ლაზები
| ლაზები ლაზეფე | |
|---|---|
 | |
| რეგიონები მნიშვნელოვანი მოსახლეობით | |
 თურქეთი |
~250 ათასი |
 საქართველო |
2,000 |
| ენები | ლაზური, თურქული, ქართული |
| რელიგიები | ისლამი (უმრავლესობა), მართლმადიდებლობა, კათოლიციზმი |
| ლაზები |
|---|
 |
|
განსახლების არეალი
|
|
მონათესავე ხალხები
|
 ლაზები |
ლაზები ან ჭანები (ლაზ. Lazepe, ლაზეფე) — ქართველური მოდგმის ეთნიკური ჯგუფი. ისტორიული ლაზეთის მკვიდრი მოსახლეობა. ამჟამად სახლობენ თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, აგრეთვე მცირე ოდენობით აჭარაში. ლაზები საუბრობენ ქართველურ ენათა ჯგუფში შემავალ ლაზურ ენაზე. თურქეთში მცხოვრები ლაზები მუსლიმები არიან, მაგრამ შენარჩუნებული აქვთ თავისი ენა და კულტურა. ლაზები მისდევდნენ მიწათმოქმედებას, მესაქონლეობასა და თევზჭერას, იყვნენ კარგი ნაოსნები.
ისტორია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აგათია სქოლასტიკოსი წერდა[1]:
|
„ლაზებს რომ ძველად კოლხები ეწოდებოდათ და სწორედ ისინი არიან, ამაში ეჭვი არ შეეპარება არავის, თუ კი ის გაეცნობა ფაზისის კავკასიისა და მათ გარშემო მდებარე ქვეყნების მოსახლეობას.“
|
საქართველოს გავლენის ქვეშ
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]1204 წელს თამარ მეფის ინიციატივით ორგანიზებული ქართველთა ხალდიაში ლაშქრობის შემდეგ ჩამოყალიბდა ტრაპიზონის იმპერია, რომლის მოსახლეობა ძირითადად ლაზებისაგან შესდგებოდა. იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილში ჩამოყალიბდა დიდი ლაზიის თემი. მომდევნო პერიოდში ადგილობრივი ლაზები არაერთხელ გამხდარან ქართველთა დასაყრდენი ტრაპიზონისი იმპერიაში „პრო-ქართული“ ორიენტაციის გატარებისთვის. ლაზეთი დიდი ხნის განმავლობაში სამცხისა და გურიის სამთავროს შორის დაპირისპირების საგანად რჩებოდა, თუმცა 1535 წელს მურჯახეთის ბრძოლის შედეგებით საბოლოოდ გურიის შემადგენლობაში შევიდა, სანამ მას 1547 წელს ოსმალები დაიპყრობდნენ.
ოსმალეთის იმპერია და ისლამიზაცია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
იოსებ ყიფშიძის „ჭანურ ტექსტებში“ გვხვდება ლაზთა გადმოცემა ოსმალეთის მიერ ლაზეთის დაპყრობა და ისლამიზაციის შესახებ, რომლის თანახმად ოსმალებმა, სულთან სელიმ I-ის ზეობისას, თავისი ჯარებით ტრაპიზონიდან ლაზეთში შეიჭრნენ, თავდაპირველად მათ დაიკავეს მელო, შემდეგ კი ბრძოლა-ბრძოლით გონიოს ციხე, რითიც არჰავი, ვიწე, ათინა, ხოფა, გონიო, ბათუმი, ჩხალა, ბეღლევანი, ნოღედი (მაკრიალი) და სარფი ბლოკადაში აღმოჩნდა. დაპირისპირება სამი თვე გაგრძელდა და ლაზები იძულებული გახდნენ დამორჩილებულიყვნენ. ამ დროისთვის ლაზთა