შინაარსზე გადასვლა

ათეიზმი

ბმულების რედაქტირება
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ათეიზმის სიმბოლო

ათეიზმი (ბერძ. ἀ — უარყოფა და θεός — ღმერთი) — ყველაზე ფართო გაგებით, მდგომარეობა, როდესაც ადამიანს ღმერთის არსებობის არ სწამს.[1][2][3][4] უფრო ვიწრო გაგებით, ათეიზმი არის უარყოფა რწმენისა, რომ რომელიმე ღმერთი არსებობს.[5][6] კიდევ უფრო ვიწრო გაგებით, ათეიზმი პოზიციაა, რომლის მიხედვითაც არ არსებობს არც ერთი ღმერთი.[1][2][7] ათეიზმის საპირისპიროა თეიზმი,[8][9] რომელიც, ყველაზე ზოგადი ფორმით, არის რწმენა, რომ სულ ცოტა ერთი ღმერთი მაინც არსებობს.[9][10][11]

ტერმინ „ათეიზმის“ ეტიმოლოგია მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან ἄθεος (atheos), რომელიც ჩვენს წელთაღრიცხვამდე V საუკუნემდე წარმოიშვა და ნიშნავს „ღმერთ(ებ)ის გარეშე“. ანტიკურ ხანაში აღნიშნული სიტყვა გამოიყენებოდა, როგორც დამამცირებელი ტერმინი მათთვის, ვინც უარყოფდა იმ ღმერთების თაყვანისცემას, რომელთაც საზოგადოების უმეტესობა სცემდა თაყვანს; ვინც დავიწყებული იყო ღმერთების მიერ; ან ვისაც საერთოდ არ გააჩნდა ღმერთის რწმენა.[12] ტერმინი აღნიშნავდა სოციალურ ჯგუფს, რომელშიც რელიგიური ორთოდოქსები ათავსებდნენ ადამიანებს, რომლებიც მათ რელიგიურ შეხედულებებს არ იზიარებდნენ.[13] თავად სიტყვა „ათეიზმი“ პირველად XVI საუკუნეში იქნა ხმარებული.[14] თავისუფალი აზროვნების, სკეპტიკური გამოკვლევის გავრცელების და რელიგიის კრიტიკის შემდგომი ზრდის წყალობით, ტერმინის გამოყენება შევიწროვდა. პირველი ინდივიდები, რომლებმაც თავიანთი თავის იდენტიფიკაცია სიტყვა „ათეისტით“ მოახდინეს, ცხოვრობდნენ XVIII საუკუნის განმანათლებლობის ხანაში. საფრანგეთის რევოლუცია, რომელიც ცნობილია „უპრეცედენტო ათეიზმით“, მოესწრო ისტორიაში პირველ დიდ პოლიტიკურ მოძრაობას, რომელიც ადამიანის ლოგიკური აზროვნების უპირატესობას იცავდა.[15]

ათეიზმისთვის სასარგებლო არგუმენტების დიაპაზონი ფილოსოფიური, სოციალური და ისტორიული მიდგომებისგან შედგება. დასაბუთებული მსჯელობები ღმერთების არსებობის რწმენის ნაკლებობის ან არარსებობისთვის მოიცავს შემდეგ არგუმენტებს: ღმერთის სასარგებლოდ ემპირიული მტკიცებულებების არარსებობა,[16][17] ბოროტების პრობლემა, არათანმიმდევრული გამოცხადებები; იმ კონცეფციების უარყოფა, რომელთა ფალსიფიცირებაც შეუძლებელია და ურწმუნოების არგუმენტი.[16][18] მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ათეისტი ადაპტირდა სეკულარულ ფილოსოფიებთან (მაგ. ჰუმანიზმი და სკეპტიციზმი),[19][20] არ არსებობს იდეოლოგია ან ქცევათა ნაკრები, რომელსაც ყველა ათეისტი მისდევს.[21] მრავალი ათეისტი აცხადებს, რომ ათეიზმი ბევრად უფრო „ძუნწი“ მსოფლმხედველობაა, ვიდრე თეიზმი და აქედან გამომდინარე, მტკიცების ტვირთი ეკისრება არა ათეისტს, რომელმაც ღმერთის არსებობა უნდა უარყოს, არამედ თეისტებს, რომელთაც უნდა უზრუნველყონ რაციონალური არგუმენტირება თეიზმის სასარგებლოდ.[22]

რამდენადაც ათეიზმის კონცეფციები მრავალგვარია, ათეისტების ამჟამინდელი რაოდენობის დასახელება მეტად რთულია.[23] WIN/GIA-ს მიერ ჩატარებული გლობალური კვლევების მიხედვით, 2012 წელს რესპონდენტთა 13% აღმოჩნდა „დარწმუნებული ათეისტი“,[24] 2015 წელს ეს მაჩვენებლი 11% იყო,[25] ხოლო 2017 წელს - 9%.[26] BBC-ს მიერ ჩატარებულმა შედარებით ძველმა, 2004 წლით დათარიღებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ მსოფლიოს მოსახლეობის მხოლოდ 8%-ია ათეისტი.[27] სხვა, ამაზე ძველი კვლევების მიხედვით, ათეისტები მსოფლიოს მოსახლეობის სულ რაღაც 2%-ს შეადგენდნენ, ხოლო არარელიგიურებიც თუ ჩაითვლებოდნენ, ამ მაჩვენებელს კიდევ 12% ემატებოდა.[28] ამ გამოკითხვების მიხედვით, ევროპა და აღმოსავლეთ აზია ის რეგიონებია, სადაც ათეიზმი ყველაზე გავრცელებულია.[29] 2015 წელს ჩინელების 61%-მა განაცხადა, რომ ისინი ათეისტები არიან. ევროკავშირის 2010 წლის ევრობარომეტრის თანახმად, ევროპის მოსახლეობის 20% აცხადებდა, რომ მას არ სწამდა „არანაირი სულის, ღმერთის ან სიცოცხლის ძალის“.[30]

განსაზღვრებები და კლასიფიკაციები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
დიაგრამაზე სუსტი/ძლიერი ათეიზმისა და იმპლიციტური/ექსპლიციტური ათეიზმის განმარტებებს შორის კავშირია ნაჩვენები.
ექსპლიციტური ძლიერი/პოზიტიური/მძიმე ათეისტები (მეწამულში, მარჯვნივ) უარყოფენ რწმენას, რომ რომელიმე ღმერთი არსებობს და ამტკიცებენ, რომ „სულ ცოტა, ერთი ღმერთი მაინც არსებობს“ მცდარი განცხადებაა.
ექსპლიციტური სუსტი/ნეგატიური/მსუბუქი ათეისტები (ლურჯად, მარჯვნივ) უარყოფენ რწმენას, რომ რომელიმე ღმერთი არსებობს და ამას ზემოთ ხსენებული მტკიცების გარეშე აკეთებენ.
იმპლიციტური სუსტი/ნეგატიური ათეისტები (ლურჯად, მარცხნივ), ჯორჯ სმიტის მიხედვით, შეადგენენ იმ ადამიანებს (როგორებიც არიან ბავშვები და ზოგიერთი აგნოსტიკოსები), რომლებსაც არ სჯერათ ღმერთის არსებობის, მაგრამ ექსპლიციტურად არ უარყოფენ ღმერთის არსებობის რწმენას.
(ამ დიაგრამაში მასშტაბები დაცული არ არის)

ავტორები ვერ თანხმდებიან ათეიზმის[31] განმარტებაზე და კლასიფიკაციაზე. დაობენ იმაზე, თუ რა ზებუნებრივი ერთეულები შეიძლება ჩაითვალონ ღმერთებად; ფილოსოფიური პოზიციაა ათეიზმი თუ პოზიციის არქონა და მოითხოვს თუ არა იგი გაცნობიერებულ, გამოხატულ უარყოფას. ათეიზმი მიჩნეული ყოფილა, როგორც თავსებადი აგნოსტიციზმთან,[32][33][34][35][36][37][38] თუმცა ხანდახან მასთან დაპირისპირებულ პოზიციადაც აღიქმებოდა.[39][40][41] ათეიზმის სხვადასხვა ფორმების დიფერენცირებისთვის მრავალი განსხვავებული კატეგორიაა შექმნილი.

დიაპაზონი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ათეიზმის განსაზღვრისას წარმოშობილი გაურკვევლობა და დავა მომდინარეობს სირთულიდან, რომელიც უკავშირდება კონსენსუსის მიღწევას ისეთი სიტყვების განსაზღვრებებზე, როგორიცაა, მაგალითად, ღვთაება და ღმერთი. ღმერთისა და ღვთაებათა გააზრებების მრავალგვარობამ განაპირობა განსხვავებული იდეების წარმოშობა იმის თაობაზე, თუ რას შეიძლება მიესადაგოს ათეიზმი. ძველი რომაელები ქრისტიანებს ათეისტობაში ადანაშაულებდნენ, რადგან ისინი თაყვანს არ სცემდნენ წარმართულ ღვთაებებს. თანდათან, ეს ხედვა უარყოფილ იქნა, რადგან ტერმინი თეიზმი გაგებულ იქნა, როგორც რწმენა ნებისმიერი ღვთაებისადმი.[42]

იმის მიხედვით, თუ რა ფენომენის უარყოფასთან გვაქვს საქმე, ათეიზმი შეიძლება წინააღმდეგობაში მოვიდეს ნებისმიერ რამესთან, ღვთაების არსებობიდან დაწყებული, დამთავრებული სხვადასხვა სპირიტუალური, ზებუნებრივი ან ტრანსცენდენტული კონცეფციებით, როგორიცაა, მაგალითად, ბუდიზმი, ინდუიზმი, ჯაინიზმი და ტაოიზმი.[43]

ექსპლიციტური და იმპლიციტური

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ათეიზმის განმარტებები ასევე განსხვავდება იმის მიხედვით თუ რა ხარისხით მსჯელობს ადამიანი ღმერთის არსებობის იდეაზე. ათეიზმი ზოგჯერ განიმარტება, როგორც, უბრალოდ, ღვთის არსებობის რწმენის არქონა. ეს განმარტება ფართოა და მოიცავს ახალშობილებს და იმ ადამიანებს, ვისაც თეისტურ იდეებთან შეხება არ ჰქონიათ. ბარონმა გოლბახმა ჯერ კიდევ 1772 წელს თქვა: „ყველა ბავშვი ათეისტად იბადება, მას ღმერთის იდეა არ აქვს.“[44] მსგავსი მოსაზრება გამოთქვა ჯორჯ სმიტმაც (1979): „ადამიანი, რომლისთვისაც უცნობია თეიზმი, ათეისტია, რადგან მას ღმერთის არ სჯერა. ეს განმარტება ასევე გულისხმობს ბავშვს, რომელსაც აქვს კონცეპტუალური შესაძლებლობა გაიგოს ეს საკითხები, მაგრამ არაფერი იცის მათ შესახებ. ის ფაქტი, რომ ამ ბავშვს არ სჯერა ღმერთის, ნიშნავს იმას, რომ ის ათეისტია.“[45] სმიტმა შემოიღო ტერმინი იმპლიციტური ათეიზმი, რაც ნიშავს „თეისტური რწმენის არქონას მისი ღიად უარყოფის გარეშე“ და ექსპლიციტური ათეიზმი, რომელიც თეიზმის უფრო ცნობიერ და გამოხატულ უარყოფას ნიშნავს. ერნესტ ნაგელი სმიტის ათეიზმის განმარტებას ეწინააღმდეგება და „თეიზმის არქონით“ ანაცვლებს. იგი თვლის, რომ მხოლოდ ექსპლიციტური ათეიზმია ჭეშმარიტი ათეიზმი.[46]

პოზიტიური და ნეგატიური

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ისეთმა ფილოსოფოსებმა, როგორებიც არიან ენტონი ფლიუ[47] და მაიკლ მარტინი, განასხვავეს პოზიტიური (ძლიერი) და ნეგატიური (სუსტი) ათეიზმი. პოზიტიური ათეიზმი არის ღია მტკიცება იმისა, რომ ღმერთები არ არსებობენ. ნეგატიური ათეიზმი მოიცავს არა-თეიზმის ყველა სხვა ფორმას. ამ კატეგორიზაციის მიხედვით, ნებისმიერი, ვინც არ არის თეისტი, არის პოზიტიური ან ნეგატიური ათეისტი. ძლიერი და სუსტი შედარებით ახალი ტერმინებია, ხოლო პოზიტიური და ნეგატიური უფრო ძველი წარმოშობისაა და ფართოდაა გამოყენებული ფილოსოფიურ ლიტერატურასა[47] და კათოლიკურ აპოლოგეტიკაში.[48] ათეიზმის განსაზღვრების ამ გადმოსახედიდან, აგნოსტიკოსთა უმრავლესობა ნეგატიურ ათეისტებად განიხილება.

