ქართული თეატრი
|
ამ სტატიას ამჟამად აქტიურად არედაქტირებს Tiniko gagnidze. გთხოვთ, ნუ შეიტანთ მასში ცვლილებებს, სანამ ეს განცხადება არ გაქრება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, შესაძლოა, მოხდეს რედაქტირების კონფლიქტი. თარგის ჩასმის თარიღი: მარტი 10, 2024. სტატიის აქტიური დამუშავების დაწყების თარიღიდან გავიდა 44 დღე. მომხმარებლის სახელის და თარიღის ავტომატურად მისათითებლად, გამოიყენეთ თარგი {{subst:მუშავდება}} |
ქართული თეატრის — ქართული თეატრი უძველეს დროსა და ანტიკურ ეპოქაში.
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
უძველესი და ანტიკური პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ქართულმა თეატრმა უძველესი დროიდან დღემდე მსოფლიო თეატრის ისტორიის განვითარებისათვის დამახასათებელი თითქმის ყველა საფეხური განვლო. თეატრის განვითარების სპეციფიკა და თავისებურებები ქვეყნის ისტორიულმა, პოლიტიკურ-კულტურულმა თუ გეოგრაფიულმა მახასიათებლებმა განაპირობა. ქართული კულტურა წინა აზიისა და ხმელთაშუაზღვისპირეთის უძველეს კულტურებთან და მონათესავე ეთნოსებთან მჭიდრო ურთიერთკავშირში ყალიბდებოდა. ამ კავშირის კვალი არქეოლოგიურსა და ეთნოლოგიური მასალაში, ენაში, წერილობით წყაროებში, ფოლკლორში, რელიგიურ რწმენა-წარმოდგენებში, რიტუალებსა და ხალხურ დღესასწაულებში იკვეთება.
თეატრმცოდნეობითი კვლევებით, ქართული სათეატრო კულტურის საწყისები წინაქართველურ ხალხთა-ხეთა-იბერთა ტრადიციებსა და რიტუალებში იძებნება. როგორც ცნობილია, უძველესი მისტერიების წარმოშობა და თეატრის ფორმირება ნაყოფიერების მოკვდავ და მკვდრეთით აღმდგომ ღვთაებათა კულტებს უკავშირდება. ხეთების ნაყოფიერების ღმერთის _ ტელეფინუსის „დაკარგვის“ შესახებ მითი სხვა ცნობილ ღვთაებათა მითებს ენათესავება (დუმუზთამუზის, ოსირისის, ადონისის, ატისის, დიონისესა და სხვების). ხეთების მსოფლგანცდაში სამყაროს დრამატული მოწყობა, ბუნების ცვალებადობა ძალზე მძაფრად განიცდებოდა, ქაოსისა და კოსმოსის, სიცოცხლისა და სიკვდილის მონაცვლეობა ადამიანებს ბუნებისა და კულტურის არსებობის ძირითად ფორმად ესახებოდათ. ქაოსისგან თავდასაცავად, არსებობის პირველქმნილი წონასწორობის შესანარჩუნებლად აუცილებელი იყო მრავალრიცხოვანი რიტუალის, მაგიური და საწესო ქმედების ჩატარება.
ქართულმა კულტურამ დღემდე შეინარჩუნა გარკვეული სადღესასწაულო რიტუალურობა, ყოფა-ცხოვრების მნიშვნელოვანი მხარეები მრავალფეროვანი ტრადიციებით რეგულირდება, რომლებიც მოწოდებულია საზოგადოების, თემისა თუ ჯგუფის სასიცოცხლო ციკლის გაერთიანება-განახლებისაკენ.
ქართული თეატრის საწყისების მკვლევარის – დიმიტრი ჯანელიძის აზრით, ხეთა-იბერები ტელეფინუსის, თამუზ-იშთარის, ატის-კიბელას, დიონისესა და სხვა ღმერთების მისტერიებსაც აღასრულებდნენ, რომელთა საფუძველზეც უნდა შექმნილიყო დრამატული ქმედებისა და ტრაგედიის ადრეული ფორმები. მისტერიები წარმოადგენდა წმინდა დრამებს, რომლებიც გარკვეულ პერიოდებში თამაშდებოდა და ღმერთის თავგადასავალს განასახიერებდა. მათი დანიშნულება მიწიერისა და ზეციურის კავშირის განხორციელება, სიკვდილის დამარცხება, ფარულის გამოაშკარავება და მდაბალი არსებობიდან ამაღლება იყო. ამდენად, თეატრალურ ქმედებაში საკრალური და ფილოსოფიური საზრისი იყო კოდირებული.
