიხედვითაც საქართველოს ევროპის ტყით მდიდარი ქვეყნების რიცხვს აკუთვნებენ.[კომ. 2]

აკადემიკოს ვასილ გულისაშვილის მიხედვით საქართველოს ტყეები განლაგებულია შვიდ განსხვავებულ ბუნებრივ-ისტორიულ ტერიტორიაზე (ტყემცენარეულობის ოლქები). წარმოდგენილია როგორც ნახევრად უდაბნოების არიდული (ნათელი), ასევე კოლხეთის დაბლობის ჭარბტენიანი ტყეები. ტყემცენარეულობის ოლქები განსხვავებულია აგრეთვე ზღვის დონიდან სიმაღლის მიხედვით, რის გამოც თითოეულ ტყემცენარეულობის ოლქში გამოიყოფა ვერტიკალური სარტყლები. ვერტიკალური სარტყლიანობის მიხედვით ტყეები იწყება უშუალოდ შავი ზღვის პირიდან და ვრცელდება ზღვის დონიდან 2600 მ სიმაღლემდე (სუბტროპიკული ზონიდან ალპურ მდელოებამდე).[11]

ქვეყნის ტყეების დაახლოებით 98% გავრცელებულია კავკასიონის და მცირე კავკასიონის მთათა კალთებზე. დიდი ნაწილი ტყეებისა (დაახლოებით 45%) გავრცელებულია დიდი (30°-ზე მეტი) დაქანების ფერდობებზე. ამ ტყეებს უაღრესად მნიშვნელოვანი რესურსწარმოებითი (მდინარეთა წყლის, მინერალური წყაროების, ჰავის ფორმირების და სხვ.) და გარემოსდაცვითი (ეროზიასაწინააღმდეგო, ზვავსაწინააღმდეგო და სხვ.) ფუნქციები გააჩნია. უშუალო ეკონომიკური მიზნით ამ ტყეების რესურსების (მერქნის და ტყის ე.წ. არამერქნიანი რესურსების) გამოყენება ასეთ რთულ რელიეფურ პირობებში ძალზე შეზღუდულია, განსაკუთრებით მგრძნობიარე ბუნებრივ ეკოსისტემებში კი საერთოდ გამორიცხულია.[12]

საქართველოს ტერიტორიაზე ტყეების (ტყის ფორმაციების) ჰორიზონტალური და ვერტიკალურ-ზონალური განაწილება ლიმიტირებულია ჰავით, კერძოდ, მისი მთავარი მახასიათებლების სითბური და ტენიანობის რეჟიმის კანონზომიერი ცვალებადობით ტერიტორიის შავი ზღვიდან დაშორებასთან და ზღვის დონიდან ამაღლებასთნ დაკავშირებით. საერთო ბუნებრივ კანონზომიერებებში მნიშვნელოვანი ცვლილებები (რამაც ბოლო ათწლეულების მანძილზე ქვეყნის ლანდშაფტური ცვლილებების ხასიათიც კი შეიძინა), როგორიცაა – ტყეების გავრცელების ქვედა და ზედა საზღვრების ხელოვნური გადაადგილება ქვეყნის ცალკეულ რეგიონებში და ხეობებში, ტყიან ტერიტორიებზე (ე.წ. სატყეო მიწებზე) ტყისშემდგომი ბუჩქნარი და ბალახოვანი (მდელოს, სტეპის) მცენარეულობის არეალის მკვეთრი გაფართოება, — პრაქტიკულად მთლიანად უკავშირდება ადამიანის არაგონივრულ საქმიანობას (ტყის რესურსების გამოყენება დადგენილი წესების იგნორირებით).[13]

საქართველოს ტყეების დიდი უმეტესობა, ფიტოცენოლოგიური შინაარსით, წარმოადგენს ევროპული ტყეების ორგანულ ნაწილს (განიხილებოდა კიდეც ევროპის ტყეებთან ერთად; სსრკ ევროპული ნაწილის მცენარეულობა, 1980, და სხვ.). ტყის ედიფიკატორების (ტყის შემქმნელი სახეობების) და ასოციაციათა დამახასიათებელი სახეობების უმეტესობა გენეზისურად და სისტემატიკურად ახლოსაა ევროპულ (ხმელთაშუაზღვეთურ, შუაევროპულ და სხვ.) სახეობებთან.