წარმომადგენელად გვევლინება პეტრო ხეცია, რომელსაც დაევალა ოსმალეთთან ზავის გაფორმება. ეს უკანასკნელი არ დასთანხმდა ისლამის მიღებას და ოსმალეთთან ზავის პირობად მაღალი გადასახადების გადახდა ამჯობინა. ამავე ცნობებით, მოგვიანებით, ოსმალებმა ქრისტიანი მღვდელები შეავიწროვეს და ლაზთა ისლამზე მოსაქცევად ამასიიდან 45 ხოჯა მოიყვანეს. მაღალი გადასახადებისგან თავის დაღწევის სურვილმა და ახლად გახსნილმა თურქულმა სასწავლებლებლებმა ლაზთა თურქიზაციისა და ისლამიზაციას შეუწყვეს ხელი. ამ პროცესების მოწინააღმდეგე ლაზი საერო და სასულიერო პირები პაპათსა და დუდიკვათში 1600-1602 წწ. ოსმალებმა სიკვდილით დასაჯეს. ლაზი მოწამეები საქართველოს მართმადიდებლურმა ეკლესიის მიერ წმინდანად არიან შერაცხული. XVII საუკუნის განმავლობაში ლაზები თანდათან ისლამზე მოექცნენ. როგორც კი ოსმალებმა საკუთარი პოზიციები გაიმყარეს რეგიონში მათ მილეთის სისტემის დანერგვა სცადეს ახლად შემოერთებულ ტერიტორიებზე. ადგილობრივი ქრისტიანი მოსახლეობა, რომლებიც ადრე ქართულ ეკლესიას ექვემდებარებოდა, იძულებული გახდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დამორჩილებოდა. ასეთი ლაზები თანდათან კარგავდნენ საკუთარ ენასა და იდენტობა, რაც ფაქტობრივად მათ „გაბერძნებას“ იწვევდა. XVII ს.-ის მეორე ნახევრიდან ლაზებს უკავშირდება დასავლეთ საქართველოში სიმინდის კულტურის შემოტანა, რომელიც შემდგომ საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოს მთავარ პროდუქტად იქცა.[1]
XVIII ს.-ის გამოჩენილი ქართველი გეოგრაფი ვახუშტი ბატონიშვილი ლაზებს ასე ახასიათებს:
|
|
„… კაცნი არიან ხელოვანნი ხის მუშაკობითა და შენებითა ნავთათა, დიდთა და მცირეთა, და სარწმუნოებით აწ სრულიად მოჰმადიანნი, გარნა მცირედნი ვინმე მოიპოებიან ქრისტეანენი, არამედ იციან კუალად ქართული ენა ვიეთთამე“
|
რუსეთ-ოსმალეთის ომები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]1801 წლიდან დაწყებული რუსეთის იმპერიამ თანმიმდევრობით დაიპყრო ქართული სამეფო-სამთავროები. სამხრეთ-დასავლეთ კავკასიაში რუსეთის პოზიციების მომძლავრებას ოსმალეთის იმპერია შეეწინააღმდეგა, რასაც 1806-1812 წლებში რუსეთ-ოსმალეთის ომი მოჰყვა. რუსეთ ოსმალეთის ომის შემდეგ სულთან მაჰმუდ II-მ სცადა ლაზისტანის ადგილობრივი ლაზი ბეგების შევიწროვება. 1832 წელს აჯანყდა ტაჰირ აღა ტუსჩიოღლი. აჯანყება თავდაპირველად წარმატებული აღმოჩნდა, თუმცა 1834 წლის გაზაფხულში აჯანყება ჩაახშვეს, რამაც საბოლოოდ მოსპო ლაზი ბეგების ავტონომია, რაც მხოლოდ 1951 წლამდე გაგრძელდა. ამავე წელს შეიქმნა ლაზისტანის სანჯაყი, რომელსაც ოსმალეთის მიერ დანიშნული გამგებელი მმართავდა.