ძვ.წ.XVII საუკუნით დათარიღებულ ე.წ. თრიალეთის სასმისის ზემო ფრიზის გამოსახულება ივანე ჯავახიშვილის, შალვა ამირანაშვილისა და დიმიტრი ჯანელიძის აზრით, ღვთაებრივი უკვდავების სასმელის მომზადებისა და დარიგების რიტუალს წარმოადგენს. ცხოველი, რომელსაც რიტუალური მსვლელობის 23 მონაწილე განასახიერებს, მელა უნდა იყოს. აქ ნაყოფიერების მამრობითი ღვთაების, შესაძლოა, ტელეფინუსის თაყვანისცემასთან უნდა გვქონდეს საქმე.
მონაწილეთა მოძრაობები ქართული ცეკვის საფერხულო წყობას წააგავს, კერძოდ კი _ „იალისა“ და „მელიაი ტულეფიაის“. სვანური მურყვამობის დღესასწაულის ხეთური ტელეფინუსის კულტთან კავშირს სიმონ ჯანაშიაც ხედავს: სვანეთში, ჯერ კიდევ მეოცე საუკუნეში ასრულებდნენ მურყვამობის დღეობა სალოცავს, რომელიც რვა ნაწილისაგან შედგებოდა, ჯერ ორპირად ჩაბმული ფერხული წმინდა საგალობელს ამბობდა, რომელიც ასე იწყებოდა: „ადრეკილა წაგვივიდა და მოგვივიდა“, შემდეგ სხვა გუნდი სხვა წესს ასრულებდა და ხალხისათვის გაუგებარ სიტყვებს იძახოდა: მელია ტელეფია, იოჰ, იოჰ! შემდეგ კვირია ღმერთის საგალობელი მოსდევდა, დასასრულ ფერხული და სხვადასხვა სიმღერა სრულდებოდა. მურყვამობის დღეობა-სალოცავი ძველი ხეთური ღმერთის ტელეფინის თაყვანისცემის ნაშთია. მურყვამობა შავ ორშაბათს, დიდმარხვის პირველ დღეს იმართებოდა.
სწორედ ამ დღეს აღინიშნებოდა ქართული ხალხური დღესასწაული „ყეენობაც“, რომელიც, ყველიერის კვირაში გამართულ ბერიკაობასთან ერთად, დიდმარხვის დაწყების წინა დღესასწაულთა ციკლში შედიოდა და ნაყოფიერების წარმართული კულტებიდან იღებდა სათავეს. ნაყოფიერების კულტთან დაკავშირებული რიტუალური სანახაობის _ ქართული საფერხულო ცეკვის ელემენტები უძველეს ითიფალურ ფიგურათა მოძრაობებშიც შეინიშნება, ამ მცირე ზომის ფალიკურ ფიგურათა მსვლელობა ძალზე ცოცხალია და პლასტიკური. დიმიტრი ჯანელიძე მათში ნიღბოსან მოცეკვავეებს ხედავს, რასაც ქანდაკებათა ხელებისა და ფეხების სპეციფიკური მოძრაობებით ასაბუთებს. ზოგიერთი ფიგურის ნიღაბში ის ხალხური თეატრის-ბერიკაობისთვის დამახასიათებელ ნიღაბთა ტიპს ამოიცნობს. შალვა ამირანაშვილის აზრით, აქ გამოსახული უნდა იყოს განაყოფიერებისა და შვილიერების ღვთაება „საქმისაის“ ფერხულის მონაწილე მთავარი პირები.