საქართველოს ტერიტორიაზე გავრცელებულია ფოთოლმცვენი (83,6%) და წიწვიანი (16,4%) ტყეები, მომცრო ფართობებზე შემორჩენილია მარადმწვანე ფოთლოვანი ტყეებიც.[14]

ნათელი ტყეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

საქართველოში ნათელი ტყეები გავრცელებულია აღმოსავლეთ ნაწილში. ტიპური ნათელი ტყეები გვხვდება ჩვენი ველებისა და ნახევარუდაბნოების გაბატონების არეში; შირაქში, ელდარში, გარეჯში, გარდაბნის მხარეს, იაღლუჯზე. გარდა ამისა ნათელი ტყის ფრაგმენტები ან ზოგჯერ შედარებით მისი მეზოფილური ვარიანტები აღნიშნულია ველების პერიფერიებზე, მთებისწინა კალთების ტყეების (მუხნარების) არეში. ბოლნისსა და ქვ. დმანისს შორის, მაშავერას მარცხენა ნაპირას, შულავერის მიდამოებში მდ. ფოლადაურის ნაპირის გორაკებზე, სადაც იგი ბერდიკის ციხის ფერდობებზე გვხვდება აკაკისა და ძეძვიანების სახით, სარკინეთის ხევზე, მდ. ქციის ხრამის კანიონებზე, ქალაქ სამშვილდეს ნანგრევთა მიდამოებში.[15]

ჭალის ტყე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

აღმოსავლეთ საქართველოს ვაკეთა მდინარეების ნაპირების გასწვრიევ ე. წ. ჭალებში, ძირითადი ტიპია ჭალის ტყე. ამ ტყეებისათვის მთავარი და დამახასიათებელი ხეებია: ვერხვები, ხვალო, ოფი, მურყანი, ტირიფები, ცოტა უფრო მშრალ ადგილსამყოფელზე — ჭალის მუხა (Quercus longipes Steven)[16] და ჭალის თელა (Ulmus suberosa Moench).[17]

ქვეტყეში კი მრავლადაა აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობის ტყეებში შემავალი ბუჩქნარი: კუნელი, განსაკუთრებით კი — ამ ტყისათვის ტიპურია ქაცვი, იალღუნი ანუ სამასრე ტირიფი, მგლის ყურძენა და სხვ.

ჭალის ტყეები გავრკელებულია მტკვრის ხეობაში, მდ. ალაზნის, ივრის, არაგვის, ქსნის, პატარა ლიახვის, დიდი ლიახვის, ფცის, ფრონის, ქციის, მაშავერას, ალგეთის, ვერეს, ძამას, თეძამისა და სხვა მდინარეთა ჭალებში.[18]

ალაზნის ჭალის ტყეები თავის იერითა და შემადგენლობით განახვავდება აღმოსავლეთ საქართველოს სხვა მდინარეთა ჭალის ტყეებისაგან. აქ გარდა დასახელებული ჯიშებისა მონაწილეობას იღებს ლაფანი, პასტუხოვის სურო.