მიუხედავად იმისა, რომ მარტინი, მაგალითად, ამტკიცებს, რომ აგნოსტიციზმი ნეგატიურ ათეიზმს გულისხმობს,[35] ბევრ აგნოსტიკოსს თავისი მსოფლმხედველობა განსხვავებულად მიაჩნია ათეიზმისგან,[49][50] რომელიც, მათი შეხედულებით, არაა თეიზმზე მეტად გამართლებული და მასთან გათანაბრებულ რწმენას მოითხოვს.[49] მტკიცება, რომ ღმერთების არსებობის სასარგებლოდ ან საწინააღმდეგოდ ცოდნის მოპოვება შეუძლებელია, ხანდახან განიხილება, როგორც მაჩვენებელი იმისა, რომ ათეიზმი რწმენის ნახტომს მოითხოვს.[51][52] თანამედროვე ათეისტების პასუხები ამ არგუმენტისადმი მოიცავს იმას, რომ დაუმტკიცებელი რელიგიური საკითხები ისეთივე უნდობლობას იმსახურებს, როგორსაც სხვა დანარჩენი დაუმტკიცებელი საკითხები[53] და რომ ღმერთის არსებობის დაუმტკიცებადობა არ გულისხმობს ორივე შესაძლებლობის თანაბარ ალბათობას. ავსტრალიელი ფილოსოფოსი ჯონ სმარტი იმასაც კი ამტკიცებს, რომ „ზოგჯერ, ადამიანმა, რომელიც, სინამდვილეში, ათეისტია, საკუთარი თავი შესაძლოა აღწეროს, როგორც აგნოსტიკოსი, რისი მიზეზიც არის არაგონივრულად განზოგადებული ფილოსოფიური სკეპტიციზმი, რომლის თანახმადაც, ჩვენ არ შეგვეძლებოდა გვეთქვა, რომ ზუსტად ვიცით რაიმე, ალბათ, მათემატიკური ჭეშმარიტებებისა და ფორმალური ლოგიკის გარდა“.[54] შედეგად, ზოგიერთი ათეისტი ავტორი, მაგალითად, რიჩარდ დოკინზი ამჯობინებს განასხვავოს თეისტი, აგნოსტიკოსი და ათეისტი მათი მდებარეობით თეისტური ალბათობის სპექტრის გასწვრივ, იმის მიხედვით, თუ რამდენად დიდ ალბათობას ანიჭებს თითოეული მათგანი წინადადებას „ღმერთი არსებობს“.[55]

განმარტების შეუძლებლობა ან არამუდმივობა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მეთვრამეტე საუკუნემდე ღვთის რწმენა იმდენად მიღებული იყო დასავლურ საზოგადოებაში, რომ ჭეშმარიტი ათეიზმის არსებობის შესაძლებლობაც კი ეჭვქვეშ იდგა. ამას თეიზმის თანდაყოლილობა ეწოდება — მოსაზრება, რომ ყველა ადამიანს დაბადებიდან სწამს ღმერთის. ეს მოსაზრება გულისხმობდა იმასაც, რომ ათეისტები უბრალოდ უარყოფაში არიან.[56]

არსებობს მოსაზრებები, რომ ათეისტები უმალვე იწამებენ ღმერთს, როცა განსაცდელი დაუდგებათ, ან სიკვდილის წინ, ან რომ „სანგრებში ათეისტები არ არიან“.[57] თუმცა, ამის საპირისპირო უამრავი მაგალითი არსებობს, მათ შორის ის, რომ სანგრებში პირდაპირი გაგებით არაერთი ათეისტია.[58]

ზოგი ათეისტი თვლის, რომ ცნება „ათეიზმის“ საჭიროება არ არსებობს. სემ ჰარისი თავის წიგნში „წერილი ქრისტიან ერს“ წერს:

ვიკიციტატა
„რეალურად, „ათეიზმი“ არის ტერმინი, რომელიც არც კი უნდა არსებობდეს. არავინ ახდენს თავისი თავის იდენტიფიცირებას, როგორც „არა-ასტროლოგი“ ან „არა-ალქიმიკოსი“. ჩვენ არ გვჭირდება ტერმინი, რომელიც იმ ადამიანებს აღნიშნავს, ვინც არ თვლის, რომ ელვისი ცოცხალია, ან რომ უცხოპლანეტელებმა მხოლოდ იმიტომ გადაკვეთეს გალაქტიკა, რომ ფერმერები და მათი პირუტყვი გაეღიზიანებინათ. ათეიზმი არაფერია, თუ არა ის ხმაური, რომელსაც გონიერი ადამიანები ქმნიან გაუმართლებელი რელიგიური რწმენების პირობებში.[59]“

პრაგმატული ათეიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პრაგმატული ათეიზმი წარმოადგენს შეხედულებას, რომ ღმერთის რწმენა უარყოფილი უნდა იყოს იმ მიზეზით, რომ იგი არაა საჭირო პრაგმატული ცხოვრებისთვის. ეს ხედვა კავშირშია აპათეიზმთან და პრაქტიკულ ათეიზმთან.[60]

კონცეფციები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბარონი პოლ ანრი დ'ოლბახი. XVIII საუკუნეში მოღვაწე ათეიზმის დამცველი

ათეისტური არგუმენტაცია ყველაზე ფართოდ იყოფა პრაქტიკულ და თეორიულ ათეიზმად.

პრაქტიკული ათეიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პრაქტიკულ ან პრაგმატულ ათეიზმში, რომელსაც ხშირად აპათეიზმს უწოდებენ, ინდივიდები ისე ცხოვრობენ თითქოს ღმერთი არ არსებობდეს და ბუნებრივ მოვლენებს ღმერთის ჩარევის გარეშე ხსნიან. ღმერთების არსებობა უარყოფილი არ არის, თუმცა უსარგებლოდ და ზედმეტადაა მიჩნეული; ამ მოსაზრების თანახმად ღმერთი არც სიცოცხლის საზრისს გვაძლევს და არც ყოველდღიურ ცხოვრებაში ერევა.[61] პრაქტიკული ათეიზმის შედეგიანი ფორმაა „მეთოდოლოგიური ნატურალიზმი“, რომელიც სამეცნიერო საზოგადოებაშია დამკვიდრებული და განიმარტება, როგორც „სამეცნიერო მეთოდში ფილოსოფიური ნატურალიზმის პოზიციების გამოყენება, მისი სრული აღიარების და არაღიარების შემთხვევაში“.[62]

პრაქტიკულმა ათეიზმმა შეიძლება მიიღოს მრავალი ფორმა:

  • რელიგიური მოტივაციის არქონა-ღმერთების რწმენა არ განაპირობებს მორალურ, რელიგიურ ან რაიმე სხვა ტიპის ქცევას;
  • ღმერთის და რელიგიის საკითხის ინტელექტუალური და პრაქტიკული საქმიანობიდან აქტიური გამორიცხვა;
  • ინდიფერენტულობა-ღმერთების და რელიგიის პრობლემის მიმართ ინტერესის არქონა; ან
  • ღმერთის ცნების გაუცნობიერებლობა.[63]

თეორიული ათეიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ონტოლოგიური არგუმენტები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თეორიული ათეიზმი მკაფიოდ წარმოაჩენს არგუმენტებს ღმერთების არსებობის წინააღმდეგ, ეპასუხება ისეთ ზოგად თეისტურ არგუმენტებს, როგორებიცაა შემოქმედის არგუმენტი ან პასკალის სანაძლეო. თეორიული ათეიზმი ძირითადად არის ონტოლოგია; უფრო ზუსტად, ფიზიკური ონტოლოგია.

ეპისტემოლოგიური არგუმენტები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ეპისტემოლოგიური ათეიზმი ასკვნის, რომ ხალხს არ შეუძლია გაიგოს ღმერთი ან მისი არსებობა. ეპისტემოლოგიური ათეიზმის საძირკველია აგნოსტიციზმი, რომელიც სხვადასხვა ფორმებს იღებს. მუდმივობის ფილოსოფიაში, ღვთაებრიობა განუყოფელია თავად მსოფლიოსგან, მოიცავს პიროვნების გონებას და თითოეული პიროვნების ცნობიერება ჩაკეტილია სუბიექტში. აგნოსტიციზმის ამ ფორმის მიხედვით, ეს შეზღუდვა პერსპექტივაში თავს არიდებს ნებისმიერ ობიექტურ ვარაუდს ღმერთის რწმენიდან და მისი არსებობის მტკიცებიდან. კანტისა და განმანათლებლობის ეპოქის რაციონალისტური აგნოსტიციზმი ეთანხმება მხოლოდ ადამიანის რაციონალურობიდან გამოტანილ ცოდნას; ათეიზმის ეს ფორმა აღიარებს, რომ ღმერთები არ არიან ისეთი ხილვადი, როგორც პრინციპული საკითხები და აქედან გამომდინარე, არ შეიძლება ცნობილი იყოს, რომ არსებობს. შოტლანდიელი ფილოსოფოსის, დევიდ იუმის იდეებზე დაფუძნებული სკეპტიციზმი ამტკიცებს, რომ რაიმეს უდავოობა შეუძლებელია, შესაბამისად, არასოდეს არავის შეუძლია იმის დარწმუნებით ცოდნა, არსებობს თუ არა ღმერთი. იუმი აღიარებდა, რომ ასეთი დაუკვირვებადი მეტაფიზიკური წარმოდგენები უნდა უარყოფილ იქნას როგორც „სოფისტიკა და ილუზია“.[64] ათეიზმიდან აგნოსტიციზმის გამოყოფა სადავო საკითხია; შესაძლოა ის ცალკე, დამოუკიდებელ მსოფლმხედველობადაც იქნეს აღქმული.[61]

ათეიზმის სხვა არგუმენტები, რომლებიც შესაძლებელია კლასიფიცირდეს როგორც ეპისტემოლოგიური ან ონტოლოგიური, მოიცავს ლოგიკურ პოზიტივიზმსა და იგნოზტიციზმს, რომლებიც ამტკიცებს ისეთი საბაზისო ტერმინების უგუნურებასა და არაგონივრულობას, როგორებიცაა „ღმერთი“ ან ისეთი წინადადების, როგორიცაა „ღმერთი ყოვლისძემძლეა“. თეოლოგიური ნონკოგნიტივიზმი აღიარებს, რომ წინადადება „ღმერთი არსებობს“, არ გამოხატავს მტკიცებას, მაგრამ უაზრო და შემეცნებითი თვალსაზრისით უგუნურია. დამტკიცებულია, რომ ასეთი ინდივიდები შესაძლებელია კლასიფიცირდნენ ათეიზმის ან აგნოსტიციზმის ზოგიერთ ფორმებში. ფილოსოფოსები ალფრედ ჯულუს აიერი და თეოდორ დრანჟი ორივე კატეგორიას უარყოფდა და აცხადებდნენ, რომ ორივე ბანაკი თანხმდება ღმერთის არსებობაზე, როგორც მტკიცებულებაზე. ამის სანაცვლოდ, ისინი ნონკოგნიტივიზმს ცალკე კატეგორიად აყალიბებდნენ.[65][66]

მეტაფიზიკური არგუმენტები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ერთი ავტორი წერს:

ვიკიციტატა
„მეტაფიზიკური ათეიზმი ... მოიცავს ყველა დოქტრინას, რომელიც ემყარება მეტაფიზიკურ მონიზმს (რეალობის ერთგვაროვნებას). მეტაფიზიკური ათეიზმი შეიძლება იყოს: ა) აბსოლუტური — ღმერთის არსებობის ექსპლიციტური უარყოფა, რომელიც ასოცირდება მატერალისტურ მონიზმთან (ყველა მატერიალისტური მიმართულება, ძველ და თანამედროვე ხანებში); ბ) რელატიური — ღმერთის არსებობის იმპლიციტური უარყოფა ყველა ფილოსოფიაში, მაშინ, როცა ისინი აღიარებენ აბსოლუტის არსებობას, თუმცა მათ წარმოდგენაში ეს აბსოლუტი ღმერთის თვისებებს არ ატარებს, როგორებიცაა: ტრანსცენდენტულობა, პიროვნულობა ან ერთიანობა. რელატიური ათეიზმი ასოცირდება იდეალისტურ მონიზმთან (პანთეიზმი, პანენთეიზმი, დეიზმი).[67]“
ეპიკურე

ლოგიკური არგუმენტები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლოგიკური ათეიზმის თვალსაზრისით, ღმერთის სხვადასხვაგვარ კონცეფციებს, როგორებიცაა ქრისტიანობის პიროვნული ღმერთი, მიეწერება ლოგიკურად წინააღმდეგობრივი თვისებები. ასეთი ათეისტები წარმოადგენენ დედუქციურ არგუმენტებს ღმერთის არსებობის წინააღმდეგ, რომლებიც მიანიშნებენ გარკვეული თვისებების შეუთავსებლობაზე, როგორებიცაა : სრულყოფილება, შემქმნელის სტატუსი, მარადიულობა, ყოვლისმცოდნეობა, ყველგანმყოფობა, ყოვლისშემძლეობა, ტრანსცენდენტულობა, პიროვნულობა, არაფიზიკურობა, სამართლიანობა და მოწყალება.[16]