მანანა ხიდაშელის აზრით, ძვ.წ.I ათასწლეულის პირველი ნახევრის გამოყენებით ხელოვნებაში, მათ შორის მცირე ზომის ბრინჯაოს ანთროპომორფული და ზოომორფული ქანდაკებების სახით იქმნება და ფართოდ ვრცელდება ღვთაების ახალი სახე. ის წარმოგვიდგენს ადამიანს, ღვთაების გარკვეული ნიშნებით. ნაჩვენებია ღვთაებათა კავშირი ნაყოფიერებასთან, ბრძოლასთან, ხაზგასმულია მათი უფლებამოსილება და ძალა. ეს პატარა საკულტო დანიშნულების ფიგურები საინტერესოა არა მხოლოდ დანიშნულებით, არამედ მხატვრული „შინაარსით“. აშკარაა, რომ შესრულების მანერა და სცენები, რომლებიც მათი მონაწილეობით `იკითხება, გარკვეულ რიტუალურ მოქმედებასა და სანახაობებს ასახავს. ვინაიდან ეს ქანდაკებები ნაყოფიერების ღვთაებათა გამოსახულებების „წრეში“ შედიან, ადვილი საფიქრებელია, რომ ძვ.წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში საქართველოში გავრცელებული იყო ნაყოფიერების ღვთაებათა სადიდებელი ზეიმები, რომლებიც სხვებს შორის მძლეოსანთა პაექრობებს, თეატრალიზებულ სანახაობებსა თუ სხვადასხვა ტიპის ასპარეზობებს მოიცავდა. აშკარაა, რომ საქმე უნდა გვქონდეს ქართულ კულტურაში მიმდინარე პროგრესულ პროცესთან, ადამიანის ღირებულებისა და მნიშვნელობის, ამქვეყნიური ცხოვრების მშვენიერების გაცნობიერებისა და განცდის გაძლიერებასთან, რაც, უპირველეს ყოვლისა, სახვითსა და საშემსრულებლო ხელოვნებაში აისახა.
ქართულ სანახაობათა წარმოშობას დიმიტრი ჯანელიძე ადგილობრივ სამიწათმოქმედო კულტებსაც უკავშირებს, კერძოდ, საქართველოში გავრცელებულ მნათობთა თაყვანისცემას, ამინდის ღმერთის-ტაროსის, განაყოფიერებისა და შვილიერების ღვთაება კვირიასა თუ ხეთა და ბუნების სულთა კულტებს და სხვ. ის განიხილავს ქართულ ე.წ. საფერხულო შესრულების მისტერიებს და ხალხური ზეპირსიტყვიერების მიერ შემონახულ დრამატულ დიალოგებს. იგი საფერხულო დრამის ორ ჟანრს განასხვავებს-მისტერიასა და ქართულ ტრაგედიას. ამ უკანასკნელს ის ქართულ ხალხურ სამიჯნურო ეპოს „აბესალომ და ეთერს“ მიაკუთვნებს. ფოლკლორული ტექტსების ანალიზით ჯანელიძე დაასკვნის, რომ საფერხულო დრამა ევოლუციას განიცდიდა, ღვთაებრივ პერსონაჟთა გვერდით ადამიანთა პერსონაჟებიც ჩნდებოდნენ, რომლებიც თანდათან ცენტრალური გმირის ადგილს იკავებდნენ და ადამიანურ მიზანსწრაფვებს გადმოსცემდნენ.
სავარაუდოდ, ანტიკურ ეპოქაში, მეტადრე კი ელინისტურ და რომაულ პერიოდში, საქართველოში ანტიკური ტიპის თეატრი უნდა არსებულიყო. დიონისეს კულტის კვალი ძალისის მოზაიკამ შემოინახა. ზოგიერთი არტეფაქტი, რომელიც ბერძნულ-რომაულ ანტიკურობას ეკუთვნის, ნიღბებსა და სხვა სათეატრო რეალიებს ასახავს. პროკოპი კესარიელის მოწმობით, კოლხეთის ქალაქებში, კერძოდ ქალაქ აფსარაში, თეატრები და იპოდრომები იგებოდა. კოლხეთის სამეფოში კი ძვ.წ. VIII საუკუნეში კუტაიას (ახლანდელი ქუთაისი) მახლობლად არსებობდა არენა, სადაც იმართებოდა თეატრალიზებული სანახაობები. დიმიტრი ჯანელიძის ვარაუდით კი, ქალაქ უფლისციხეში არსებული თეატრის ნანგრევებმა დღემდე მოაღწია. უფლისციხეში (ძვ.წ. III-II სს.) შემორჩენილია სათეატრო ნაგებობა თავისი სცენით, ორქესტრათითა და მაყურებლისთვის განკუთვნილი ნაწილით. ეს საკითხები კიდევ გამოსაკვლევია, თუმცა ანტიკური კულტურის გავლენისა და ანტიკურ სამყაროსთან საქართველოს განსაკუთრებული კულტურული სიახლოვის შესახებ ახალი თეორიები და ჰიპოთეზები ისტორიკოსთა უახლეს კვლევებში საინტერესო მიმართულებას იძენს.