მდინარის სიახლოვეს, სადაც ნიადაგში გრუნტის წყალი საკმაოდ ზემოთ არის ტირიფები და ვერხვები ჭარბობენ. გრუნტის წყლის სიღრმეზე წასვლის შედეგად — მუხები და თელები. ცალკეული ხეების მიხედვით შეიძლება ზოგან ეს კანონზომიერება დაირღვეს, თუმცა ცენოლოგიურად ეს ეკოლოგიური რიგი უფრო მყარია.[19]

ჭალის ტყეში მრავალფეროვანი ვარიანტის აღნიშვნა შეიძლება, რომელთა შორის შესაძლებელია აღინიშნოს: 1. ტირიფნარი; 2. ვერხვნარი; 3. ვერხვნარ-ტირიფნარი, რომელიც უშუალოდ წყლის პირზე ვრცელდება და ხშირად პირველ დაჯგუფებას ენაცვლება; 4. მურყნარი; 5, ვერხვნარ-მუხნარი — წყლის პირიდან ჩეეულებრივ იგი მეორე ზოლის დაჯგუფებაა და მუხნარის ზოლში გარდამავალ საფეხურს წარმოადგენს; 6. მუხნარი, რომელშიც გაბატონება ჭალის მუხას (Quercus longipes Steven) მიეკუთვნება. იგი ამ ტყის მესამე ზოლად უნდა დაისახოს; 7. მუხნარ-თელნარი — ეს უკანასკნელი ზოლია წყლის პირიდან, რომელიც უშუალოდ ეკვრის ველებს. მაგრამ ველისა და ამ ტიპის ტყეთა შორის ჩეეულებრივ გარდამავალი საფეხურიც არსებობს ბუჩქნარის სახით; 8. ბუჩქნარი, რომელშიაც ველის ელემენტები საგრძნობლად ჭარბობს.[19]

არის ადგილები, სადაც მარტო ერთი რომელიმე ვარიანტია გამოსახული, მაგალითად — ვერხვნარი ან მუხნარი. ვერხვნარი, ტირიფნარი, ვერხვნარ-ტირიფნარი — ჩვეულებრივ, გავრცელებულია ისეთ ნაპირებზე, რომელიც წყლის გავლენას უფრო განიცდის, შედარებით დიდხანს არის დაფარული წყლით და ამის გამო ნიადაგშიც მეტი ტენია. მუხნარი გვხვდება, შედარებით პირველ ტიპთან, უფრო მშრალ ადგილებზე, ხოლო რაც შეეხება მუხნარ-თელნარს — მისი ადგილსამყოფელი დანარჩენ დაჯგუფებათა ადგილსამყოფელთან შედარებით უფრო მშრალია და ზოგიერთ შემთხვევებში ველის ბუჩქნარის ადგილსამყოფელოს უახლოვდება. ამ მხრივ ეს ვარიანტი გარდამავალი ზოლია ჯაგ-ეკლიან ველსა და ტიპურ ჭალის ტყეს შორის.[20]

ამ ეკოლოგიური რიგების ნახვა შეიძლება რუსთავში, ყორუღში, იორზე, ჭოპორტში და სხვაგან. ხშირია, როდესაც მდინარის თანამედროვე ტერასაზე გავრცელებულია ეერხვნარი და იგი არავითარ გარდამავალ საფეხურს აღარ ქმნის, პირდაპირ ველს ან ბიცობის დაჯგუფებას ესაზღვრება, რადგან თანამედროვე ტერასის წინამორბედი საკმაოდ მკაფიოდაა გამოსახული და მასზე ტყე ან არ ყოფილა, ანდა თუ ყოფილა განადგურებულა და დაწერილია უკეთეს შემხვევაში ჯაგ- ეკლიანი ველით, ხოლო უარეს შემთხვევაში ველით ან ვეძიანით და ბიცობის დაჯგუფებით (მაშავერის ნაპირები, მტკვრის შესართავთან). თუ ეს ტიპი ღრმადაა მთების კალთებს შორის შეჭრილი, ხშირად ვერხვნარს წიფლნარიც ესაზღვება.[20]