1877-1878 წწ. რუსეთ-ოსმალეთის ომის შედეგად ლაზებისთვის მდგომარეობა კიდევ უფრო დამძიმდა. სან-სტეფანოსა (1878, 3 მარტი), და ბერლინის კონგრესის (1878, ივნისი/ივლისი) თანახმად ლაზისტანის დიდი ნაწილი (ბათუმი და ართვინი) რუსეთის იმპერიის ხელში გადავიდა. სან-სტეფანოს ხელშეკრულება ლაზებმა ოსმალეთის მხრიდან ღალატად მიიჩნიეს და რუსი დამპყრობლების წინააღმდეგ, ლაზისტანის წარმომადგენლებმა, დახმარებისთვის ბრიტანელებს მიმართეს და ამასთანავე ბრიტანეთის დედოფალს მორჩილებაც აღუთქვეს.[2] მოგვიანებით, ბერლინის კონგრესზე ბრიტანელმა დიპლომატებმა რუსეთის იმპერიისთვის ბათუმის პორტის გადაცემის აღსაკვეთად, მხარი დაუჭირეს ლაზთა დამოუკიდებლობის იდეას.[3] სელისბერმა წამოაყენა ლაზისტანის საკითხი და შუვალოვს მოუწოდა ბათუმთან დაკავშირებით „შუალედური შეთანხმება“ მიეღო, რაც დამოუკიდებელი ლაზისტანი სახანოს შექმნას ისახავდა მიზნად. მხარეებს შორის შეთანხმება ვერ შედგა. რუსეთის მიერ ბათუმის დაკავების შემდეგ ლაზისტანის ახალი ადმინისტრაციული ცენტრი რიზე გახდა.
პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ზეწოლის საფუძველზე უამრავმა ლაზმა და ქართველმა მიატოვა მშობლიური მხარე და ოსმალეთში გადასახლდა (ბურსა, იალოვა, კარამიურსელი, იზმითი, ადაპაზარი და საპანჯა). ოსმალთა აღწერის მიხედვით 1882 წლისთვის ოსმალეთის იმპერიაში 40 ათასამდე ლაზი და ქართველი დასახლდა. რუსეთის ექსპანსიით გამოწვეულმა ტანჯვამ კიდევ უფრო გააძლიერა ლაზთა ერთგულება ოსმალეთისადმი. სწორედ ამიტომ ლაზთაგან მრავლად იქმნებოდა მოხალისეობრივი ჯგუფები რუსეთის წინააღმდეგ საბრძოლველად. ისქენდერ ჭიტაშის თანახმად, 1908 წლიდან ოსმალეთის იმპერიაში ახალგაზრდა თურქების მოძრაობის გავრცელებასთან ერთად, ლაზისტანში ფაიკ ეფენდიშის ლიდერობით ეროვნული მოძრაობა დაიწყო. თუმცა ეს მოძრაობა მალევე განეიტრალდა აბდულჰამიდის ჩარევით.[4] ნ. მარის თანახმად, ფაიკ ეფენდიში დააპატიმრეს ლაზური ანბანის შექმნის მცდელობისათვის, ხოლო მისი ნაშრომები კი დაწვეს.[5]
პირველი მსოფლიო ომი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
პირველი მსოფლიო ომის მსვლელობისას (1914–1918) რუსებმა დაიკავეს რიზე და ტრაპიზონი, თუმცა 1917 წელს რუსეთის რევოლუციის შემდეგ, მათ უკან დახევა მოუწიათ და 1918 წლის მარტში ეს მხარე თურქულ-ოსმალურ ძალებს დაუტოვეს. ლაზები ოსმალეთის იმპერიაში ჩამოყალიბებულ ქართულ ლეგიონში ქართველებთან ერთად ებრძოდნენ რუსეთის იმპერიას. ამავე პერიოდში ჩამოყალიბდა საქართველოს განთავისუფლების კომიტეტის ლაზისტანის ფილიალი, რომელმაც 1918 წ.-მდე იარსება იქამდე, სანამ ლაზისტანი სრულიად ოსმალეთის ხელში გადავიდა. ნაციონალური მოძრაობები კიდევ უფრო გააქტიურდა 1918-1920 წლებს შორის; შეიქმნა მრავალი კომიტეტები და დროებითი მთავრობები. თუმცა რსფსრ-სა და თურქეთს შორის გაფორმებულმა „მეგობრობის ხელშეკრულებამ“ (1921) თურქებს ლაზისტანის შემოერთება გაუმარტივა. ლაზების ნაწილი, რომელიც ქრისტიანობას მიზდევდა თურქეთსა და საბერძნეთს შორის მოსახლეობის გაცვლის შედეგად საბერძნეთში იქნა ევაკუირებული. ავტონომიური ლაზისტანის სანჯაყი 1923 წლამდე განაგრძობდა არსებობას, ხოლო თავად ტერმინი „ლაზისტანი“ ოფიციალურად 1926 წელს აიკრძალა ქემალისტების მიერ.