მაგალითად, გიორგი ქავთარაძე ვარაუდს გამოთქვამს, რომ ახ. წ. I საუკუნის შუახნებში ქართლის ანუ იბერიის სამეფოს დასავლეთ ნაწილში აპოლონისა და არტემიდეს კულტი ყოფილა დამკვიდრებული და მათი სახელობის ტაძარიც არსებულა. ქავთარაძე ფიქრობს, რომ მცხეთა-არმაზციხის ძირითად ღვთაებებს შორის აპოლონი და არტემიდე ღვთაებათა წყვილს – გაცსა და გაიმს უნდა შეესაბამებოდეს, ხოლო არმაზი კი ანატოლიური წარმომავლობის ღმერთს-იუპიტერ დოლიხეუსს, რომლის კულტმაც ძვ. წ. III საუკუნიდან რომში შეაღწია.
ყველაფერი მოწმობს, რომ საქართველო ოდითგანვე მდიდარი იყო სანსახობრივ-საშემსრულებლო თეატრალური კულტურის მრავალფეროვანი ფორმებით, აქ არსებობდა საფერხულო მისტერია და ტრაგედია, რომელიც დიალოგის ფორმით იგებოდა და ეპოსსა და დრამას შორის ჟანრულ მიჯნაზე იდგა. წინა აზიისა და ხმელთაშუაზღვისპირეთის გეოგრაფიული და კულტურული გარემო საინტერესო კონტექსტს უქმნიდა ქვეყანას, სხვადასხვა წინაისტორიულსა თუ ისტორიულ ეტაპზე სხვადასხვა კულტურული ცენტრის დაწინაურება თავისებურ კვალს ამჩნევდა და ამდიდრებდა თვითმყოფადი იდენტობის მქონე ქართულ კულტურას.
შუა საუკუნეების პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
შუა საუკუნეების ქართული ისტორიული და მხატვრული ლიტერატურის ძეგლებში აღმოჩენილია ძველი ქართული დრამატული პოეზიის ფრაგმენტები და ელინისტური პერიოდის პანტომიმურ წარმოდგენათა ვრცელი აღწერა, ასევე მრავალი ქართული ძირეული თეატრალური ტერმინი. მაგალითად, მკვლევარმა დიმიტრი ჯანელიძემ შისწავლა დავით აღმაშენებლის „გალობანი სინანულისანი“ და დაასაბუთა , რომ ამ დროს არსებობდა ორი მსახიობის თეატრი. დავითი წერს:
|
„საკუთრად ღვთისმშობლად გქადაგებთ უხრწნელო ქალწულო, და გურწამს, ვითარმედ პატივი ხატისა შენისა, შენდამი წიაღ-მოვალს და ღვთისმეტყველთაებრ ცოდვილთა მოქცევას ანიშნებ მის მიერ, ვითარა ცხადყოფს, თეატროი იგი მრჩობელთა სოფლისაი სიკეთე ეგვიპტისა ღირსი მარიამ...“
|
სავარაუდოდ მსახიობებს VII საუკუნის მწერლის სოფრომ იერუსალიმელის „ცხოვრებაი მარიამ მეგვიპტელისაი“ -ს მიხედვით უნდა შეექმნათ მისტერიული კომპოზიცია. მეცნიერის აზრით, ასეთივე კომპოზიციები უნდა შეექმნათ წმ.გიორგისთან დაკავშირებულ თქმულებებზეც.