რელიქტური ტყეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კახეთის ლეშამბიანი ტყე. ალაზნის ხეობის მარცხენა ნაპირზე შემორჩენილია ლეშამბიანი ტყე, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოში კოლხეთის ლეშამბიანი ტყის ანალოგს წარმოადგენს. ეს ტყე ტიპურია და აღმოსავლეთ საქართველოს ჭალის ტყის გამდიდრებულ ვარიანტად შეიძლება ჩაითვალოს, რომელიც უახლოვდება რიონის ჭალის ტყეებს. ამ ტყეს ჭალის ტყეებისაგან გამოვყოფთ შემადგენლობის გამო და, მეორე იმიტომ, რომ მოქცეულია ჭალის ტყის პირობებისგან განსხვავებულ გარემოში, რაც მის იერს თავისებურ დაღს ასვამს.[21]

ალაზნის პირას გაერცელებული ტყე ლეშამბიანი (ლიანებიანი) ტყეა. იგი ტიპურად გავრცელებულია მის მარცხენა ნაპირზე და ზღვის დონიდან 700 მ სიმაღლემდე აღწევს. აღმოსავლეთ-სამხრეთის ნაწილით ზაქათალაში და აქედან აზერბაიჯანის ვაკეთა მხარეში გადადის. ალაზნის მარჯვენა ნაპირზეც უფრო ტიპურად გურჯაანის გასწვრივამდეა გამოსახული. შედარებით ამაღლებულ ადგილებზე, სადაც წყალი ადვილად იწრიტება, მას აღმოსავლეთ ველების გავლენა საკმაოდ ძლიერ ეტყობა და მრავალ ადგილას უკვე განვითარებულია მეორადი წარმოშობის ტიპები: ჯაგრცხილნარი, რცხილნარ-მუხნარი და ბევრგან კი ძეძვიანი თავისი ტიპური თანამყოლებით, როგორც ბუჩქნარებიდან, ისე ბალახეულ მცენარეულობიდან.[22]

ფოთოლმცვენი ტყეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

წიფლნარები (Fageta; Fagus orientalis). აღმოსავლური წიფლის მიერ შექმნილი ტყე (წიფლნარი) საქართველოს ძირეული ტყეების უმთავრესი ფორმაციაა. წიფლნარების საერთო ფართობი შეადგენს 1 175 მლნ ჰა-ს (ტყეების ფართობი მოტანილია სახელმწიფო ტყეთმოწყობის მასალების მიხედვით; გიგაური, 2000). წიფლნარები გავრცელებულია კავკასიონისა და მცირე კავკასიონის მთების საშუალო და დიდი დაქანების კალთებზე, სადაც უდიდეს გარემოსდაცვით (წყალმარეგულირებელ, კლიმატმარეგულირებელ, ნიადაგდაცვით და სხვ.) ფუნქციებს ასრულებს — ზღვის დონიდან 150–200 მ-დან (აღმოსავლეთ საქართველოში 600–800 მ-დან) 2300–2350 მ-მდე (აღმოსავლეთ საქართველოში 2100–2150 მ-მდე). წიფლის ტყეების გავრცელება მკვეთრად შეზღუდულია სამხრეთ საქართველოში (მესხეთში), ხოლო თუშეთში საერთოდ არ ვრცელდება.[14][23]

არარაციონალური სამეურნეო საქმიანობის შედეგად მნიშვნელოვნად შემცირდა საქართველოს წიფლნარების საერთო ფართობი და გაუარესდა არსებული ტყეების მდგომარეობა (სტრუქტურა, პროდუქტიულობა, ბუნებრივი განახლება). ოფიციალური მონაცემებით წიფლნარების დაახლოებით 55% — 0,5 და უფრო დაბალი სიხშირისაა; სამეურნეო ტყეებში შემცირდა (ხელუხლებელ წიფლის ტყესთან შედარებით) მერქნის წლიური შემატება და საერთო მარაგი (მერქნის მარაგი 1 ჰა-ზე შემცირდა 2–3-ჯერ, ზოგან — მეტადაც); გაძლიერდა წიფლნარი კორომების ცვლა მეორადი (წარმოებული) ტყეებით და ტყისშემდგომი მცენარეულობით (ბუჩქნარები, ბალახეულობა). სატყეო-სამეურნეო საქმიანობაში ხანგრძლივი დროის მანძილზე არასწორი მეთოდების გამოყენების შედეგად მასიურად ჩამოყალიბდა ტრანსფორმირებული (სახეშეცვლილი) წიფლნარი ცენოზები და მეჩხერები, რომლებიც სუსტად ან საერთოდ არ განახლდება, რითაც შეიქმნა წიფლნარების ფართობის კიდევ უფრო შემცირების საშიშროება.[23]