ქემალისტური თურქეთი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1923 წელს თურქეთის პარლამენტში შემოთავაზებული იქნა ლაზისტანისთვის რიზეს დარქმევის იდეა. სახელის შეცვლის მთავარი არგუმენტი უკავშირდებოდა იმ აზრს, რომ „ლაზისტანი“ არ შეესაბამებოდა თურქულ ეროვნულ ინტერესებს.[6] თურქეთის მთავრობა ქურთულ, ლაზურ და ჩერქეზულ ენებზე პუბლიკაციების აკრძალვის მიზნით სხვადასხვა მეთოდებს მიმართავდა. ეს აკრძალვები აღსრულდა 1931 წლის პრესის კანონის გადაწყვეტილებით. ამიერიდან თურქეთის მთავრობა ამ ენებზე გამოქვეყნებულ პუბლიკაციებას „სეპარატისტულად“ მიიჩნევდა[7]. 1932 წლიდან 1990-იან წლებამდე, თურქეთის ისტორიის თეზისიდან გამომდინარე, თურქეთის სახელმწიფო არ აღიარებდა ეთნიკური უმცირესობათა არა-თურქული წარმომავლობას. ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია სახელმწიფოს მიერ მხარდაჭერილი კირზიოღლუს (1986) მარგინალური თეორიები, რომლის თანახმადაც ლაზები თურქული წარმომავლობის ხალხად ცხადდებოდა.[8][9] 1934 წელს თურქეთმა მიიღო „კანონი გვარების შესახებ“ (თურქ. Soy Adı Kanunu). მე-5 მუხლის მიხედვით, „ახალი გვარები უნდა იყოს აღებული თურქული ენიდან“. მე-7 მუხლი კრძალავდა „უცხო რასისა და ერის“ სახელის გვარად გამოყენებას, ხოლო მე-8 მუხლი კრძალავდა „სახელების, რომლებიც აჩვენებენ ტომის ან კლანის წევრობას“ ახალ გვარებად არჩევას. ამ პოლიტიკური ცვლილებების გამო ბევრი ლაზი იძულებული გახდა შეეცვალა გვარი[9].
საბჭოთა კავშირსა და თურქეთის რესპუბლიკას შორის საზღვრების ჩაკეტვამ გაართულა ლაზთა სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა, თუმცა 1950-იან წლებში სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებულმა ჩაის მრეწველობის გააუმჯობესა ლაზთა ვითარება, რამაც ხელი შეუწყო მათ „სახელმწიფოზე ორიენტირებულ“ დამოკიდებულებას და ამასთანავე მათ მიგრაციას თურქეთის დასავლეთ პროვინციებში.[10] ამან თურქეთი ასევე აქცია ჩაის სიდიდით მეხუთე მწარმოებლად მსოფლიოში. ეკონომიკურმა ინტეგრაციამ და მიგრაციებმა ლაზური ენის დაკარგვას შეუწყო ხელი. ჩაის მრეწველობის განვითარებას უკავშირდება 1950 წლიდან 1965 წლამდე იმ ადამიანთა რაოდენობის მკვეთრი ვარდნა, რომლებიც ლაზებად თვლიდა თავს.[11] 1945 წელს თურქეთში ლაზური ენის მცოდნეთა რაოდენობა შეადგინა 46,987 ადამიანი, 1965 წელს ლაზური მეორეხარისხოვან ენად მიუთითა 59,101 ადამიანმა, ხოლო მშობლიურ ენად მიუთითა 26,007 ადამიანმა.[12] მაშინ როდესაც ადრე რესპუბლიკურ პერიოდში ლაზი ბავშვები განათლებას თურქულის ცოდნის გარეშე იწყებდნენ, მათ უკვე უკრძალავდნენ მშობლიურ ენაზე საუბარს, რაც სიმბოლური და ფიზიკური ძალადობით ისჯებოდა.[13] დროთა განმავლობაში ლაზთა განათლებულ, ურბანიზებულ და ზღვისპირა ნაწილში თურქული ენა გაბატონდა, ხოლო ლაზური ენა მთიან და გლეხთა სეგმენტში შემორჩა.[14]