საქართველოში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ (IV ს.-ის 30-იანი წლები), შეიქმნა საეკლესიო თეატრი და დრამა. მისტერიებში, საერო თუ რელიგიურ დღესასწაულებზე მეფე მონაწილეობდა. გამომსახველ საშუალებად შერჩეული იყო ძნობა, ანუ ფერხული, რაც გულისხმობდა გალობათა დრამატიზაციას, ერთობლივ ძალისხმევით, ხმიანი და საკრავიერი მუსიკით, როკვით, შემმართებელი გაბაასებითა და გაშაირებით. პირველი საეკლესიო ჟანრი თეატრისა იყო ლიტურგიული დრამა, რაც ნიშნავს ნიშნავს წირვის დროს შესრულებულ სანახაობას. იგი ძირითადად იყო ქრისტეს ცხოვრების სიუჟეტებზე აგებული. დროთა განმავლობაში ლიტურგიულ დრამას შეენაცვლა ნახევრადლიტურგიული დრამა. თუ კი ლიტურგიულ დრმაში ერთფეროვნება შეიმჩნეოდა, ნახევრადლიტურგიული დრამა პერსონაჟების მრავალრიცხოვნებით და მრავალფეროვნებით გამოირჩეოდა. XII ს-ში ნახევრადლიტურგიულ დრამას შეენაცვლა მირაკლი, რაც ნიშნავდა სასწაულს და იგი იყო წმინდანების ცხოვრების სიუჟეტებზე აგებული.
შუა საუკუნეებში განვითარდა სასახლის კარის თეატრი – სახიობა – ნიღბოსანთა წარმოდგენები მუსიკის თანხლებით. XII საუკუნეში ქართულ სანახაობრივ კულტურას სათავეში ედგა ვეზირი, ერთ-ერთი დიდებულთაგანი ჩუხჩარხის სახელწოდებით. „ქართლის ცხოვრება“აღწერს თამარ მეფის ქორწილს, რომელიც დიდი ზარ-ზეიმითა და სახიობთა მონაწილეობით წარიმარათა უშუალოდ ვეზირისა და თამარის მამიდის რუსუდანის მეთვალყურეობით. ასევე დიდი დღესასწაულები იმართებოდა ომებში გამარჯვების აღსანიშნავად, რაც ასევე აღწერილია ქართლის ცხოვრებაში. ლაშა-გიორგი და რუსუდანიც მფარველობდნენ თეატრს. მემატიანე წერს, რომ მეფე გიორგი-ლაშა „იყო სახიობის მოყვარე“.„ქართლის ცხოვრება“გვამცნობს:
|
|
„მეფეცა რუსუდან ჩვეულებათა წესსა ძმისა თვისისა ვიდოდა განცხრომითა და სიმღერითა“
|
XV ს-ში გაჩნდა ახალი ჟანრი, რომელსაც უკვე წერდნენ არამარტო ეკლესიის მსახურნი, არამედ ხალხი. მისტერია მოიცავდა თავისი მოქმედებით მთელ ქალაქს. სწორედ მისტერიაში გაჩნდნენ ახალი პერსონაჟები ეშმაკების სახით. რაც მიუთითებდა იმას, რომ ჩვეულებრივი მაყურებელი, ხალხი უკვე განწყობილი იყო თავისუფალი აზროვნებისთვის.
შუა საუკუნეების ბოლო სანახაობითი ჟანრი იყო ფარსი. ფარსი არ იყო რელიგიურ თემატიკაზე. მისი პერსონაჟები იყვნენ ჩვეულებრივი ადამიანები და სიუჟეტი იყო ძირითადად სახუმარო ხასიათის. ფარსი იყო შუა საუკუნეების თეატრალური ხელოვნების ბოლო ჟანრი, რომელსაც შემდეგ მოყვა აღორძინების ხანის თეატრალური ხელოვნება. იგი დაიბადა - იტალიაში კომედია დელ-არტეს სახით.
გვიანი შუა საუკუნეები და ადრეული ახალი დრო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
XVII საუკუნეში თეიმურაზ I-მა და არჩილ II-მ სახიობისთვის შექმნეს დიალოგები და პოლემიკური დრამატურგიის ნიმუშები, ე.წ. „გაბაასებანი".