თეოდიკოსი ათეისტები მიიჩნევენ, რომ სამყარო როგორსაც ისინი ხედავენ, ვერ ურიგდება ღმერთის და ღმერთების იმ თვისებებს რომლებსაც მათ თეოლოგები მიაწერენ. ისინი ამტკიცებენ, რომ ყოვლისმცოდნე, ყოვლისშემძლე და მოწყალე ღმერთის არსებობა, შეუთავსებადია სამყაროსთან, სადაც ამდენი ბოროტება და ტანჯვა არსებობს და ღვთიური სიყვარული უხილავია უამრავი ადამიანისთვის.[18] მსგავს არგუმენტს მიაწერენ ბუდიზმის დამფუძნებელ სიდჰართა გაუტამას.[68]

რედუქციონისტული მიდგომები რელიგიისადმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ფილოსოფოსი ლუდვიგ ფოიერბახი[69] და ფსიქოანალიტიკოსი ზიგმუნდ ფროიდი ამტკიცებდნენ, რომ ღმერთი და სხვა რელიგიური რწმენები ადამიანის მიერაა გამოგონილი, რათა მათ დაეკმაყოფილებინათ სხვადასხვა ფსიქოლოგიური და ემოციური მოთხოვნილებები ან საჭიროებები. ეს ასევე მრავალი ბუდისტის მსოფლმხედველობაა.[70] კარლ მარქსი და ფრიდრიხ ენგელსი, ფოიერბახის გავლენით, ამტკიცებდნენ, რომ ღმერთისა და რელიგიის რწმენა სოციალური ფუნქციებია, რომლებიც ძალაუფლების მქონე ადამიანებმა გამოიყენეს მუშათა კლასის დასაჩაგრად. მიხეილ ბაკუნინის თანახმად, „ღმერთის იდეა გულისხმობს ადამიანის ლოგიკურ მსჯელობასა და სამართლიანობაზე ხელის აღებას; ის არის ადამიანის თავისუფლების ყველაზე მტკიცე უარყოფა და აუცილებლად მთავრდება კაცობრიობის დამონებაში, გინდ თეორიაში, გინდ პრაქტიკაში.“ მან შეაბრუნა ვოლტერის ცნობილი აფორიზმი, რომ თუ ღმერთი არ არსებობს, მას აუცილებლად გამოიგონებდნენ, და დაწერა: „თუ ღმერთი ნამდვილად არსებობს, ის აუცილებლად უნდა გაექროთ“.[71]

ათეიზმი რელიგიებში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ათეიზმი აღიარებულია ზოგიერთ რელიგიურ და სპირიტუალურ რწმენათა სისტემაში, როგორებიცაა ინდუიზმი, ჯაინიზმი, ბუდიზმი, სინტოიზმი, რაელიზმი[72] და ნეოპაგანური მიმდინარეობები,[73] მაგალითად ვიკკა.[74] ინდუისტური ასტიკის სკოლა მიიჩნევს რომ ათეიზმი მოკშისკენ მიმავალი სწორი გზაა, მაგრამ ძალიან ძნელი, რადგან ათეისტი თავის გზაზე ღვთისგან დახმარებას არ უნდა ელოდეს.[75] ჯანაიზმის თვალსაზრისით, სამყარო მარადიულია და მას არ სჭირდება შემქმნელი, ისინი თაყვანს სცემენ თირთანკარებს, რომლებიც სივრცის და დროის ზღვარს ლახავენ [76] და უფრო ძლევამოსილები არიან ვიდრე ღმერთი ინდრა.[77] სეკულარული ბუდიზმი არ ქადაგებს ღმერთის არსებობის იდეას. ადრეული ბუდიზმი ესთეტიკური იყო, რადგან გაუტამას არასოდეს უხსენებია ღმერთი. ბუდიზმის გვიანდელმა კონცეფციებში თავად ბუდა მიიჩნევა ღმერთად.[78]

ათეისტური ფილოსოფიები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

აქსიოლოგიური, ან კონსტრუქციული, ათეიზმი უარყოფს ღმერთების არსებობას „უფრო მაღალი აბსოლუტების“ სასარგებლოდ, როგორიცაა ჰუმანურობა. ათეიზმის ეს ფორმა მხარს უჭერს ჰუმანურობას, როგორც ეთიკისა და ღირებულებების აბსოლუტურ წყაროს და ინდივიდებს საშუალებას აძლევს, გადაჭრან მორალური პრობლემები ღმერთის დახმარების გარეშე. მარქსმა და ფროიდმა ეს არგუმენტი გამოიყენეს უსაზღვრო ბედნიერების, სრული განვითარებისა და თავისუფლების იდეის გასატარებლად.[61] ათეიზმის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული კრიტიკა არის ის, რომ ღმერთის არსებობის უარყოფას მორალურ რელტივიზმამდე მივყავართ, რაც ადამიანს მორალური ან ეთიკური ღირებულებების გარეშე ტოვებს,[79] ან მის სიცოცხლეს უაზროს ან უბედურს ხდის.[80] ბლეზ პასკალმა ეს შეხედულება განიხილა მის „ფიქრებში“ (Pensées).[81]

ფრანგმა ფილოსოფოსმა ჟან-პოლ სარტრმა საკუთარი თავის იდენტიფიცირება მოახდინა, როგორც „ათეისტური ეგზისტენციალიზმის“[82] წარმომადგენელი, რომელსაც ნაკლებად ადარდებდა ღმერთის არსებობის უარყოფა, ვიდრე იმ აზრის დამყარება, რომ „საჭიროა, რომ ადამიანმა... საკუთარი თავი კვლავ იპოვოს და გაიგოს, რომ არაფერს შეუძლია საკუთარი თავისგან იხსნას, ღმერთის არსებობის ვალიდურ მტკიცებულებასაც კი“.[83] სარტრმა თქვა, რომ მისი ათეიზმის დასკვნა იყო, რომ „თუ ღმერთი არ არსებობს, არსებობს ერთი არსება მაინც, რომლის არსებობაც წინ უსწრებს არსებას, არსება, რომელიც არსებობს, მანამ სანამ განისაზღვრება რამე ცნებით, და ... ეს არსება ადამიანია“.[82] ამ ათეიზმის პრაქტიკული შედეგი სარტრმა აღწერა, როგორც მნიშვნელობა, რომ არ არსებობს a priori წესები ან აბსოლუტური ღირებულებები, რომლებიც მოწოდებულია ადამიანური ყოფაქცევის წარმართვისთვის, და რომ ადამიანები მისჯილები არიან, რომ თვითონ გამოიგონონ ისინი, რაც „ადამიანს“ აბსოლუტურად „პასუხისმგებელს ხდის ყველაფერზე, რასაც იგი აკეთებს“.[84]

ათეიზმი, რელიგია და მორალი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კავშირი მსოფლმხედველობებთან და სოციალურ ქცევებთან

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სოციოლოგმა ფილ ზაკერმანმა ანალიზი ჩაუტარა სოციალური მეცნიერების ადრინდელ კვლევებს სეკულარობისა და ურწმუნოების შესახებ, რის შედეგადაც დაასკვნა, რომ საზოგადოებრივი კეთილდღეობა დადებით თანაფარდობაშია არარელიგიურობასთან. მან აღმოაჩინა, რომ ათეიზმისა და სეკულარობის კონცენტრაცია უფრო დაბალია ღარიბ, ნაკლებგანვითარებულ ქვეყნებში (ძირითადად აფრიკასა და სამხრეთ ამერიკაში, ასევე საქართველოში), ვიდრე მდიდარ და ინდუსტრიალიზებულ დემოკრატიებში.[85][86] აშშ-ში ათეიზმთან დაკავშირებული მისი აღმოჩენები ის იყო, რომ რელიგიურ ამერიკელებთან შედარებით, „ათეისტები და სეკულარული ადამიანები“ არიან ნაკლებ ნაციონალისტები, ნასამართლევები, ანტისემიტები, რასისტები, დოგმატურები, ეთნოცენტრისტები, გონებაჩაკეტილები და ავტორიტარები; ამავე დროს, აშშ-ის იმ შტატებში, რომლებშიც ათეისტთა რაოდენობა პროცენტულად ყველაზე მაღალია, მკვლელობათა მაჩვენებელი საშუალოზე დაბალია. ყველაზე რელიგიურ შტატებში კი, მკვლელობათა მაჩვენებელი საშუალოზე მაღალია.[87][88]

ათეიზმი და არარელიგიურობა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
შემოქმედი ღმერთის არარსებობის გამო, ბუდიზმი ხანდახან არათეისტურად მიიჩნევა, თუმცა ეს შესაძლოა მეტისმეტად მარტივი მიდგომა იყოს[89]

ადამიანები, რომლებიც საკუთარ თავს ათეისტებად მიიჩნევენ, ხშირად მიიჩნევიან არარელიგიურებად, თუმცა ძირითად რელიგიებში არსებული ზოგიერთი სექტა უარყოფს პერსონალურ, შემოქმედ ღვთაებას.[90] ბოლო წლებში, გარკვეულმა რელიგიურმა დენომინაციებმა მოახდინეს მრავალი ღიად ათეისტი მიმდევრების აკუმულირება, მაგალითად ათეისტურმა ან ჰუმანისტურმა იუდაიზმმა[91][92] და ქრისტიანულმა ათეიზმმა.[93][94][95]

პოზიტიური ათეიზმის მკაცრი გაგება არ მისდევს არანაირ სპეციფიკურ რწმენებს ნებისმიერი ღვთაების რწმენის მიღმა; როგორც ასეთი, ათეისტებს შეუძლიათ აღიარონ ნებისმიერო ოდენობის სპირიტუალური რწმენები. იგივე მიზეზით, ათეისტებს შეუძლიათ აღიარონ ეთიკური რწმენების ფართო მრავალფეროვნება, დაწყებული ჰუმანიზმის მორალური უნივერსალიზმიდან — რომელიც აღიარებს, რომ მორალური კოდი შესაძლებელია გამოიყენებოდეს თანმიმდევრულად ყველა ადამიანისთვის — დამთავრებული მორალური ნიჰილიზმით, რომელიც აღიარებს, რომ მორალი უაზრობაა.[96]

ისეთი ფილოსოფოსები, როგორებიც არიან სლავოი ჟიჟეკი,[97] ალენ დე ბოტონი,[98] ალექსანდრ ბარდი და ჯან სოდერქვისტი,[99] ამტკიცებენ, რომ ათეისტები რელიგიას უნდა იხილავდნენ როგორც გამოწვევის აქტს თეიზმის წინააღმდეგ, უფრო ზუსტად კი, რელიგია არ უნდა დატოვონ უკანონო მონოპოლიად თეიზმზე.

ღვთიური ნება და ეთიკა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პლატონის ეუთიპროსის დილემის მიხედვით, კარგის ცუდისგან გარჩევაში ღმერთების როლი ან არასაჭიროა, ან ძალიან ბუნდოვანია. არგუმენტი, რომ მორალურობა ღმერთისგან უნდა იყოს წარმოშობილი და არ შეიძლება ბრძენი შემოქმედის გარეშე იარსებოს, ფილოსოფიური, თუ არა პოლიტიკური, დებატის მუდმივი საგანია.[100][101][102] მორალური წესები, როგორიცაა „მკვლელობა არასწორია“, აღიქმება, როგორც ღვთიური კანონები, რაც საჭიროებს ღვთიურ კანონშემოქმედსა და მოსამართლეს. თუმცა, მრავალი ათეისტი ამტკიცებს, რომ მორალის განხილვა ლეგალისტურად მცდარი ანალოგიაა, და რომ მორალი არ არის დამოკიდებული კანონშემოქმედზე იმავენაირად, როგორც კანონებია დამოკიდებული.[103] ფრიდრიხ ნიცშეს სჯეროდა თეისტური რწმენისგან დამოუკიდებელი მორალის და აცხადებდა, რომ ღმერთზე დაფუძნებული მორალი „ჭეშმარიტია მხოლოდ მაშინ, თუ ღმერთია ჭეშმარიტი — ის მყარად დგას ან ეცემა ღმერთის რწმენასთან ერთად“.[104][105][106]

არსებობს ნორმატიული ეთიკური სისტემები, რომლებიც არ მოითხოვს, რომ პრინციპები და წესები ღმერთისგან უნდა იყოს მოცემული. ზოგიერთი მათგანია: ღირსების ეთიკა, სოციალური კონტრაქტი, კანტიანური ეთიკა, უტილიტარიანიზმი და ობიექტივიზმი. სემ ჰარისმა წამოაყენა იდეა, რომ მორალის რეცეპტი (ეთიკური წესის შექმნა) არა მხოლოდ ფილოსოფიის საკითხია, არამედ ჩვენ შეგვიძლია გამოვიყენოთ მორალის მეცნიერება. ნებისმიერმა ასეთმა სამეცნიერო სისტემამ უნდა უპასუხოს კრიტიკას, რომელიც ჩართულია ნატურალისტურ ცდომილებაში.[107]