წიფლნარი ტყის ცენოზები განვითარებულია ეკოლოგიურად განსხვავებულ ადგილსამყოფელებში (სხვადასხვა ექსპოზიციის და დაქანების ფერდობები; სხვადასხვა სიღრმის, განსხვავებული შემადგენლობისა და ტენიანობის ნიადაგები), რაც მათ დიდ მრავალფეროვნებას განაპირობებს. საქართველოს წიფლნარების ტიპოლოგიური სპექტრი 50-ზე მეტ ასოციაციას მოიცავს:

წყლის და ჭაობის მცენარეულობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

წყლის და ჭაობის მცენარეულობა საქართველოში განსაკუთრებით ფართოდაა გავრცელებული კოლხეთის დაბლობზე. არც ისე დიდი ხნის წინათ აქ ვრცელი ფართობი ეჭირა დაჭაობებულ მურყნარებს, აგრეთვე ისლიან-თეთრხავსიან (სფაგნუმიან) ჭაობებს. ამჟამად მურყნარები ძირითადად გაჩეხილია, ჭაობები ამოშრობილია. ტბის ნაპირები და თხელი წყლები კოლხეთში დაფარულია ლერწმის, ლაქაშის და სხვა რაყებით. მდგარ და მდოვრე წყლებში, გარდა წყალმცენარეებისა, იზრდება დუმფარა, წყლის პური, წყლის ვაზი, წყლის კაკალი, წყლის ბაია; ჭაობებში — ისლის, ჭილის სახეობები, წყლის ზამბახი და სხვ. აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობებში, წყალსატევების დაჭაობებულ ნაპირებზე გავრცელებულია ლერწმისა და ლაქაშის რაყები.

ნახევრადუდაბნოების ზონის ტენიან ადგილებში იზრდება სიმლაშის ამტანი მცენარეები. მთებში წყლისა და ჭაობის მცენარეულობას შედარებით ნაკლები ფართობი უკავია; აქ იგი გავრცელებულია უმთავრესად ტაფობებში და ლავურ პლატოებზე, განსაკუთრებით სამხრეთ საქართველოს ვულკანურ პლატოზე. სიმაღლის მატებასთან ერთად წყლისა და ჭაობის მცენარეულობა თანდათანობით ღარიბდება: ალაგ-ალაგ გვხვდება ისლიანი და თეთრხავსიან-ისლიანი ჭაობის მცირე ფართობები. წყაროსეული ჭაობები გვხვდება მთის კალთებზე — უმთავრესად სუბალპურ სარტყელში და ალპური სარტყლის ქვედა ნაწილში. ამ ჭაობებში, გარდა სხვადასხვანაირი ხავსისა, ისლისა, ჭილისა და ჭაობისათვის დამახასიათებელი სხვა მცენარეებისა, იზრდება მახრჩობელა, დიდბათა, ფურისულა და სხვ.)