XVIII საუკუნის 90-იან წლებში ერეკლე II-ის სასახლესთან, გიორგი ავალიშვილის ხელმძღვანელობით, შეიქმნა საერო თეატრი, სადაც ორიგინალურთან ერთად რუსულიდან ნათარგმნი და გადმოკეთებული პიესებიც იდგმებოდა. ამავე პერიოდში მუშაობას განაგრძობდა სასახლის კარის თეატრი – სახიობა, რომელსაც სათავეში დავით მაჩაბელი ედგა. მაჩაბლის დასის მრავალი მსახიობი გმირულად დაეცა 1795 წელს, აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ კრწანისის ბრძოლაში.
XIX საუკუნის დასაწყისში შეიქმნა სცენის მოყვარეთა წრეები. 1845 წელს, თბილისში დაარსდა რუსული დრამატული თეატრი, ხოლო 1850 წელს, მოწინავე ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა თაოსნობით და გიორგი ერისთავის ხელმძღვანელობით, აღორძინდა ქართული პროფესიული თეატრი (1850-1856).
მანანა ორბელიანმა ახალგაზრდა დრამატურგი და რეჟისორი გიორგი ერისთავი მიხეილ ვორონცოვს წარუდგინა და სთხოვა-ჩვენ უკვე გვაქვს ჩვენი პიესები, გვყავს მსახიობები და რეჟისორები და მზად ვართ, ჩვენი თეატრიც გვქონდესო. ვორონცოვი დათანხმდა თხოვნას.
კავკასიის მეფისნაცვლის, გენერალ-ფელდმარშალ გრაფ მიხაილ ვორონცოვის ინიციატივით, 1847 წლის 15 აპრილს საძირკველი ჩაეყარა რვაას მაყურებელზე გაანგარიშებულ ე.წ. ქარვასლის თეატრის შენობას. 1851 წელს, თბილისის ქარვასლის თეატრში, გაიმართა პირველი საოპერო წარმოდგენა, ხოლო 1880-1886 წლებში გოლოვინის პროსპექტზე (ახლანდელი რუსთაველის გამზ.) აიგო სახაზინო თეატრი, რომელშიც 1896 წლიდან „თბილისის სახაზინო ოპერის თეატრი”,დღეს კი ზაქრია ფალიაშვილის სახელობის ოპერისა და ბალეტის სახელმწიფო თეატრი ფუნქციონირებს.
გიორგი ერისთავის კომედია „გაყრა“ იყო პირველი პრემიერა, რომლითაც პროფესიული ქართული თეატრი აღდგა. გიორგი ერისთავის რეალისტური სცენები ქართველი თავად-აზნაურებისთვისა და სახელმწიფო ჩინოვნიკებისთვის ერთგვარ სარკედ იქცა, სადაც შეეძლოთ ყველას თავის ამოცნობა. სპექტაკლ „გაყრის“ კოსტუმებზე სამუშაოდ საგანგებოდ მოიწვიეს იტალიელი მხატვარი კორადინი გეორგ (გიორგი), რომელმაც შექმნა საუკეთესო სასცენო ესკიზები.
მეფის მთავრობამ დასს ყოველწლიური ფულადი დახმარება დაუნიშნა, რადგან ეგონათ, რომ დასი რუსეთის იმპერიის ინტერესებს დაექვემდებარებოდა. მაგრამ ხელისუფლება მალე დარწმუნდა, რომ თეატრი რეაქციულ თავადაზნაურობასთან ერთად განმათავისუფლებელ იდეებს ქადაგებდა, რის გამოც დაიწყო მისი შევიწროება.
1854 წელს გიორგი ერისთავი იძულებული გახდა თეატრისთვის თავი დაენებებინა. ორიოდე წლის შემდეგ გიორგი ერისთავის თეატრი დაიხურა.
თბილისში ქართული პროფესიული თეატრის საქმიანობა ილია ჭავჭავაძისა და აკაკი წერეთლის თაოსნობით 1879 წელს განახლდა (ე.წ. მუდმივმოქმედი ქართული დასი). ამ პერიოდში ქართულ თეატრსა და დრამატურგიაში განვითარდა გმირულ-რომანტიკული და რეალისტურ-კომედიური მიმართულებები. პარალელურად ქართული თეატრის რეპერტუარში დამკვიდრდა უცხოური კლასიკური დრამატურგიის ნიმუშები.