ფილოსოფოსების, სუზან ნეიმანისა[108] და ჯულიან ბაგინის[109] თქმით, ეთიკურად მოქცევა მხოლოდ ღმერთის მიერ დადგენილი განაწესის გამო, არ არის ნამდვილად ეთიკური მოქცევა, არამედ ბრმად დამორჩილებაა. ბაგინი ამტკიცებს, რომ ათეიზმი ეთიკის ზემდგომი ბაზისია და აცხადებს, რომ ადამიანმა რელიგიური იმპერატივების მიხედვით კი არ უნდა ჩამოიყალიბოს საკუთარი მორალი, არამედ რელიგიური იმპერატივები უნდა განსაჯოს საკუთარი მორალის მიხედვით. მაგალითად, „არა იპარო“ მორალურია მაშინაც კი, როცა ამას რომელიმე რელიგია მოგიწოდებს. აქედან გამომდინარე, ათეისტებს უპირატესობა აქვთ ასეთი შეფასებების გაკეთებისა.[110] თანამედროვე ბრიტანელმა პოლიტიკის ფილოსოფოსმა, მარტინ კოენმა წამოაყენა ბიბლიაში არსებული წამებებისა და მონობის ისტორიულად მეტყველი მაგალითები, როგორც იმის მტკიცებულება, თუ როგორ მისდევენ რელიგიური მითითებები პოლიტიკურ და სოციალურ ტრადიციებს, ვიდრე პირიქით, მაგრამ ასევე აღნიშნა, რომ იგივე ტენდენცია ჭეშმარიტია სავარაუდოდ მიუკერძოებელ და ობიექტურ ფილოსოფოსებთან მიმართებით.[111] კოენი ავრცობს ამ არგუენტს უფრო დეტალურად წიგნში „პოლიტიკური ფილოსოფია პლატონიდან მაომდე“, სადაც ის ამტკიცებს, რომ ყურანმა ითამაშა როლი მეშვიდე საუკუნის სოციალური კოდების შენახვაში, სეკულარულ საზოგადოებად გარდაქმნის მიუხედავად.[112]

რელიგიის კრიტიკა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ზოგიერთი თანამედროვე ათეისტი,მაგალითად, ქრისტოფერ ჰიჩენსი, დენიელ დენეტი, სემ ჰარისი და რიჩარდ დოკინზი; ბერტრანდ რასელის, რობერტ ინგერსოლის, ვოლტერის და ნოველისტი ხოსე სარამაგოს მსგავსად აკრიტიკებენ რელიგიას და ააშკარავებენ რელიგიური პრაქტიკების და დოქტრინების მავნებლურ ასპექტებს.

კარლ მარქსი

XIX საუკუნის პოლიტიკურმა თეორეტიკოსმა და სოციოლოგმა კარლ მარქსმა რელიგიას უწოდა „ჩაგრულ ქმნილებათა ამოოხვრა, უგულო ქვეყნის სული და გული, სული უსულო მდგომარეობათა. ის ოპიუმია ხალხისა.“ შემდეგ ის წერს, რომ „გაუქმება რელიგიისა, როგორც ხალხის ილუზორული ბედნიერებისა, ამ ხალხის ნამდვილი ბედნიერების მოთხოვნაა, მოთხოვნა თავის მდგომარეობის შესახებ არსებულ ილუზიებზე ხელის აღებისა, ესაა მოთხოვნა ისეთ მდგომარეობაზე ხელის აღებისა, რომელიც ილუზიებს საჭიროებს. რელიგიის კრიტიკა, მაშასადამე, ჩანასახშივე კრიტიკაა გლოვის ველისა, რომლის წმინდა შარავანდედი რელიგიაა.“[113] ლენინი წერდა, რომ „რელიგიის და ღმერთის ყველა იდეა ენით აღუწერელი ბოროტებაა... ყველაზე სახიფათო და გადამდები ინფექცია რაც კი არსებობს. მილიონობით ცოდვა, ბინძური საქციელი, ძალადობის აქტი და ინფექციური დაავადება... გაცილებით უფრო ნაკლებად სახიფათოა ვიდრე ღმერთის იდეით განსახიერებული იდეოლოგიის პირობებში.“[114]

სემ ჰარისი აკრიტიკებს დასავლური რელიგიების დამყარებულობას ღვთიურ ავტორიტეტზე, რომლის საფუძველიც ავტორიტარიზმი და დოგმატიზმია. არსებობს კორელაცია რელიგიურ ფუნდამენტალიზმს[115] და ავტორიტარიზმს, დოგმატიზმს და ცრურწმენებს შორის.[116] ეს არგუმენტები იმ ისტორიულ მოვლენებთან ერთად, რომლებიც რელიგიის სახიფათოობას ააშკარავებენ (ჯვაროსნული ლაშქრობები, ინკვიზიციები, კუდიანების დასჯა და ტერორისტული აქტები)[117] გამოყენებულია როგორც არგუმენტები, რელიგიის კეთილშობილი გავლენის მტკიცების წინააღმდეგ. მორწმუნეებს მოჰყავთ კონტრარგუმენტები, რომ ზოგიერთი რეჟიმებს, რომლებიც ათეიზმს უჭერდნენ მხარს, მაგალითად საბჭოთა კავშირს, ასევე მიუძღვით წვლილი მასობრივ მკვლელობებში.[118][119] ამ მტკიცებას, ათეისტები როგორებიცაა სემ ჰარისი და რიჩარდ დოკინზი აპასუხობენ იმით, რომ სტალინის სისასტიკეები მოტივირებული იყო არა ათეიზმით არამედ დოგმატური მარქსიზმით. სტალინი და მაო ათეისტები იყვნენ, მაგრამ ათეიზმის სახელით არ მოქმედებდნენ.[120][121]

ეტიმოლოგია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბერძნული სიტყვა αθεοι (ათეოი), როგორც ეს ჩანს ეფესელთა მიმართ-ში, მე-3 საუკუნის პაპირუს-46-ში.[122]

ადრეულ ძველბერძნულში, ზედსართავი სახელი átheos (უარმყოფელი ა ἀ- + θεός ღმერთი) ნიშნავს „უღმერთოს“. პირველად ის გამოიყენებოდა საკიცხავ ტერმინად და დაახლოებით ნიშნავდა „ურწმუნოს“ ან „ცოდვილს“. ძვ. წ. V საუკუნეში დაიწყო ამ სიტყვის გამოყენება უფრო წინასწარ განზრახული და აქტიური უღმერთობის აღსანიშნავად „ღმერთებთან ურთიერთობის გაწყვეტის“ ან „ღმერთების უარყოფის“ გაგებით. ამის შემდეგ გამოჩნდა ტერმინი ἀσεβής (ასებეს), რომელიც აღნიშნავდა იმათ, ვინც უპატივცემულოდ უარყოფდა ადგილობრივ ღმერთებს, იმ შემთხვევაშიც კი თუ სწამდა სხვა ღმერთების. კლასიკური ტექსტების თანამედროვე თარგმანები ხანდახან átheos-ს იხსენიებს, როგორც „ათეისტურს“. როგორც აბსტრაქტული არსებითი სახელი, ასევე გამოიყენებოდა ἀθεότης (ათეოტეს) „ათეიზმი“. ციცერონმა ბერძნული სიტყვის ტრანსლიტერაცია ლათინურში მოახდინა როგორც átheos. აღმოჩნდა, რომ ტერმინი ხშირად გამოიყენებოდა ადრეულ ქრისტიანთა და ჰელენისტთა პაექრობისას, სადაც თითოეული მხარე მეორეს მას დამამცირებელი მნიშვნელობით უწოდებდა.[12]

როგორც ბრიტანელი ავტორი კარენ არმსტრონგი წერს, „მეთექვსმეტე და მეჩვიდმეტე საუკუნეებში, სიტყვა „ათეისტი“ ჯერ კიდევ პოლემიკის საგნად რჩებოდა... ეს ტერმინი შეურაცხმყოფელი იყო. არავინ იოცნებებდა იმაზე, რომ საკუთარ თავს ათეისტს უწოდებდა“.

XVIII საუკუნის ბოლოს, ევროპაში ათეიზმი პირველად გამოიყენეს თვითაღიარებული რწმენის აღსანიშნავად, კონკრეტულად, მონოთეისტური აბრაამისეული ღმერთისადმი ურწმუნოების გამომხატველად. XX საუკუნეში, ტერმინის გაფართოებასა და ყოველგვარი ღვთაების ურწმუნოების მნიშვნელობის შეძენაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა გლობალიზაციამ. დასავლურ საზოგადოებაში ათეიზმს იყენებენ როგორც უბრალოდ, „ღმერთის ურწმონობის“ აღსანიშნავად.

ისტორია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მაშინ როცა ტერმინი ათეიზმის ყველაზე ადრეული გამოყენება გვხვდება XVI საუკუნის საფრანგეთში,[123][124] იდეები, რომლებიც დღეს ათეისტურად მიიჩნევა დოკუმენტირებულია ვედური და კლასიკური ანტიკური პერიოდიდან.

ადრეული ინდური რელიგია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ათეისტური სკოლები გვხვდება ადრეულ ინდურ აზროვნებაში და არსებობდა ვედური პერიოდიდან.[125] ინდური ფილოსოფიის ექვსი ძირითადი სკოლიდან ერთ-ერთი, სამხაია, ყველაზე ძველი სკოლა, არ აღიარებს ღმერთს, ისევე როგორც უფრო ადრეული სკოლა მიმამსა.[126] საფუძვლიანად მატერიალისტური და ანტითეისტური ფილოსოფიური სკოლაა ჩარვაკა, რომელიც ძვ.წ მეექვსე საუკუნეში წარმოიშვა და სავარაუდოდ ყველაზე ექსპლიციტურად ათეისტური ფილოსოფიური მოძღვრებაა ინდოეთში, ის ძველბერძნული კირენაიკული სკოლის მსგავსია. ინდური ფილოსოფიის ეს მიმართულება კლასიფიცირებულია როგორც ჰეტეროდოქსული, ვედების ავტორიტეტის უარყოფის გამო და არ შედის ინდუიზმის მთავარ ექვს სკოლაში, მაგრამ ის ღირშესანიშნავია როგორც ინდუიზმში არსებული მატერიალისტური მიმდინარეობის მტკიცებულება.[127] ჩატერჯი და დატა გვიხსნიან, რომ კარვაკის ფილოსოფიის ჩვენი გაგება არასრულია და ძირითადად ეყრდნობა სხვა სკოლების მიერ მათი იდეების კრიტიკას.

ვიკიციტატა
„მიუხედავად იმისა რომ მატერიალიზმი ასე თუ ისე ყოველთვის არსებობდა ინდოეთში და პერიოდულად გვხვდება ვედებში, ბუდისტურ ლიტერატურაში, ეპოსში, და ფილოსოფიურ ნაშრომებში, ჩვენ ვერ ვპოულობთ რამე სისტემატიურ შრომას მატერიალიზმზე, ან ისეთ ორგანიზებულ მიმდევართა სკოლებს, როგორებიც სხვა ფილოსოფიურ სკოლებს ყავთ. მაგრამ სხვა სკოლების თითქმის ყველა ნაშრომი უარყოფს მატერიალისტურ მოსფლმხედველობას. ჩვენი ცოდნა ინდურ მატერიალიზმზე ძირითადად ამას ეყრდნობა.“

[128]

სხვა ინდური ფილოსოფიები რომლებიც ათეისტურად ითვლება მოიცავს სამხაიას და პურვა მიმამსას. პიროვნული ღმერთის უარყოფა ასევე გვხვდება ჯანაიზმში და ინდურ ბუდიზმში.[129]

კლასიკური ანტიკური ხანა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
პლატონის აპოლოგიაში სოკრატეს (ფოტოზე) მელეტუსი ადანაშაულებდა, რომ მას ღმერთების არ სწამდა.