ლაზები დღეს
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მთავარი სტატია: ლაზური კულტურული მოძრაობა.1980-იანი წლები აღინიშნა ლაზური კულტურული მოძრაობის გააქტიურებით, რომლის მთავარი მიზანი ლაზური ენისა და კულტურის შენარჩუნება იყო. ამავე პერიოდში ლათინურის ბაზაზე შეიქმნა ლაზური ანბანი და ლაზური ენის სტანდარტი, მათ შორის შედგენილ იქნა ლექსიკონები და გრამატიკა, რასაც ხელი უნდა შეეწყო ლაზური ენის შემსწავლელი კურსებისთვის (როგორიც იყო ლაზური ენის შემსწავლელი კლასები კელნის „ლაზებურას კულტურულ ცენტრში“). გარდა ამისა შეიქმნა ბეჭდური გამოცემები: ოგნი (სტამბოლი, 1993-1994), მჟორა (2000), ტანურა და სკანი ნენა (2009- დღემდე).
განსაკუთრებულ როლს ლაზურ კულტურულ მოძრაობაში თამაშობდა მუსიკა. 1993 წელს სტამბულის ლაზი მემარცხენე შეხედულების სტუდენტებმა (ქაზიმ ქოიუნჯუ, მეჰმედალი ბარიშ ბეშლი და სხვა) ჩამოაყალიბეს როკ ჯგუფი ზუღაში ბერეფე (ზღვის შვილები), რაც ფაქტობრივად პოლიტიკურ განაცხადს უდრიდა მათ მიერ ლაზურად შესრულებული სიმღერების გამო. ჯგუფის დაშლის შემდეგ ქაზიმ ქოიუნჯუ მარტო განაგრძობდა მოღვაწეობას. ქოიუნჯუს მუსიკალურმა მოღვაწეობამ განსაკუთრებული პოპულარიზაცია გაუწია ლაზურ მუსიკასა და კულტურას. 2005 წელს ქოიუნჯუს გარდაცვალების შემდეგ, ის ლაზური მოძრაობისთვის კულტურულ გმირად გადაიქცა. ამავე პერიოდში გამოჩნდა ბიროლ თოფალიში, რომელსაც დღემდე განსაკუთრებული წვლილი შეაქვს ლაზური ტრადიციული მუსიკის განვითარებაში.
ლაზური კულტურული მოძრაობა დაგვირგვინდა ისეთი ორგანიზაციების შექმნით, როგორიც არის სიმა (იზმით, 1996- დღემდე), ლაზებურა (კელნი, 1998- დღემდე), ლაზური კულტურის საზოგადოება (სტამბოლი, 2008- დღემდე, მეჰმედ ბარის ბეშლი), ლაზური ინსტიტუტი (სტამბოლი, 2013- დღემდე, ისმაილ ავჯი ბუჯაკლიში) და სხვა. მათმა საქმიანობამ მნიშვნელოვნად გაამყარა ლაზური იდენტობა თურქეთში. ცალკეულ მკლევართა დასკვნებითა და ამავდროულად თურქეთელ ლაზთა უმრავლესობის მოთხოვნებით ირკვევა, რომ ლაზებს არ გააჩნიათ ეთნონაციონალისტური და სეპარატისტული მიდრეკილებები. ლაზი აქტივისტები ითხოვენ ლაზური კულტურისა და ენის შენახვა და პოპულარიზაციას. ასევე ლაზური ტელევიზიის და ლაზური ტოპონიმიკის აღდგენას.