დასის პირველი წევრები იყვნენ: ნატო გაბუნია, მაკო საფაროვა, მარიამ ყიფიანი ქართველიშვილი, ბაბო კორინთელი-ყიფშიძე, ავქსენტი ცაგარელი, კოტე ყიფიანი, ვასო აბაშიძე, ზაალ მაჩაბელი და სხვა.
ძველ თბილისში ყავახანების ზედა სართულზე იმართებოდა მინიატურული წარმოდგენები, რომელსაც ხალხი „ყარაგიოზას თეატრს“ უწოდებდა. ამ პატარა ჩრდილების თეატრის სახელწოდება ოსმალეთიდან მოდის.იოსებ გრიშაშვილი წერს:
|
|
„ჩრდილების თეატრის სცენა დაახლოებით ასე შეიძლება წარმოვიდგინოთ: დარბაზი სრულიად ბნელდება. თეთრ ტილოზე, რომელიც გადაჭიმული იყო მთელ სცენაზე, სჩანდნენ რაღაც ბუნდოვანი ჩრდილები: ეს ჩრდილები თანდათან გარკვეულ სახეს იღებდა, ბოლოს კი ნათლად სჩანდა მინიატურული ხალხი, რომელიც ლაპარაკობდა, ცეკვავდა, კომბლებს იქნევდა და სხვ. მაგრამ ესენი ნამდვილი მსახიობები როდი იყვნენ! ამ გადაჭიმულ ტილოზე აჩვენებდნენ აქლემის ტყავისაგან ან მუყაოსაგან გამოჭრილ მოძრავ ფიგურებს. ამავე დროს ერთი კაცი, რომელიც ამ ფიგურებს ამოძრავებდა, ფარდის უკან იდგა და დამსწრეებს მომქმედი პირების თავგადასავალს მოუთხრობდა, ხოლო სადაც კითხვა-მიგება იყო საჭირო, იქ კილოს იცვლიდა და სხვ. ერთი სიტყვით, ეს ერთი კაცი, რომელიც ყარაგიოზას სახელს ატარებდა, ყველა პერსონაჟის ნაცვლად თითონ ლაპარაკობდა: ქალურად, კაცურად, ომახიანად, ზილის ხმაზე. ეს „ბაძვა“ ისე არტისტულად იყო განსახიერებული, რომ მთელი ყავახანა აღტაცებაში მოდიოდა“
|
XX საუკუნის დასაწყისში ასპარეზზე გამოვიდნენ პროფესიონალი რეჟისორები. 1910-1911 წლებში შეიქმნა ლადო მესხიშვილის თეატრალური სტუდია, სადაც მსახიობობას ეუფლებოდნენ. 1918 წელს გიორგი ჯაბადარმა გახსნა თეატრალური სტუდია, სადაც ცნობილი ქართველი მსახიობები აღიზარდნენ. ეს სტუდია 1920 წელს დაიხურა, მაგრამ აკაკი ფაღავამ ამ სტუდიის ბაზაზე გახსნა ახალი სტუდია. ამ სტუდიამაც 1922 წლამდე იარსება. 1923 წელს, თბილისში, ფაღავას სტუდიის საფუძველზე შეიქმნა თეატრალური ინსტიტუტი, რომელსაც აკაკი ფაღავა ხელმძღვანელობდა. ინსტიტუტმა 1926 წლამდე იარსება. 1939 წელს აკაკი ხორავამ ისევ აღადგინა ინსტიტუტი. ამ პერიოდში ქართულ თეატრს მოევლინა ორი უდიდესი რეჟისორი: კოტე მარჯანიშვილი და სანდრო ახმეტელი. მათი სტილი აბსოლუტურად განსხვავებული იყო. ისინი მოღვაწეობდნენ რუსთაველის თეატრში. ამ თეატრს რუსთაველის სახელი 1922 წელს ეწოდა. ამ ორმა რეჟისორმა დიდი წარმატება მოუტანა თეატრს. შემდეგ მარჯანიშვილი წამოვიდა თეატრიდან და 1928 წელს გახსნა ქუთაის-ბათუმის სახელმწიფო თეატრი. 1930 წელს ეს თეატრი თბილისში დაფუძნდა და ეწოდა სახელმწიფო დრამატული თეატრი. 1933 წელს კი ეწოდა მარჯანიშვილის სახელი.