დასავლურ ათეიზმს ფესვები სოკრატემდელ ბერძნულ ფილოსოფიაში აქვს, თუმცა, როგორც ცალკეული მსოფლმხედველობა, არ ჩამოყალიბებულა განმანათლებლობის გვიანდელ პერიოდამდე.[130] ძვ. წ. V საუკუნის ბერძენი ფილოსოფოსი დიაგორ მილოსელი ცნობილია როგორც „პირველი ათეისტი“;[131] მას მოიხსენიებს ციცერონიც, თავის „ღმერთების ბუნებაში“ (De Natura Deorum).[132] ატომისტები, მათ შორის დემოკრიტეც, ცდილობდნენ ეს სიტყვა წმინდა მატერიალისტური გზით აეხსნათ, ყოველგვარი სპირიტუალურისა და მისტიკურის მნიშვნელობის გარეშე. კრიტია რელიგიას ხედავდა როგორც ადამიანის გამოგონებას, რომელიც ხალხის შესაშინებლად გამოიყენებოდა, რათა ისინი მიჰყოლოდნენ მორალის წესრიგს;[133] თავის ნაშრომებში, წმინდა ათეისტური განცხადებები აქვს პროდიციუსსაც. როგორც ფილოდემ გადარელი იუწყება, პროდიციუსს სჯეროდა, რომ პოპულარული რწმენის ღმერთები არ არსებობდნენ, მაგრამ პრიმიტიულ ადამიანს, დედამიწის ნაყოფებს და პრაქტიკულად ყველაფერს წვლილი შეჰქონდა მათ არსებობაში“. პროტაგორას ხანდახან ათეისტად მიიჩნევენ, თუმცა ის უფრო აგნოსტიკურ ხედვებს წარმოაჩენს და აცხადებს, რომ „რაც შეეხება ღმერთებს, არ შემიძლია დავადგინო არსებობენ თუ არა ისინი, ანდა რა ფორმის არიან; ამისათვის არსებობს ცოდნის ბევრი დაბრკოლება, საგნის ბუნდოვნება და ადამიანის სიცოცხლის ხანმოკლეობა“.[134] ძვ. წ. III საუკუნეში, ძელბერძენ ფილოსოფოსებს, თეოდორ კირენელსა[132][135] და სტრატონ ლამფსაკოსელს ღმერთების არსებობის არ სჯეროდათ.[136]

სოკრატე (ძვ. წ. 470–399) დაკავშირებული იყო ათენის საზოგადოებრივ აზრთან და მიდრეკილი იყო სოკრატემდელ ფილოსოფიისკენ, რომელიც მიემართებოდა ნატურალისტური კვლევებისკენ და მოვლენათა ღვთაებრივი ახსნის უარყოფისაკენ. თავის სასამართლო პროცესში, სოკრატე მკაცრად უარყოფდა, რომ თითქოს ის ათეისტი იყო.[137][138]

ევჰემერმა (ძვ. წ. 300) გამოაქვეყნა თავისი შეხედულებები, სადაც ის აცხადებდა, რომ ღმერთები მხოლოდ გაღმერთებული მმართველები, დამპყრობლები და წარსულის დამფუძნებლები იყვნენ და რომ მათი კულტები და რელიგიები იდეაში გაგრძელება იყო გამქრალი სამეფოებისა და ადრეული პოლიტიკური სტრუქტურებისა.[139] მიუხედავად იმისა, რომ მკაცრი ათეისტი არ ყოფილა, ევჰემერს ბოლოს მაინც აკრიტიკებდნენ „ათეიზმის გავრცელებაში მთელ დასახლებუყლ დედამიწაზე ღმერთებისათვის ხელის შეშლის გზით“.[140]

ათეიზმის ისტორიაში ასევე მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო ეპიკურე (ძვ. წ.300). დემოკრიტესა და ატომისტთა იდეებზე გაზრდილმა, მან მხარი დაუჭირა მატერიალისტურ ფილოსოფიას, რომლის მიხედვითაც, სამყაროს მართავდა შემთხვევითობის კანონები ყოველგვარი ღვთაებრივი ჩარევების გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ მას ღმერთის არსებობის სჯეროდა, ამავე დროს დარწმუნებული იყო იმაშიც, რომ მათ სრულებით არ აინტერესებდათ ადამიანთა არსებობა. ეპიკურეს მიმდევართა მიზანი იყო გონების სიმშვიდის მიღწევა და ამის გაკეთების ერთი მნიშვნელოვანი გზა იყო იმის გამოაშკარავება, რომ ღვთაებრივი რისხვის შიში არარაციონალური იყო. ისინი ასევე უარყოფდნენ სიკვდილის შემდგომ სიცოცხლეს და სიკვდილის შემდგომი სასჯელის შიშის საჭიროებას.[141]

რომაელი ფილოსოფოსი სექსტ ემპირიკი აღიარებდა, რომ უნდა აკრძალულიყო პრაქტიკულად ყველანაირი რწმენა — პირონოზმის სახელით ცნობილი სკეპტიციზმი, რომ არაფერი იყო არსებითად ბოროტი და რომ ატარაქსია (გონების სიმშვიდე) მიღწევადია ერთის აზრის შეჩერებით. მისმა შედარებით ფართო მოცულობის გადარჩენილმა ნაშრომებმა გავლენა იქონია შემდგომ ფილოსოფოსებზე.[142]

„ათეიზმის“ მნიშვნელობა კლასიკური ანტიკური ხანის მსვლელობასთან ერთად შეიცვალა. ადრეული ქრისტიანებს არაქრისტიანები ათეისტებს უწოდებდნენ, რადგან ქრისტეს მიმდევრებს არ სწამდათ პაგანური ღმერთების.[143] რომის იმპერიის დროს, რომაული ღმერთებისა და იმპერატორისადმი თაყვანისცემის უარყოფის გამო, ქრისტიანებს სიკვდილით სჯიდნენ. როდესაც 381 წელს იმპერატორმა თეოდოსიუს I-მა ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადა, მწვალებლობა დასჯადი დანაშაული გახდა.[144]

ადრეული შუა საუკუნეებიდან რენესანსამდე

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ადრეული შუა საუკუნეების დროს, ისლამურმა სამყარომ ოქროს ხანა განვლო. ფილოსოფიასა და მეცნიერებაში მიღწეული წინსვლებით, არაბულ და სპარსულ მიწებზე დაიბადნენ გამომჟღავნებული რაციონალისტები და ათეისტები, მათ შორის იყვნენ: მუჰამედ ალ ვარაქი (VII საუკუნე), იბნ ალ-რავანდი (827-911), ალ-რაზი (854-925) და ალ-მაარი (973-1058). ალ-მაარი წერდა და ასწავლიდა, რომ რელიგია თავისთავად არის „იგავი, რომელიც ძველმა ხალხებმა გამოიგონეს“[145] და რომ ადამიანები იყვნენ „ორი კატეგორიის: ისინი, ვისაც ტვინი აქვთ, მაგრამ რელიგია — არა, და ისინი, ვისაც რელიგია აქვთ, მაგრამ ტვინი — არა“.[146] მიუხედავად იმისა, რომ მრავალი ნაყოფიერი მწერლები იყვნენ, თითქმის არც ერთ მათ ხელნაწერს არ მოუღწევია ჩვენამდე, მცირე ნარჩენების უმეტესობა დაცულია მუსლიმი აპოლოგეტების მიერ ამოწერილი ციტატებით, რომლებიც მათ უარყოფას ცდილობდნენ.[147] ოქროს ხანის სხვა გამოჩენილი სწავლულები ასოცირებულნი არიან რაციონალისტურ აზროვნებასთან და, ასევე, ათეიზმთან, თუმცა ისლამური სამყაროს დღევანდელი ინტელექტუალური ატმოსფერო და ამ პერიოდიდან შემორჩენილი მტკიცებულებების სიმწირე ამ მტკიცებას ეჭვქვეშ აყენებს.

ევროპაში ათეისტური შეხედულებების მხარდაჭერა იშვიათი იყო ადრეულ შუა საუკუნეებამდე და შუა საუკუნეებამდე. მეტაფიზიკა და თეოლოგია იყო რელიგიის დომინანტური ინტერესი.[148] თუმცა, ამ პერიოდში იყო მოძრაობები, რომლებიც წინსვლაში დაეხმარა ქრისტიანული ღმერთის არაორთოდოქსულ კონცეფციებს, მათ შორის ბუნების აღქმის განსხვავებულობას, ტრანსდესცენტენტულობას და ღმერთის ცნობადობას. ინდივიდებმა და ჯგუფებმა, როგორებიც იყვნენ იოანე სკოტ ერიგენა, დეივიდ დინანტელი, ამალრიკ ბენელი და სხვები, შეინარჩუნეს ქრისტიანული შეხედულებები პანთეისტურ ტენდენციებთან ერთად. ნიკოლას კუსელმა ჩამოაყალიბა ფიდეოზმის ფორმა, რომელსაც docta ignorantia („დასწავლილი უცოდინრობა“) უწოდა. ეს ამტკიცებდა, რომ ღმერთი ადამიანის კატეგორიზაციის მიღმა იყო და, აქედან გამომდინარე, ჩვენ მიერ მისი შეცნობა ვარაუდის დონემდეა შეზღუდული. უილიამ ოკჰემელმა შთააგონა ანტი-მეტაფიზიკური ტენდენციები თავისი ადამიანის ცოდნის ნომინალისტური შეზღუდვებით სინგულარულ ობიექტებამდე და ამტკიცებდა, რომ ღმერთის არსებობის გაგება შეუძლებელი იყო ადამიანის ინტელექტით. ოკჰემის მიმდევრებმა ეს ხედვა წინ წასწიეს. შედეგად მიღებულმა გაყოფამ რწმენასა და გონიერ მსჯელობას შორის გავლენა იქონია უფრო გვიანდელ რადიკალურ და რეფორმისტულ თეოლოგებზე, როგორიცაა მარტინ ლუთერი.[148]

რენესანსმა მრავალი რამ გააკეთა, რომ თავისუფალი აზროვნებისა და სკეპტიკური გამოკვლევის თვალსაწიერი გაეფართოება. ინდივიდები, მაგალითად, ლეონარდო და ვინჩი, ახსნის საშუალებად ექსპერიმენტებს ეძებდა და რელიგიურ ავტორიტეტებს უპირისპირებდა თავის არგუმენტებს. ამ დროის ეკლესიისა და რელიგიის კრიტიკოსებში შედიოდა ნიკოლო მაკიაველი, ბონავენტურ დე პერიე, მიშელ დე მონტენი და ფრანსუა რაბლე.[142]

ადრეული მოდერნული პერიოდი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ისტორიკოსი ჯოფრი ბლეინი წერს, რომ რეფორმაციამ შესაძლებლობა მისცა ათეისტებს კათოლიკური ეკლესიის ავტორიტეტისთვის შეეტიათ, რომელმაც საბოლოოდ შთააგონა სხვა მოაზროვნეები შეეტიათ პროტესტანტული ეკლესიის ავტორიტეტისთვის.[149] საფრანგეთში, პრუსიაში და ინგლისში ავტორიტეტი მოიპოვა დეიზმმა. ბარუხ სპინოზა იყო სავარაუდოდ პირველი ცნობილი „ნახევრად-ათეისტი“, რომელმაც ეს ღიად გამოხატა თანამედროვე ერის ქრისტიანულ მიწაზე. სპინოზას სჯეროდა რომ ბუნების კანონები ხსნიდა სამყაროს მუშაობას. 1661 წელს მან გამოაქვეყნა თავისი „მოკლე ტრაქტატი ღმერთის შესახებ“.[150]

ქრისტიანობის კრიტიკა ხშირი იყო XVII და XVIII საუკუნეებში, განსაკუთრებით ინგლისში და საფრანგეთში, სადაც რელიგია კარგავდა გავლენას. ზოგიერთი პროტესტანტი, მაგალითად თომას ჰობსი, ემხრობოდა მატერიალისტურ ფილოსოფიას და სკეპტიციზმს ზებუნებრივი მოვლენების მიმართ, სპინოზა კი უარყოფდა ღვთიურ ბედისწერას და მას პანთეისტურ ნატურალიზმს ამჯობინებდა. მეჩვიდმეტე საუკუნეში დეიზმს მხარს უჭერდნენ ინტელექტუალები, ამ დროს ჯონ ტოლანდმა შემოიტანა ტერმინი „პანთეისტი“.[151]

ლუდვიგ ფოიერბახის ქრისტიანობის არსმა (1841) დიდი გავლენა მოახდინა ენგელსზე, მარქსზე, დეივიდ შტრაუსზე, ნიცშეზე და მაქს შტრინერზე.

