ეგზოპლანეტა (ექსტრასოლარული (მზის გარეთა) პლანეტა) — პლანეტა, რომელიც მოძრაობს არა მზის, არამედ სხვა ვარსკვლავის, ვარსკვლავური ნარჩენის ან ყავისფერი ჯუჯის გარშემო. აღმოჩენილია 1800-ზე მეტი ეგზოპლანეტა (2015 წლის 29 იანვრის მონაცემებით: 1888 პლანეტა 1187 პლანეტურ სისტემაში, რომელთაგან 477 მრავალვარსკვლავური სისტემაა). არსებობენ ე. წ. თაღლითი პლანეტები, რომლებიც არც ერთი ვარსკვლავის გარშემო არ ბრუნავენ და განცალკევებულად არსებობენ, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ისინი გაზური გიგანტებია, რა შემთხვევაშიც ისინი ხშირად აღიქმებიან სუბ-ყავისფერ ჯუჯებად, როგორც WISE 0855-0714.
კეპლერის კოსმოსურმა ტელესკოპმა ასევე აღმოაჩინა რამდენიმე ათასი კანდიდატი პლანეტა, რომელთა 11%-ის არსებობა შესაძლოა არ დადასტურდეს. საშუალოდ, თითო ვარსკვლავზე ერთი პლანეტა მოდის. ხუთიდან ერთ მზის მსგავს ვარსკვლავს კი „დედამიწის ზომის“ პლანეტა ჰყავს სასიცოცხლო ზონაში დედამიწიდან 12 სინათლის წლის მანძილის დისტანციაში. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ირმის ნახტომში 200 მილიარდი ვარსკვლავია, 11 მილიარდი პოტენციურად სასიცოცხლო დედამიწის ზომის პლანეტა უნდა იყოს ჩვენს გალაქტიკაში, ხოლო თუ წითელი ჯუჯებიც იგულისხმება, ეს რიცხვი 40 მილიარდამდე იზრდება. ირმის ნახტომში არსებული თაღლითი პლანეტები შესაძლოა ტრილიონამდე ზრდიდეს ამ რიცხვს.
ეგზოპლანეტების აღმოჩენამ ინტერესი არამიწიერი სიცოცხლის ძიებაშიც აღძრა, განსაკუთრებით იმ პლანეტებზე, რომლებიც თავიანთი დედავარსკვლავის გარშემო სასიცოცხლო ზონაში მდებარეობს, სადაც თხევად წყალს (აქედან გამომდინარე, სიცოცხლეს) შეუძლია არსებობა. პლანეტის სიცოცხლიანობის კვლევა აგრეთვე მოიცავს სხვა მრავალ ფაქტორს.
რუნები ან რუნული წარწერები — ძველი გერმანელების დამწერლობა, გამოიყენებოდა I—II საუკუნეებიდან XII საუკუნემდე თანამედროვე დანიის, შვედეთისა და ნორვეგიის ტერიტორიაზე, X—XIII საუკუნეებში ისლანდიასა და გრენლანდიაში, ხოლო შვედეთის პროვინცია დალარნაში XIX საუკუნემდე. რუნებს აქვთ სპეციფიკურად კუთხოვანი ფორმა, რომელიც მორგებულია ეპიგრაფიკას. ზოგიერთი სპეციალისტი რუნებს ჩრდილოიტალიური ანბანის მოდიფიკაციად მიიჩნევს. ცნობილია რუნებით შესრულებული წარწერები ქვაზე, ლითონზე, ხეზე; მოგვიანებით სასულიერო და საერო ტექსტები — ქაღალდზე.
ჩრდილოეთ ევროპის ქვეყნებში ქრისტიანობის მიღების შემდეგ რუნები, როგორც დამწერლობა, შეავიწროვა ლათინურმა. თვითონ ტერმინს „რუნები“ აქვს კავშირი ძველგერმანულ ფუძე run-თან („საიდუმლო“). სულ ცნობილია 5000-მდე რუნული წარწერა, მათი უმეტესი ნაწილი ნაპოვნია შვედეთში. გარდა ამისა, შუა საუკუნეების ევროპაში არსებობდა რუნული კალენდრები.
ძველი თურქების ანბანი, რომელსაც მსგავსი კუთხური ფორმა აქვს, ასევე იწოდება რუნებად. ხშირად ამ სახელით მოიხსენიებენ სხვა დამწერლობით სისტემებს, მაგალითად, ძველი სლავების ჰიპოთეტურ ანბანს (რომლის არსებობის რეალური მტკიცებულებები არ არსებობს).