დროთა განმავლობაში გაიხსნა სხვა თეატრებიც: დრამატული რუსული თეატრი (დღევანდელი გრიბოედოვის თეატრი), თოჯინების თეატრი და ა.შ.
თანამედროვე პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
გასული საუკუნის დასაწყისში საქართველოს სხვადასხვა ქალაქში დაარსდა პროფესიული თეატრები, რომლებიც დღესაც განაგრძობენ ფუნქციონირებას. XX საუკუნეში მსახიობთა სახელგანთქმულ თაობებთან ერთად ქართული თეატრის ისტორიას ქმნიდნენ რეჟისორები: დ.ალექსიძე, ვ.ტაბლიაშვილი, ა.ჩხარტიშვილი, ვ.ყუშიტაშვილი, გ.ლორთქიფანიძე, ლ.იოსელიანი, შ.გაწერელია, რ.გაბრიაძე, მ.კუჭუხიძე, გ.ჟორდანია, ა.შალიკაშვილი, ლ.მირცხულავა, გ.ქავთარაძე.
XX საუკუნის 60-70-იანი წლებიდან ნოვატორული ძიებებისა და სხვადასხვა თეატრალურ-ესთეტიკური მიმართულების დამკვიდრება თანამედროვეობის გამოჩენილ რეჟისორებს – მიხეილ თუმანიშვილს, რობერტ სტურუასა და თემურ ჩხეიძეს უკავშირდება. რ.სტურუა და თ.ჩხეიძე დღესაც განაპირობებენ ქართული სასცენო ხელოვნების მაღალ შემოქმედებით ხარისხს და საერთაშორისო ავტორიტეტს. შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო თეატრმა რ.სტურუას ხელმძღვანელობით ჯერ კიდევ საბჭოთა რეჟიმის პირობებში მსოფლიოს ხუთივე კონტინენტზე ტრიუმფალური საგასტროლო ტურნეები გამართა.
XX საუკუნის მიწურულს, საქართველოში სახელმწიფო თეატრების გვერდით, გაჩნდა კერძო პროფესიული თეატრები, კამერული სცენები და ექსპერიმენტული სივრცეები, რომლებმაც ქართულ სათეატრო პროცესში ხანმოკლე პერიოდში დაიმკვიდრეს ადგილი.
დღესდღეობით საქართველოში ფუნქციონირებს დრამატული, მუსიკალური, პანტომიმური, თოჯინური და მარიონეტული თეატრები; სცენის აღირებულ ოსტატებთან ერთად მოღვაწეობს მსახიობების, რეჟისორების, დრამატურგებისა და სცენოგრაფების ახალგაზრდა თაობა. ქართული თეატრების გვერდით წარმატებით მუშაობენ რუსულ, სომხურ და აზერბაიჯანულენოვანი კოლექტივები. კიდევ უფრო გააქტიურდა საერთაშორისო კონტაქტები. სხვადასხვა თეატრალური კოლექტივი წარმატებით მონაწილეობს საერთაშორისო პროექტებში, ფესტივალებსა და ფორუმებში; საქართველოს პერიოდულად სტუმრობენ უცხოური სადადგმო ჯგუფები, გასტროლიორი თეატრები და შემსრულებლები; ქართველი რეჟისორები და სცენოგრაფები ინტენსიურად თანამშრომლობენ მსოფლიოს სახელგანთქმულ თეატრებთან.
ქართული თეატრის დღე, 14 იანვარი 1884 წლიდან აღინიშნება. გაზეთი „დროება“ იუწყებოდა, რომ ეს დღე ქართული თეატრის აღდგენის და გიორგი ერისთავის მოგონების დღე, რომელიც უკავშირდება „გიორგი ერისთავის თეატრის“ პირველი წარმოდგენის გამართვის თარიღს.