პირველი ცნობილი ღია ათეისტი იყო გერმანელი რელიგიის კრიტიკოსი მათიას კნუტცენი, რომელმაც ეს 1674 წელს თავის სამ ნაშრომში გამოთქვა.[152] მას მიბაძა ორმა ათეისტმა მწერალმა, პოლონელმა ყოფილმა იეზუიტმა ფილოსოფოსმა კაზიმირზ ლიცზენსკიმ და ფრანგმა მღვდელმა ჟან მესლიემ.[153] XVIII საუკუნის განმავლობაში, გამოჩნდნენ სხვა ათეისტი მოაზროვნეები, როგორებიცაა ბარონ დ'ოლბახი, ჟაკ-ანდრე ნეჟონი, და სხვა ფრანგი მატერიალისტები.[154] ამათგან განსხვავებით ჯონ ლოკი, მიუხედავად იმისა რომ ტოლერანტობას უჭერდა მხარს, მოუწოდებდა მთავრობას რომ არ ყოფილიყვნენ ტოლერანტულები ათეიზმის მიმართ, რადგან სჯეროდა რომ ღვთის არსებობის უარყოფა, საფრთხეს უქმნიდა სოციალურ წესრიგს და გამოიწვევდა ქაოსს.[155]

ფილოსოფოსმა დევიდ ჰიუმმა განავითარა სკეპტიკური ეპისტემოლოგია, რომელიც ემპირიზმს ეყრდნობოდა. იმანუელ კანტის ფილოსოფიამ ეჭვქვეშ დააყენა მეტაფიზიკური ცოდნის შესაძლებლობა. ორივე ფილოსოფოსმა დაასუსტა თეოლოგიის მეტაფიზიკური საფუძველი და აკრიტიკებდა ღმერთის არსებობის კლასიკურ არგუმენტებს. ბლეინი ამტკიცებს, რომ მიუხედავად იმისა რომ მიიჩნევა თითქოს ვოლტერს რევოლუციის პერიოდის ათეისტურ აზროვნებაში წვლილი აქვს შეტანილი, ვოლტერი ასევე თვლიდა, რომ ღმერთის შიშმა შეაკავა მოსალოდნელი უწესრიგობა; მისი თქმით „ღმერთი რომ არ არსებობდეს, მისი გამოგონება აუცილებელი იქნებოდა.“[156] ბარონი დ'ჰოლბახი იყო ფრანგული განმანათლებლობის გამორჩეული ფიგურა, რომელიც ცნობილია თავისი ათეიზმით და ანტირელიგიური ტექსტებით, რომელთა შორის ყველაზე ცნობილია „ბუნების სისტემა“ და „ქრისტიანობის გამოაშკარავება“. საფრანგეთის რევოლუციის ერთ-ერთი მიღწევა იყო სამღვდლოების სახელმწიფოზე დამორჩილება, სამღვდლოების შესახებ სახელმწიფო კანონის შემოჭების საშუალებით. მის მიმართ დაუმორჩილებლობას, ანტი-კლერიკალური ძალადობა და მრავალი კლერიკალის გასახლება მოჰყვა. რადიკალმა იაკობინელებმა ძალაუფლება 1793 წელს მოიპოვეს. იაკობინელები დეისტები იყვნენ და შემოიტანეს უზენაესი არსების კულტი როგორც საფრანგეთის ახალი რელიგია. ზოგიერთი ათეისტი ემხრობოდა აზროვნების კულტის-ათეისტური ფსევდორელიგიის შექმნას, რომელსაც ჰყავდა ქალღმერთი, რომელიც აზროვნების პერსონიფიკაცია იყო. ნაპოლეონის ერამ შემდეგ მოახდინა ფრანგული საზოგადოების სეკულარულობის ინსტიტუციონალიზაცია.

მეცხრამეტე საუკუნეში, რაციონალისტი და თავისუფლად მაოზროვნე ფილოსოფოსების წყალობით ათეიზმი ისევ წამოიწია წინ. ბევრი გამოჩენილი გერმანელი ფილოსოფოსი კრიტიკულად იყო განწყობილი რელიგიის მიმართ, მათ შორისაა ლუდვიგ ფოერბახი, არტურ შოპენჰაუერი, მაქს შტირნერი, კარლ მარქსი და ფრიდრიხ ნიცშე.[157] გ.ჰოლიოაკი ბოლო ადამიანი იყო რომელიც ათეისტური შეხედულებების გამო დააპატიმრეს. სტივენ ლოუ ამბობს, რომ ჰოლიოაკი პირველი იყო ვინც ცნება „სეკულარიზმი“ გამოიყენა.[158][159]

1900-დან

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

XX საუკუნეში, ათეიზმი, განსაკუთრებით კი პრაქტიკული ათეიზმის ფორმა, მრავალ საზოგადოებაში დაწინაურდა. ათეისტურმა აზროვნებამ ფართო აღიარება ჰპოვა ფართო ფილოსოფიებში, მაგალითად ეგზისტენციალიზმში, ობიექტივიზმში, სეკულარულ ჰუმანიზმში, ნიჰილიზმში, ანარქიზმში, ლოგიკურ პოზიტივიმზში, მარქსიზმში, ფემინიზმში,[160] ზოგად მეცნიერულ და რაციონალისტურ მოძრაობაში.

გარდა ამისა, ამ პერიოდში, სახელმწიფო ათეიზმი გამოვლინდა აღმოსავლეთ ევროპასა და აზიაში, განსაკუთრებით ვლადიმერ ლენინისა და იოსებ სტალინის საბჭოთა კავშირში, ასევე მაო ძედუნის კომუნისტურ ჩინეთში. საბჭოთა კავშირში, ათეისტური და ანტირელიგიური პოლიტიკა მოიცავდა მრავალ საკანონმდებლო აქტს, კანონგარეშე ცხადდებოდა რელიგიური სკოლები, გაჩნდა უღმერთოთა საზოგადოება.[161][162] მაოს შემდეგ, ჩინეთის კომუნისტური პარტია ათეისტურ ორგანიზაციად რჩება, რასაც არეგულირებს კიდეც, თუმცა, კონტინენტურ ჩინეთში რელიგიურ პრაქტიკას ბოლომდე არ კრძალავს.[163][164][165]

სსრკ-ის უღმერთოთა საზოგადოების ჟურნალის 1929 წლის გარეკანი, სადაც ასახულია თუ როგორ ანადგურებს აბრაამისეული რელიგიების ღმერთებს კომუნისტთა ხუთწლიანი გეგმა.

როგორც ავსტრალიელი ისტორიკოსი ჯოფრი ბლენი წერს, „მეორე მსოფლიო ომში ჩართულ შეუბრალებელ ლიდერთა უმრავლესობა ათეისტი და სეკულარისტი იყო და მუდმივად ემტერებოდნენ იუდაიზმსა და ქრისტიანობას“.[166] კალიფორნიის უნივერსიტეტის პროფესორი, სოციოლოგი რიჩარდ მედსენი კი აღნიშნავს, რომ ჰიტლერმაც და სტალინმაც ეკლესიები გახსნეს და დახურეს პოლიტიკური მიზანშეწონილობიდან გამომდინარე, რომ სტალინმა შეარბილა თავისი წინააღმდეგობა ქრისტიანობისადმი, ძრითადად ომის პერიოდში თავისი რეჟიმისადმი საზოგადოებრივი თანხმობის გაზრდა-გაუმჯობესების მიზნით.[167] როგორც ბლეკფორდი და შიუკლენკი წერენ, „საბჭოთა კავშირი უდავოდ ათეისტური სახელმწიფო იყო, იგივე ითქმის მაოისტურ ჩინეთსა და პოლ პოტის წითელი ქხმერების ფანატიკურ რეჟიმზე 1970-იანი წლების კამბოჯაში“.[168]

ლოგიკურმა პოზიტივიზმმა და საიენტიზმა გზები მოასწორა ნეოპოზიტივიზმის, ანალიტიკური ფილოსოფიის, სტრუქტურალიზმის და ნატურალიზმისათვის. ანალიტიკური ფილოსოფია არ ეთანხმება კლასიკურ რაზიონალიზმს და მეტაფიზიკას მკაცრი ემპირიზმისა და ეპისტემოლოგიური ნომინალიზმის სასარგებლოდ. მისი დამცველები, მაგალითად ბერტრან რასელი დამაჯერებლად უარყოფს ღმერთისადმი რწმენას. თავის ადრეულ ნაშრომში, ლუდვიგ ვიტგენშტაინი ცდილობს განაცალკევოს მეტაფიზიკური და ზებუნებრივი ენა რაციონალური მსჯელობისგან. ალფრედ ჯუს აიერი ამტკიცებდა რელიგიური განცხადებების უგუნურებას და იმოწმებდა თავის ერთგულებას ემპირიული მეცნიერებებისსადმი. სამხრეთ აფრიკელი ფილოსოფისი ჯონ ნეიმარ ფინდლი და ავსტრალიელი ფილოსოფოსი ჯონ სმარტი ამტკიცებდნენ, რომ ღმერთის არსებობის ლოგიკური აუცილებლობა არ არსებობს. ისეთი ნატურალისტები და მატერიალისტური მონისტები, რომელთა შორის იყო მაგალითად, ამერიკელი ფილოსოფოსი ჯონ დიუი, მიიჩნევდნენ, რომ ყველაფრის საწყისი იყო ბუნებრივი სამყარო და უარყოფდნენ ღმერთის ან უკვდავების არსებობას.[54][169]

სხვა განვითარებები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბრიტანელი ფილოსოფოსი ბერტრან რასელი

სხვა ლიდერები, მაგალითად პერიარ რამაზამი, ინდოეთის გამოჩენილი ათეისტი ლიდერი, იბრძოდნენ ინდუიზმისა და ბრაჰმანის წინააღმდეგ, რადგან ისინი დისკრიმინაციას უკეთებდა და ყოფდა ხალხს კასტისა და რელიგიის სახელით.[170] ეს პირველ პლანზე წამოიწია 1956 წელს, როდესაც მან მოაწყო ქანდაკების აღმართვა, რომელზეც ინდუისტური ღმერთი იყო გამოსახული თავმდაბლურად და აკეთებდა ანტითეისტურ განცხადებებს.[171]

ათეისტი ვაშტი მაკკოლუმი იყო მოსარჩელე 1948 წლის უზენაეს სასამართლოში შეტანილი საქმით, რომელმაც გააუქმა რელიგიური განათლება აშშ-ს საჯარო სკოლებში.[172] მადალინ მიურეი ო'ჰერი იყო ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი ამერიკელი ათეისტი; მან 1963 წელს უზენაეს სასამართლოში შეტანილი საქმით აკრძალა ძალადობრივი ლოცვები საჯარო სკოლებში.[173] 1966 წელს, ჟურნალმა Time-მა იკითხა: „ღმერთი მოკვდა?“[174] საპასუხოდ ღმერთის სიკვდილის თეოლოგიური მოძრაობისა, რომელიც ციტირებდა გამოთვლებს, რომ მსოფლიოს მოსახლეობის თითქმის ნახევარი ცხოვრობდა ანტი-რელიგიური ძალაუფლების ქვეშ და კიდევ მილიონობით ადამიანმა აფრიკაში, აზიასა და სამხრეთ ამერიკაში თითქმის არ იცოდა, რას ასწავლიდა ქრისტიანული ხედვის თეოლოგია.[175] „თავისუფლება რელიგიური ფონდებისგან“ იყო თანადაფუძნებული ანე ნიკოლ გეილორისა და მისი ქალიშვილის, ანი ლორი გეილორის მიერ 1976 წელს აშშ-ში. ის სახელმწიფოსგან ეკლესიის გამოყოფის იდეას ავრცელებს.[176][177]

ბერლინის კედელის ჩამოშლის შემდეგ, რამდენიმე აქტიური ანტი-რელიგიური რეჟიმი შემცირდა საგრძნობლად. 2006 წელს, ტიმოთი შაჰმა (Pew Formu-იდან) შენიშნა „მსოფლიო მასშტაბის ტენდენცია მთელ დიდ რელიგიურ ჯგუფებში, რომლებშიც ღმერთზე დაფუძნებული და რწმენაზე დაფუძნებული მოძრაობები ზოგადად იღებენ ზრდად ნდობასა და გავლენას სეკულარული მოძრაობებისა და იდეოლოგიების პირისპირ.“[178] თუმცა, გრეგორი პოლმა და ფილ ცუკერმანმა ეს მითად მიიღეს და თქვეს, რომ რეალური სიტუაცია ბევრად უფრო კომპლექსურია.[179]

2010 წელს ჩატარებულმა კვლევამ ცხადყო, რომ ათეისტები და აგნოსტიკები საშუალოდ ბევრად უფრო ჩახედულები არიან რელიგიაში, ვიდრე ამ რელიგიის მიმდევრები. ურწმუნოებმა უფრო მეტი ქულა აიღეს იმ კითხვებში, რომლებიც ეხებოდა პროტესტანტულ და კათოლიკურ რწმენებს. მხოლოდ მორმონმა და ებრაელმა მორწმუნეებმა აიღეს ათეისტებისა და აგნოსტიკების ტოლი ქულები.[180]

2012 წელს, პირველი „ქალები სეკულარიზმში“ კონფერენცია ჩატარდა არლინგტონში, ვირჯინია.[181] „სეკულარული ქალი“ ორგანიზდა 2012 წელს, როგორც ეროვნული ორგანიზაცია, რომელიც მიმართულია არარელიგიური ქალებისაკენ.[182] ათეისტური ფემინისტური მოძრაობა ასევე უფრო მიმართული გახდა სექსიზმისა და სექსუალური შევიწროვებისაკენ თვითონ ათეისტურ მოძრაობაში.[183] 2012 წლის აგვისტოს, ჯენიფერ მაკკრეითმმა დააფუძნა მოძრაობა ათეიზმში, ცნობილი Atheism Plus-ის სახელით, ან უბრალოდ A+, რომელიც „იყენებს სკეპტიციმზს ყველაფრის მიმართ, სოციალური საკითხების ჩათვლით, როგორებიცაა: სექსიზმი, რასიზმი, პოლიტიკა, სიღარიბე და კრიმინალი“.[184][185][186]

2013 წელს, ამერიკის მთავრობის საკუთრებაში მყოფი პირველი ათეისტური მონუმენტი გაიხსნა ფლორიდაში: 680 კილოგრამიანი გრანიტის სკამი და პლინთუსი, რომელზეც აწერია ტომას ჯეფერსონის, ბენჯამინ ფრანკლინისა და მედელინ მიურეი ო'ჰერის ციტატები.[187][188]

ახალი ათეიზმი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
„არა-აპოკალიფსის ოთხი მხედარი“ (საათის ისრის მიმართულებით ზედა მარცხნიდან): რიჩარდ დოკინზი, კრისტოფერ ჰიტჩენსი, დენიელ დენეტი და სემ ჰარისი

ახალი ათეიზმი ეწოდება მოძრაობას, რომელიც გაჩნდა XXI საუკუნის დასაწყისში და მხარს უჭერს შეხედულებას, რომ „რელიგია არ უნდა იყოს შეწყნარებული, არამედ უნდა იყოს დაპირისპირებული, გაკრიტიკებული, რაციონალური არგუმენტების მიერ მხილებული, ყველგან სადაც კი მისი ძალაუფლება გაიზრდება.“[189] ეს მოძრაობა ასოცირებულია სემ ჰარისთან, დენიელ დენეტთან, რიჩარდ დოკინზთან, ვიქტორ სტენჯერთან და კრისტოფერ ჰიჩენსთან.[190][191] ამ ავტორების რამდენიმე ბესტსელერი არის ახალი ათეიზმის გარშემო არსებული დისკუსიების ძირითადი წყარო.