გენეტიკა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]2021 წლის კვლევის მიხედვით, ლაზებს აქვთ შემდეგი ჰაპლოჯგუფები:[15]
- 24% ჰაპლოჯგუფი L
- 24% ჰაპლოჯგუფი J2
- 19% ჰაპლოჯგუფი G2
- 9% ჰაპლოჯგუფი G1
- 9% ჰაპლოჯგუფი E1b
- 5% ჰაპლოჯგუფი T
- 5% ჰაპლოჯგუფი R1a
- 5% ჰაპლოჯგუფი R1b
ცნობილი ლაზები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ქაზიმ ქოიუნჯუ — ლაზი მუსიკოსი
- ჰასან ჰელიმიში — მხატვარი
- სოფო ხალვაში — მომღერალი
- ბიროლ თოფალიში — ლაზი მუსიკოსი და მომღერალი
ლიტერატურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 6, თბ., 1983. — გვ. 104.
- იაშვილი ვ., „გონიოს ციხის ისტორიისათვის“, კრ.: ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები აჭარაში, ბათ., 1955;
- მ. ჩოხარაძე, მ. ფაღავა, „სარფი“, ბათ., 2015;
- Andrews, Peter (1989). Ethnic groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.. ISBN 978-3-88226-418-0.
- Sarigil, Zeki (2012). „Ethnic Groups at ‘Critical Junctures’: The Laz vs. Kurds“ (PDF). Middle Eastern Studies. 48 (2). ISSN 0026-3206.
- Solomon, Thomas (2017). „Who Are the Laz? Cultural Identity and the Musical Public Sphere on the Turkish Black Sea Coast“. The World of Music. 6 (2): 83–113. ISSN 0043-8774.
- Serdar, Ayşe (2019). „Strategies of making and unmaking ethnic boundaries: Evidence on the Laz of Turkey“. Ethnicities (ინგლისური). 19 (2): 335–369.
- Bayır, Derya (2013). Minorities and nationalism in Turkish law. Farnham, Surrey: Ashgate. ISBN 978-1-4094-2007-1.
- Green, Elliott (2023). Industrialization and assimilation: understanding ethnic change in the modern world. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-009-26836-3.
რესურსები ინტერნეტში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ 1.0 1.1 „გეორგიკა“, ს. ყაუხჩიშვილის გამოცემა, ტ.3 , თბ., გვ 27.
- ↑ Wright, Denis A. H. (1946). „Trebizond and North‐Eastern turkey“. Journal of The Royal Central Asian Society (ინგლისური). 33 (2): 130. ციტატა: „Under Ottoman rule Rize, now famous for its tea, tangerines and linen, used to be the capital of the Sanjak of Lazistan, which, until 1878, included Batum and district. When Batum was ceded to the Russians the Lazes there, unwilling to remain under Christian rule, moved westwards to join their brethren on Turkish territory, after having made various picturesque but unsuccessful appeals to Queen Victoria, Lord Salisbury and the Lord Mayor of London to proclaim a British protectorate over Lazistan. In return for such a declaration the Laz Beys, in October, 1878, offered to send a contingent of 4,000 Lazes to fight for Her Majesty in her war with the Afghans!“
- ↑ Reynolds, Michael A. (2011). Shattering empires: the clash and collapse of the Ottoman and Russian empires, 1908-1918. Cambridge: Cambridge university press, გვ. 14-15. ISBN 978-0-521-19553-9.
- ↑ Marc Junge, Bernd Bonwetsch (2015). Большевистский порядок в Грузии. Москва, გვ. 78. ISBN 978-5-91022-304-6.
- ↑ მარი ნ., „Из поездки в Турецкий Лазистан“ (Впечатления и наблюдения), გვ. 626
- ↑ Bayır 2013, p. 105-108.
- ↑ Bayır 2013, p. 102.
- ↑ Serdar 2019, p. 13.
- ↑ 9.0 9.1 Bayır 2013, p. 109-111.
- ↑ Serdar 2019, p. 9.
- ↑ Green 2023, p. 105.
- ↑ Andrews 1989, p. 176.
- ↑ Serdar 2019, p. 10.
- ↑ Serdar 2019, p. 11.
- ↑ "The genetic structure of the Turkish population reveals high levels of variation and admixture"
| ||||||||
| ||||||||