სამცხე-ჯავახეთის ფლორა და მცენარეულობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სამცხე-ჯავახეთის რეგიონი განცალკევებული გეომორფოლოგიური წარმონაქმნია. მისი მცენარეულობა თავისებურია და გარკვეული ხარისხით კონტრასტული. ის წარმოადგენს ხმელთაშუაზღვეთის, ირან-თურქეთისა და ჩრდ. ნახევარსფეროს უძველესი ფლორებისათვის დამახასიათებელი გეოგრაფიულ-გენეტიკური ელემენტების გზაჯვარედინს. ეს ლანდშაფტურ-გეობოტანიკური ზონა მოიცავს ჭარბტენიან ტერიტორიებს, უნიკალურ ტბებსა და ჭაობებს, მთის სტეპების მრავალ მოდიფიკაციას, მთის ქსეროფიტულ ბუჩქნარებს, მშრალ და მეზოფილურ მდელოებსა და ტყის რელიქტურ ნაშთებს, რომლებიც ერთ დროს ჩვეულებრივ არსებობდა ჯავახეთის ზეგანზე. სამხრეთ მთიანეთის რეგიონის ზეგანზე (პლატოზე) წარმოდგენილია ორი რელიეფური ფორმა, წარმოქმნილი ლავური ნაკადებისა და ვულკანური კონუსებისაგან (პიკები). ვულკანოგენური და ოროგენული პროცესები ემთხვეოდა გლაციალურს (პლიოცენ-პლეისტოცენი), რის შედეგაც მოხდა მესამეული პერიოდის მცენარეულობის ტოტალური დესტრუქცია.[24]

თანამედროვე ფლორა განვითარდა, აგრეთვე, კომპლექსური პროცესების შედეგად. გამყინვარებას მოსდევდა ქსეროთერმული პერიოდები, რომელთაც განაპირობეს მეზოფილური, ქსერომეზოფილური და ქსეროფიტული მდელოების წარმოქმნა. პარალელურად ვითარდებოდა ჭარბტენიანი ტერიტორიების მცენარეულობა. ისტორიული წყაროების თანახმად,ჯავახეთის ზეგანზე ტყეებს ეკავა დიდი ტერიტორია. ეს ტყეები თითქმის მთლიანად განადგურდა ადამიანის მიერ; ამჟამად შემორჩენილია მცირე ფრაგმენტების სახით.[24]

მცენარეულობის ვერტიკალური ზონალობა და ფლორისტული ოლქები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

საქართველოს სამხრეთ მთიანეთის რეგიონში წარმოდგენილია მცენარეულობის შემდეგი სარტყლები:

1. მთის შუა სარტყელი (800–1500 მ) — უმეტესად გამოყენებულია სახნავ მიწებად. ბუნებრივი მცენარეულობა შემორჩენილია ჭალის ტყეების, მუხნარ-რცხილნარების, მთის ქსეროფიტული ბუჩქნარებისა და მთის სტეპების სახით;

2. მთის ზედა სარტყელი მოიცავს წიფლნარ-წიწვოვან შერეულ ტყეებს (1200–2050 მ);

3. სუბალპური სარტყელი (1900–2500 მ) — წარმოდგენილია ტყის ზედა საზღვრის ეკოტონით, მაღალბალახეული მცენარეულობით, ბუჩქნარებითა და სუბალპური პოლიდომინანტური მარცვლოვან-ნაირბალახოვანი მდელოებით. ეს ზონა ტიპოლოგიურად მრავალფეროვანია;

4. ალპური სარტყელი (2500–2900 მ) — ალპური მდელოები და ალპური ხალების თანასაზოგადოებები ძირითადად საძოვრებადაა გამოყენებული. მცენარეულობა აქ სუბალპურთან შედარებით, როგორც ბიომასის, ისე ტიპოლოგიური მრავალფეროვნებით საკმაოდ ღარიბია;

5. სუბნივალური სარტყელი (2900–3300 მ) — წარმოდგენილია მხოლოდ აბულ-სამსრის ქედზე;

6. აზონალური მცენარეულობა წარმოდგენილია ბორეალური ფლორის სახეობებით მდიდარი ვეტლენდების, უდაბნოს ჰალოფილური და კლდოვანი ადგილების თანასაზოგადოების ფრაგმენტებით. უნდა აღინიშნოს, რომ კლდოვანი ადგილების ქსეროფიტები შეიცავენ მრავალ ენდემურ სახეობას.