ეს ათეისტები საკუთარ თავს არ უკავშირებენ იმ მასობრივ პოლიტიკურ ათეიზმს, რომელიც მეოცე საუკუნეში სხვადასხვა ქვეყნებში გაჩნდა. რელიგიურად მოტივირებული ტერორისტული აქტები, „Discovery institute“-ის მიერ ნაწილობრივ წარმატებული მცდელობა სამეცნიერო კურიკულუმში კრეაციონისტული იდეები შეეტანათ, ამ იდეების ჯორჯ ბუშის მიერ მხარდაჭერასთან ერთად, ისეთ ავტორებს როგორებიცაა ჰარისი, დენეტი, დოკინზი, სტენჯერი და ჰიჩენსი, მიაჩნიათ იმის მტკიცებულებად, რომ საზოგადოება ათეიზმისკენ უნდა მიისწრაფოდეს.[192]

დემოგრაფია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ათეისტებისა და აგნოსტიკების პროპორცია მსოფლიოში (2007)

მსოფლიოში არსებულ ათეისტთა იდენობის დათვლა ძალიან რთულია. რელიგიური რწმენების გამოკითხვების რესპოდენტებმა, „ათეიზმი“ შესაძლოა განსაზღვროს განსხვავებულად ან გამოყოს სხვადასხვა განსხვავებები ათეიზმს, არარელიგიურ რწმენებს, არათეისტურ რელიგიურობასა და სპირიტუალურ რწმენებს შორის.[193][194] ინდუისტი ათეისტი საკუთარ თავს ინდუისტად აცხადებს, მიუხედავად იმისა, რომ ამავე დროს ათეისტიცაა. როგორც ენციკლოპედია ბრიტანიკაში შეტანილ 2010 წლის გამოკითხვაშია აღნიშნული, არარელოგიური ადამიანები მსოფლიო მოსახლეობის 9,6%-ს შეადგენენ, ათეისტები კი დაახლოებით 2%-ს, რომელთა უმრავლესობაც ძრითადად აზიაში ცხოვრობს. ეს ციფრები არ მოიცავს ათეისტური რელიგიების მიმდევრებს, მაგალითად ზოგიერთ ბუდისტებს.[195] 2000-დან 2010 წლამდე, ათეიზმისათვის საშუალო წლიური ცვლილება −0,17% იყო. ციფრებში, ათეისტებისა და აგნოსტიკების რაოდენობა დედამიწაზე 1,1 მილიარდ ადამიანს შეადგენს.[196]

Gallup International-ის მიერ ჩატარებული გლობალური კვლევის მიხედვით, 2012 წელს რესპოდენტთა 13% „დარწმუნებული ათეისტი“ იყო, 2015 წელს კი 11%.[25][197] 2012 წლის მონაცემებით, ის ქვეყნები, რომელთა მაცხოვრებლების ყველაზე დიდი წილიც საკუთარ თავს „დარწმუნებულ ათეისტად“ მიიჩნევს, შემდეგნაირად გამოიყურება: ჩინეთი (47%), იაპონია (31%), ჩეხეთი (30%), საფრანგეთი (29%), სამხრეთ კორეა (15%), გერმანია (15%), ნიდერლანდები (14%), ავსტრია (10%), ისლანდია (10%), ავსტრალია (10%) და ირლანდია (10%).[198]

ევროპა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ადამიანთა პროცენტულობა სხვადასხვა ევროპულ ქვეყანაში, რომლებმაც თქვეს: „არ მჯერა არანაირი ტიპის სულის, ღმერთისა ან სიცოცხლის ძალის“. (2010).[199]

2010 წლის „ევრობარომეტრის გამოკითხვის“ მიხედვით, გამოკითხულები, რომლებიც დაეთანხმნენ განცხადებას: „არ გჯერა, რომ არც ერთი ტიპის სული, ღმერთი ან სიცოცხლის ძალა არსებობს“ მაღალი პროცენტს აჩვენებდნენ საფრანგეთში (40%), ჩეხეთის რესპუბლიკაში (37%), შევედში (34%), ნიდერლანდებსა (30%) და ესტონეთში (29%); საშუალო პროცენტულობას დაფიქსირდა გერმანიაში (27%), ბელგიაში (27%), გაერთიანებულ სამეფოში (25%); ყველაზე მცირე პროცენტულობა კი იყო პოლონეთში (5%), საბერძნეთში (4%), კვიპროსში (3%), მალტასა (2%) და რუმინეთში (1%). ევროკავშირის საერთო პროცენტული მაჩვენებელი კი 20%-ია.[30] 2012 წელს „ევრობარომეტრის“ გამოკითხვა ევროკავშირში არსებულ დისკრიმინაციაზე, გამოკითხულთა 16% მიიჩნევს თავს ურწმუნოდ/აგნოსტიკოსად და მხოლოდ 7% აიდენტიფიცირებს საკუთარ თავს ათეისტად.[200]

Pew Research Center-ის მიხედვით, 2012 წელს ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ რელიგიურად არააფილირებულები (აგნოსტიკოსები და ათეისტები) ევროპელების 18%-ს შეადგენენ.[201] ამავე კვლვევის მიხედვით, რელიგიურად არააფილირებულები მხოლოდ ორ ქვეყანაში არიან მოსახლეობის უმრავლესობა: ჩეხეთსა (75%) და ესტონეთში (60%).[201] არსებობს კიდევ ოთხი ქვეყანა, რომელიც არ არის აფილირებული რელიგიასთან და შეადგენს მოსახლეობის უმრავლესობას: ჩრდილოეთ კორეა (71%), იაპონია (57%), ჰონგ-კონგი (56%) და ჩინეთი (52%).[201]

ავსტრალია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ავსტრალიის სტატისტიკის ბიუროს თანახმად, ავსტრალიელების 22%-ს „რელიგია არ აქვს“, კატეგორია, რომელიც მოიცავს ათეისტებს.[202]

ამერიკის შეერთებული შტატები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

2005-2012 წლებში, აშშ-ში, თვითგამოცხადებული ათეიზმის წილი 1%-დან 5-მდე გაიზარდა. დიდი ვარდნა იყო თვითიდენტიფიცირებულ რელიგიურ ადამიანებში, რომელთა ოდენობაც 73%-დან 60%-მდე შემცირდა.[203] World Values Survey-ის ცნობით, 2014 წელს ამერიკელთა 4,4% თავს ათეისტად მიიჩნევდა.[204] თუმცა, იგივე გამოკითხვის მიხედვით, რესპოდენტთა 11,1%-მა კითხვაზე, სწამთ თუ არა ღმერთის, უპასუხეს „არა“.[204] 1984 წელს, ეს ციფრები 1,1% და 2,2% იყო. Pew Research Center-ის 2015 წლის ანგარიშის მიხედვით, აშშ-ის ზრდასრული მოსახლეობის 3,1% თავს ათეისტად მიიჩნევს, 2007 წელს ეს მაჩვენებელი 1,6% იყო.[205][206]

არაბული სამყარო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ბოლო წლებში, ათეიზმის პროფილი სუბსტანციურად გაიზარდა არაბულ სამყაროში.[207] რეგიონში არსებულ დიდ ქალაქებში, როგორიცაა კაირო, ათეისტები იკრიბებიან კაფეებსა და სოციალურ მედიაში, მიუხედავად ავტორიტარული მთავრობების მიერ რეგულარული შევიწროვებისა.[207] Gallup International-ის მიერ 2012 წლის ჩატარებულმა გამოკითხვამ აჩვენა, რომ საუდის არაბეთის 5% თავს „დარწმუნებულ ათეისტად“ თვლის.[207] თუმცა, არაბულ სამყაროში მცხოვრებ ძალიან ცოტა ახალგაზრდა ადამიანს ჰყავს ათეისტი სამეგობროში ან სანაცნობოში. ერთ-ერთი კვლევის მიხედვით, 1%-ია მაროკოში, ეგვიპტესა და საუდის არაბეთში, ან იორდანიაში, მხოლოდ 3% და 7%-ია არაბთა გაერთიანებულ საამიროებში, ბაჰრეინში, ქუვეითსა და პალესტინაში.[208] როდესაც ჰკითხეს მათ, ჰყავთ თუ არა „ნანახი ან სმენიათ თუ არა ათეიზმის კვალის შესახებ თავიანთ მიდამოებში, კომუნაში ან საზოგადოებაში“, ყველა ქვეყნის მხოლოდ 3-8%-მა უპასუხა „დიახ“. გამონაკლისი მხოლოდ არაბთა გაერთიანებული საამიროებია 51%-ით.[208]

ათეიზმი, კეთილდღეობა, განათლება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ამერიკაში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა დადებითი კორელაცია განათლების დონესა და სეკულარიზმს შორის, ათეიზმის ჩათვლით.[87] ევოლუციური ფსიქოლოგის ნიგელ ბარბერის აზრით, ათეიზმი ყვავის ისეთ ადგილებში, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობა ეკონომიკურად უზრუნველყოფილია, კერძოდ კი ევროპის სოციალ-დემოკრატიულ ქვეყნებში, სადაც მომავალთან ნაკლები განუსაზღვრელობაა დაკავშირებული, აქვთ ფართო სოციალური უსაფრთხოების ქსელი და უკეთესი ჯანდაცვა, რაც განაპირობებს ცხოვრების უკეთეს ხარისხსსა და ხანგრძლივობას. ამისგან განსხვავებით, განუვითარებელ ქვეყნებში, ათეისტები პრაქტიკულად არ არიან.[209] 2008 წლის კვლევაში, მკვლვრებმა აღმოაჩინეს, რომ ინტელექტი ნეგატიურ კორელაციაშია რელიგიურ რწმენასთან ევროპასა და ამერიკაში. 137 ქვეყანაში ჩატარებულ კვლევაში, კორელაცია ეროვნულ IQ-ს და ღმერთის არრწმენას შორის 0.60-ის ტოლია.[210]

ლიტერატურა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დამატებითი საკითხავი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