რუნულ ქვებზე გვხვდება სხვადასხვა სიმბოლოები: სვასტიკის ფორმები, ოთხსეგმენტიანი სიმბოლოები, ტრიქუეტრები, ტრისკელიონები, პენტაგრამები, სპირალები. გაცილებით უფრო მრავალფეროვანი იყო სიმბოლოები ბრაქტეატებზე: მათზე გვხვდებოდა ორნამენტები სამი ან უფრო მეტი წერტილისგან, სამკუთხედები, წრეები, T-სებური, S-ისებური, I-სებური სიმბოლობები, ზიგზაგები.
|
ურანი — მზიდან მეშვიდე პლანეტა დაშორების მიხედვით. ის რადიუსით მესამე, ხოლო მასით მეოთხეა მზის სისტემაში. ურანის შედგენილობა ნეპტუნისას ჰგავს, ხოლო ეს ორი პლანეტა გაზური გიგანტებისგან, იუპიტერისა და სატურნისგან განსხვავებულია, ამიტომაც ასტრონომები ურანსა და ნეპტუნს განცალკევებულ კატეგორიაში — „ყინულის გიგანტებში“ მოიხსენიებენ. მიუხედავად იმისა, რომ ურანის ატმოსფერო წყალბადისა და ჰელიუმის ძირითადი შედგენილობით სატურნსა და იუპიტერს წააგავს, ის შეიცავს უფრო მეტ „ყინულს“, როგორებიცაა ამიაკი და მეთანი, სხვა ჰიდროკარბონებთან ერთად. მისი ატმოსფერო ყველაზე ცივია მზის სისტემაში ტემპერატურით −224,2 °C. ურანის ატმოსფეროს რთულ ფენებიანი ღრუბლის სტრუქტურა აქვს და მეცნიერთა ვარაუდით, მეცნიერთა ვარაუდით, მის ძირეულ ღრუბლებში წყალია, ხოლო ყველაზე მაღალ ღრუბლებში — მეთანი. ამის საპირისპიროდ, ურანის შიდა ნაწილები ძირითადად გაჯერებულია ყინულითა და ქვით.
ურანი ერთადერთი პლანეტაა, რომლის სახელიც ბერძნული მითოლოოგიდან მოდის და არა რომაულიდან, განსხვავებით სხვა პლანეტებისა. მას ცის ბერძენი ღმერთის ლათინური ვერსიის, ურანის (Ouranos) სახელი ჰქვია. სხვა გიგანტი პლანეტების მსგავსად, ურანსაც აქვს რგოლების სისტემა, მაგნეტოსფერო და რამდენიმე თანამგზავრი. ურანისეულ სისტემას ამ პლანეტათა შორის უნიკალური კონფიგურაცია აქვს, რადგან მისი ბრუნვის ღერძი თითქმის „მხარზეა წამოწოლილი“. აქედან გამომდინარე, მისი ჩრდილოეთ და სამხრეთ პოლუსები იქ არის, სადაც სხვა პლანეტების ეკვატორები.
 ერებუნი (ურარტ. URUer-bu-ú-ni, სომხ. Էրեբունի) — ურარტუს უძველესი ქალაქი, რომლის ნანგრევებიც მდებარეობს არინ-ბერდის ბორცვზე, თანამედროვე ერევნის გარეუბანში. ქალაქი დააარსა ურარტუს მეფე არგიშთი I-მა ძვ. წ. 782 წელს. იმასთან დაკავშირებით, რომ ერებუნი მდებარეობს ერევნის მახლობლად და ასევე იმის გამო, რომ არსებობს ეტიმოლოგიური კავშირი „ერებუნსა“ და „ერევანს“ შორის, ერებუნი ხშირად გაიგივებულია ერევანთან. ერევნის დაარსების თარიღად ითვლება ძვ. წ. 782 წელი, მიუხედავად იმისა, რომ არ არსებობს მტკიცებულება ქალაქის ადგილას მნიშვნელოვანი დასახლებული პუნქტის არსებობისა ძვ. წ. IV-III საუკუნეებშიც კი. ჟურნალმა Forbes-მა ერებუნი 2012 წელს შეიყვანა მსოფლიოს 9 ყველაზე უძველესი ციხესიმაგრის სიაში.
პირველად არინ-ბერდის ბორცვმა სწავლულთა ყურადღება 1894 წელს მიიპყრო, როდესაც რუსმა მეცნიერმა ალექსეი ივანოვსკიმ ბორცვის მიმდებარე სოფელ ჩოლმაქჩის (ამჟამად ერევნის რაიონი ნორ-ნორკი) მცხოვრებისაგან შეიძინა ქვა, რომელზედაც იყო ურარტული ლურსმული დამწერლობა. ადგილობრივმა მკვიდრმა პაპაკ ტერ-ავეტისოვმა განაცხადა, რომ ეს ქვა მან 1879 წელს არინ-ბერდის ბორცვზე იპოვა. სურათი და პირველადი თარგმანი მალევე გამოაქვეყნა მიხაილ ნიკოლსკიმ.
წარწერა გვამცნობდა, რომ ურარტუს მეფე არგიშთი I-მა ამ ადგილას ააშენა ხორბლის საცავი „10 100 მინის ტევადობით“. მიუხედავად ამისა, ბორცვი არქეოლოგების მიერ უყურადღებოდ იყო დატოვებული, მხოლოდ 1947 წელს არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ ბორის პიოტროვსკის ხელმძღვანელობით, რომელიც დაკავებული იყო ერევანში კარმირ-ბლურის გათხრებით, ბორცვზე დაზვერვითი არქეოლოგიური გათხრები ჩაატარა. 1950 წელს ამავე არქეოლოგიურმა ექსპედიციამ ბორცვზე სისტემატური არქეოლოგიური გათხრები დაიწყო.
|
.jpg)
.jpg)