რეგიონი განეკუთვნება 3 ფლორისტულ ოლქს: ევქსინურს, არმენო-ირანულს და კავკასიურს. ევქსინური აღწევს არსიანის ქედამდე, რომელიც რეგიონის უკიდურეს დასავლეთ ნაწილს წარმოადგენს და ნაწილობრივ ვრცელდება აჭარა-იმერეთის ქედზე. არმენო-ირანული ოლქი ვრცელდება მესხეთის სამხრეთ ნაწილსა და ჯავახეთის პლატოზე, წარმოდგენიილია მთის სტეპებით. კავკასიის ოლქი მოიცავს თითქმის ყველა დანარჩენ მთათა სისტემას.

სამცხე-ჯავახეთში ა. დოლუხანოვი (Долуханов, 1989) განასხვავებს 2 რეგიონს — ადიგენ-ბორჯომის რეგიონსა და ჯავახეთის ზეგანს. პირველი მოიცავს თრიალეთის ქედის ჩრდილო დასავლეთ კალთებს, მესხეთის ქედის სამხრეთ კალთებს, ახალციხის დეპრესიას და მდ. ქვაბლიანის ხეობას. ხაშურის ზემოთ, მდ. მტკვარი აჭარა-თრიალეთის მთათა სისტემას ყოფს თრიალეთისა და მესხეთის ქედებად. ამ ნაწილში სიმაღლე მერყეობს 750–800 მ-დან 2 700–2 900 მ-მდე, ახალციხის დეპრესიის სიმაღლე ზღვის დონიდან ყველაზე დაბალია ახალციხის მახლობლად 950–1 000 მ-ია. სიმაღლე მნიშვნელოვნად მატულობს თურქეთის საზღვრისაკენ, სამხრეთის მიმართულებით.

ტყის საფარი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტყეები მეტად არათანაბრადაა განაწილებული სამცხე-ჯავახეთის ტერიტორიაზე. ტყით დაფარული ტერიტორიის საერთო ფართობი შეადგენს 12 881 ჰა-ს (1997–98 წლებში ჩატარებული ტყეთმოწყობის მასალების მიხედვით). აქედან ყველაზე მეტი ტყიანობით გამოირჩევა ბაკურიანის სატყეო უბანი, რომლის ტერიტორიის 28 896 ჰა ტყითაა დაფარული. ტყიანობით მეორე ადგილზეა ადიგენის სატყეო უბანი, რომლის ტერიტორიის 27 909 ჰა ტყეა. ტყიანობით გამოირჩევა ახალციხის სატყეო უბანი 27 048 ჰა. თუმცა ახალციხის სატყეო უბნის სახელმწიფო ტყის ფონდის საერთო ფართობი შედარებით მეტია ვიდრე ადიგენის სატყეო უბნის. შესაბამისად, ახალციხის სატყეო უბნის სახელმწიფო ტყის ფონდის საერთო ფართობი შეადგენს 32 168 ჰა-ს, ადიგენის კი 31 156 ჰაა. ტყიანობით გამოირჩევა ბორჯომის სატყეო უბანიც 21 875 ჰა. ყველაზე ნაკლებდაა ტყით დაფარული ნინოწმინდის სატყეო უბანი 2 209 ჰა. ტყით დაფარული ფართობით საშუალედო ადგილი უჭირავს ასპინძის 12 197 ჰა და ახალქალაქის 4 747 ჰა სატყეო უბნებს.

სამცხე-ჯავახეთის ტყით დაფარული ტერიტორიის ფართობიდან 83 473 ჰა წიწვოვნებს უჭირავს. წიწვოვნები სოჭით, ნაძვით და ფიჭვით არის წარმოდგენილი. ყველაზე დიდი ფართობები რეგიონში 38 019 ჰა ფიჭვით არის დაკავებული, აქედან 35 056 ჰა ნაძვია, 10,398 ჰა სოჭის ტყითაა დაფარული. ფიჭვის ყველაზე დიდი ფართობით ახალციხის სატყეო გამოირჩევა 9 842 ჰა, შემდეგ მოდის ადიგენის სატყეო 8 374 ჰა, ყველაზე მცირე ფართობზე ფიჭვი წარმოდგენილია ნინოწმინდის სატყეოში 2 209 ჰა.[25]

იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

საქართველოს ფლორა
ტომი I · ტომი II · ტომი III · ტომი IV · ტომი V · ტომი VI · ტომი VII · ტომი VIII · ტომი IX · ტომი X · ტომი XI · ტომი XII · ტომი XIII · ტომი XIV · ტომი XV · ტომი XVI

კომენტარები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ ჭალის მუხა (გრძელყუნწა) — 30 მ-მდე სიმაღლის ფოთლოვანი ჯიშის ხე. გვხვდება აღმოსავლეთ საქართველოს ჭალებში. მისი მერქანი გამოირჩევა შესანიშნავი ფიზიკურ-მექანიკური თვისებებით და პრაქტიკულად სახალხო მეურნეობის ყველა დარგში გამოიყენება.
  2. ↑ ტყის ფონდის საერთო ფართობი 2010 წლის 1 იანვრის მდგომარეობით შეადგენდა 3007.6 ათას ჰექტარს, ანუ ქვეყნის ტერიტორიის (6949.4 ათასი ჰექტარი) — 43.2%-ს. ტყის ფონდის საერთო ფართობიდან საკუთრივ ტყეს (ტყით დაფარულ მიწებს) ეკავა 2822.4 ათასი ჰექტარი, ანუ ქვეყნის ტერიტორიის 40.6% (ტყიანობის პროცენტი), რაც საკმაოდ მაღალი მაჩვენებელია. იმ დროისთვის მსოფლიოსთვის ეს მაჩვენებელი 27%-ს, ხოლო საქართველოს მეზობელი ქვეყნებისათვის 15%-ს არ ღემატებოდა. ტყეებში მერქნის (ხეთა ღეროების) საერთო მარაგი შეადგენდა 454.5 მლნ მ³-ს, ხოლო მერქნის მარაგის საშუალო წლიური ნამატი — 4.5 მლნ მ³-ს

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2002, გვ. 5–6.
  2. ↑ 2.0 2.1 ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2002, გვ. 7.
  3. ↑ ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2002, გვ. 7–8.
  4. ↑ 4.0 4.1 ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2002, გვ. 8.
  5. ↑ ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2002, გვ. 8–9.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2002, გვ. 9.
  7. ↑ ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2009, გვ. 41.
  8. ↑ კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 36.
  9. ↑ კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 36–37.
  10. ↑ კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 37.
  11. ↑ საქართველოს ტყეები // geography.ge
  12. ↑ ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2009, გვ. 41–42.
  13. ↑ ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2009, გვ. 42.
  14. ↑ 14.0 14.1 ქვაჩაკიძე, რევაზ., 2009, გვ. 43.
  15. ↑ კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 51.
  16. ↑ Quercus longipes Steven
  17. ↑ Ulmus suberosa Moench
  18. ↑ კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 76.
  19. ↑ 19.0 19.1 კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 77.
  20. ↑ 20.0 20.1 კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 78.
  21. ↑ კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 84.
  22. ↑ კეცხოველი, ნიკო., 1959, გვ. 86.
  23. ↑ 23.0 23.1 ქვაჩაკიძე, რ. და სხვ., 2004, გვ. 20.
  24. ↑ 24.0 24.1 მ. ახალკაცი, მ. ქიმერიძე და სხვ., 2008, გვ. 13.
  25. ↑ სამცხე-ჯავახეთის მცენარეული საფარი
ხ • გ • რ
ეროვნული პარკები
ნაკრძალები
აღკვეთილები
დაცული ლანდშაფტები
ბუნების ძეგლები
ხ • გ • რ
კავკასიონის მდინარეები
სამხრეთი ფერდობი
ჩრდილოეთი ფერდობი
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=საქართველოს_ფლორა&oldid=4652879“-დან