რესურსები ინტერნეტში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ 1.0 1.1 Harvey, Van A.. Agnosticism and Atheism.  in Flynn 2007, p. 35: "The terms ATHEISM and AGNOSTICISM lend themselves to two different definitions. The first takes the privative a both before the Greek theos (divinity) and gnosis (to know) to mean that atheism is simply the absence of belief in the gods and agnosticism is simply lack of knowledge of some specified subject matter. The second definition takes atheism to mean the explicit denial of the existence of gods and agnosticism as the position of someone who, because the existence of gods is unknowable, suspends judgment regarding them ... The first is the more inclusive and recognizes only two alternatives: Either one believes in the gods or one does not. Consequently, there is no third alternative, as those who call themselves agnostics sometimes claim. Insofar as they lack belief, they are really atheists. Moreover, since absence of belief is the cognitive position in which everyone is born, the burden of proof falls on those who advocate religious belief. The proponents of the second definition, by contrast, regard the first definition as too broad because it includes uninformed children along with aggressive and explicit atheists. Consequently, it is unlikely that the public will adopt it."
  2. ↑ 2.0 2.1 Simon Blackburn, ed. (2008). „atheism“. The Oxford Dictionary of Philosophy (2008 ed.). Oxford: Oxford University Press. ციტირების თარიღი: 2013-11-21. ციტატა: „Either the lack of belief that there exists a god, or the belief that there exists none. Sometimes thought itself to be more dogmatic than mere agnosticism, although atheists retort that everyone is an atheist about most gods, so they merely advance one step further.“
  3. ↑ Most dictionaries (see the OneLook query for "atheism") first list one of the more narrow definitions.
    • Runes, Dagobert D.(editor) (1942). Dictionary of Philosophy. New Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library. ISBN 0-06-463461-2. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. „(a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called "atheistic" because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means "not theistic". The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought“  – entry by Vergilius Ferm
  4. ↑ „Atheism“. Oxford Dictionaries. Oxford University Press. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  5. ↑ Nielsen 2013: "Instead of saying that an atheist is someone who believes that it is false or probably false that there is a God, a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for the following reasons ... : for an anthropomorphic God, the atheist rejects belief in God because it is false or probably false that there is a God; for a nonanthropomorphic God ... because the concept of such a God is either meaningless, unintelligible, contradictory, incomprehensible, or incoherent; for the God portrayed by some modern or contemporary theologians or philosophers ... because the concept of God in question is such that it merely masks an atheistic substance—e.g., "God" is just another name for love, or ... a symbolic term for moral ideals."
  6. ↑ Edwards 2005: "On our definition, an 'atheist' is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that 'God exists' expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion."
  7. ↑ Rowe 1998: "As commonly understood, atheism is the position that affirms the nonexistence of God. So an atheist is someone who disbelieves in God, whereas a theist is someone who believes in God. Another meaning of 'atheism' is simply nonbelief in the existence of God, rather than positive belief in the nonexistence of God. ... an atheist, in the broader sense of the term, is someone who disbelieves in every form of deity, not just the God of traditional Western theology."
  8. ↑ Definitions: Atheism. Department of Religious Studies, University of Alabama. ციტირების თარიღი: 2012-12-01.
  9. ↑ 9.0 9.1 (1989) Oxford English Dictionary, 2nd. „Belief in a deity, or deities, as opposed to atheism“ 
  10. ↑ Merriam-Webster Online Dictionary. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-05-14. ციტატა: „...belief in the existence of a god or gods...“ ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  11. ↑ Smart, J. J. C.. Atheism and Agnosticism. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2013 Edition).
  12. ↑ 12.0 12.1 Drachmann, A. B. [1922] (1977). Atheism in Pagan Antiquity. Chicago: Ares Publishers. ISBN 0-89005-201-8. „Atheism and atheist are words formed from Greek roots and with Greek derivative endings. Nevertheless they are not Greek; their formation is not consonant with Greek usage. In Greek they said átheos and atheotēs; to these the English words ungodly and ungodliness correspond rather closely. In exactly the same way as ungodly, átheos was used as an expression of severe censure and moral condemnation; this use is an old one, and the oldest that can be traced. Not till later do we find it employed to denote a certain philosophical creed.“ 
  13. ↑ Whitmarsh, Tim (2016) „8. Atheism on Trial“, Battling the Gods: Atheism in the Ancient World. Knopf Doubleday. ISBN 978-0-307-94877-9. 
  14. ↑ Wootton, David (1992). „1. New Histories of Atheism“, Atheism from the Reformation to the Enlightenment. Oxford: Clarendon Press. ISBN 978-0-19-822736-6. 
  15. ↑ Hancock, Ralph (1996). The Legacy of the French Revolution. Lanham, United States: Rowman and Littlefield Publishers, გვ. 22. ISBN 978-0-8476-7842-6. ციტირების თარიღი: 2015-05-30.  Extract of page 22
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 Various authors. Logical Arguments for Atheism. The Secular Web Library. Internet Infidels. ციტირების თარიღი: 2012-10-02.
  17. ↑ Shook, John R.. Skepticism about the Supernatural. ციტირების თარიღი: 2012-10-02.
  18. ↑ 18.0 18.1 Drange, Theodore M.. (1996)The Arguments From Evil and Nonbelief. Secular Web Library. Internet Infidels. ციტირების თარიღი: 2012-10-02.
  19. ↑ Honderich, Ted (Ed.) (1995). "Humanism". The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press. p 376. ISBN 0-19-866132-0.
  20. ↑ Fales, Evan. Naturalism and Physicalism.  in Martin 2006, p. 122–131.
  21. ↑ Baggini 2003, p. 3–4.
  22. ↑ Stenger 2007, p. 17–18, citing Parsons, Keith M. (1989). God and the Burden of Proof: Plantinga, Swinburne, and the Analytical Defense of Theism. Amherst, New York: Prometheus Books. ISBN 978-0-87975-551-5. 
  23. ↑ Zuckerman, Phil (2007). რედ. Martin, Michael T: The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge, England: Cambridge University Press, გვ. 56. ISBN 978-0-521-60367-6. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. 
  24. ↑ Religiosity and Atheism Index. WIN/GIA (27 July 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 October 2013. ციტირების თარიღი: 2013-10-01.
  25. ↑ 25.0 25.1 New Survey Shows the World's Most and Least Religious Places. NPR (13 April 2015). ციტირების თარიღი: 2015-04-29.
  26. ↑ Wayback Machine (2017-11-14). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-11-14. ციტირების თარიღი: 2018-02-27
  27. ↑ „UK among most secular nations“. BBC News. 2004-02-26. ციტირების თარიღი: 2015-01-14.
  28. ↑ Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2007. Encyclopædia Britannica (2007). ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
    • 2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion).
    • 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so.
  29. ↑ Gallup International Religiosity Index. WIN-Gallup International (April 2015).
  30. ↑ 30.0 30.1 (2010) Social values, Science and Technology (PDF), Directorate General Research, European Union, გვ. 207. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. 
  31. ↑ Lua-ს შეცდომა in მოდული:Citation/CS1 at line 4027: bad argument #1 to 'pairs' (table expected, got nil).
  32. ↑ Martin 1990, p. 467–468: "In the popular sense an agnostic neither believes nor disbelieves that God exists, while an atheist disbelieves that God exists. However, this common contrast of agnosticism with atheism will hold only if one assumes that atheism means positive atheism. In the popular sense, agnosticism is compatible with negative atheism. Since negative atheism by definition simply means not holding any concept of God, it is compatible with neither believing nor disbelieving in God."
  33. ↑ Flint 1903, p. 49–51: "The atheist may however be, and not unfrequently is, an agnostic. There is an agnostic atheism or atheistic agnosticism, and the combination of atheism with agnosticism which may be so named is not an uncommon one."
  34. ↑ Holland, Aaron (1882-04-01). Agnosticism.  in Flynn 2007, p. 34: "It is important to note that this interpretation of agnosticism is compatible with theism or atheism, since it is only asserted that knowledge of God's existence is unattainable."
  35. ↑ 35.0 35.1 Martin 2006, p. 2: "But agnosticism is compatible with negative atheism in that agnosticism entails negative atheism. Since agnostics do not believe in God, they are by definition negative atheists. This is not to say that negative atheism entails agnosticism. A negative atheist might disbelieve in God but need not."
  36. ↑ Barker 2008, p. 96: "People are invariably surprised to hear me say I am both an atheist and an agnostic, as if this somehow weakens my certainty. I usually reply with a question like, "Well, are you a Republican or an American?" The two words serve different concepts and are not mutually exclusive. Agnosticism addresses knowledge; atheism addresses belief. The agnostic says, "I don't have a knowledge that God exists." The atheist says, "I don't have a belief that God exists." You can say both things at the same time. Some agnostics are atheistic and some are theistic."
  37. ↑ Besant, Annie. Why Should Atheists Be Persecuted?.  in Bradlaugh და სხვები. 1884, p. 185–186: "The Atheist waits for proof of God. Till that proof comes he remains, as his name implies, without God. His mind is open to every new truth, after it has passed the warder Reason at the gate."
  38. ↑ Holyoake, George Jacob (1842). „Mr. Mackintosh's New God“. The Oracle of Reason, Or, Philosophy Vindicated. 1 (23): 186. ციტატა: „On the contrary, I, as an Atheist, simply profess that I do not see sufficient reason to believe that there is a god. I do not pretend to know that there is no god. The whole question of god's existence, belief or disbelief, a question of probability or of improbability, not knowledge.“
  39. ↑ Nielsen 2013: "atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable."
  40. ↑ „Atheism“. Encyclopædia Britannica Concise. Merriam Webster. ციტირების თარიღი: 2011-12-15. ციტატა: „Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.“
  41. ↑ Lua-ს შეცდომა in მოდული:Citation/CS1 at line 4027: bad argument #1 to 'pairs' (table expected, got nil).
  42. ↑ Martin 2006. sfn error: multiple targets (2×): CITEREFMartin2006 (help)
  43. ↑ Lua-ს შეცდომა in მოდული:Citation/CS1 at line 4027: bad argument #1 to 'pairs' (table expected, got nil).
  44. ↑ d'Holbach, P. H. T. (1772). Good Sense. ციტირების თარიღი: 2011-04-07. 
  45. ↑ Smith 1979, p. 14.
  46. ↑ Nagel, Ernest (1959). „Philosophical Concepts of Atheism“, Basic Beliefs: The Religious Philosophies of Mankind. Sheridan House. „I shall understand by "atheism" a critique and a denial of the major claims of all varieties of theism ... atheism is not to be identified with sheer unbelief ... Thus, a child who has received no religious instruction and has never heard about God, is not an atheist – for he is not denying any theistic claims. Similarly in the case of an adult who, if he has withdrawn from the faith of his father without reflection or because of frank indifference to any theological issue, is also not an atheist – for such an adult is not challenging theism and not professing any views on the subject.“ 
    reprinted in Critiques of God, edited by Peter A. Angeles, Prometheus Books, 1997.
  47. ↑ 47.0 47.1 Flew 1976, p. 14ff: "In this interpretation an atheist becomes: not someone who positively asserts the non-existence of God; but someone who is simply not a theist. Let us, for future ready reference, introduce the labels 'positive atheist' for the former and 'negative atheist' for the latter."
  48. ↑ Maritain, Jacques (July 1949). „On the Meaning of Contemporary Atheism“. The Review of Politics. 11 (3): 267–280. doi:10.1017/S0034670500044168. ISSN 0034-6705.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  49. ↑ 49.0 49.1 Kenny, Anthony (2006). „Why I Am Not an Atheist“, What I believe. Continuum. ISBN 0-8264-8971-0. „The true default position is neither theism nor atheism, but agnosticism ... a claim to knowledge needs to be substantiated; ignorance need only be confessed.“ 
  50. ↑ Why I'm Not an Atheist: The Case for Agnosticism. Huffington Post (28 May 2013). ციტირების თარიღი: 2013-11-26.
  51. ↑ O'Brien, Breda (7 July 2009). „Many atheists I know would be certain of a high place in heaven“. Irish Times. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-05-20. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  52. ↑ Warner, Matthew. (8 June 2012) More faith to be an atheist than a Christian. ციტირების თარიღი: 2013-11-26.
  53. ↑ Baggini 2003, p. 30–34. "Who seriously claims we should say 'I neither believe nor disbelieve that the Pope is a robot', or 'As to whether or not eating this piece of chocolate will turn me into an elephant I am completely agnostic'. In the absence of any good reasons to believe these outlandish claims, we rightly disbelieve them, we don't just suspend judgement."
  54. ↑ 54.0 54.1 Smart, J.C.C.. (9 March 2004) Atheism and Agnosticism. Stanford Encyclopedia of Philosophy. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  55. ↑ Dawkins 2006, p. 50.
  56. ↑ Cudworth, Ralph (1678). The True Intellectual System of the Universe: the first part, wherein all the reason and philosophy of atheism is confuted and its impossibility demonstrated. 
  57. ↑ See, for example: Pressley, Sue Anne (September 8, 1996). „Atheist Group Moves Ahead Without O'Hair“. The Washington Post. ციტირების თარიღი: 2014-10-22.
  58. ↑ Lowder, Jeffery Jay. (1997)Atheism and Society. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-05-22. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  59. ↑ Harris 2006, p. 51.
  60. ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-11-24. ციტირების თარიღი: 2019-07-03.
  61. ↑ 61.0 61.1 61.2 Zdybicka 2005, p. 20.
  62. ↑ Schafersman, Steven D.. (February 1997) Naturalism is an Essential Part of Science and Critical Inquiry. Conference on Naturalism, Theism and the Scientific Enterprise. Department of Philosophy, The University of Texas. ციტირების თარიღი: 2011-04-07. Revised May 2007
  63. ↑ Zdybicka 2005, p. 21.
  64. ↑ Hume 1748, Part III: "If we take in our hand any volume; of divinity or school metaphysics, for instance; let us ask, Does it contain any abstract reasoning concerning quantity or number? No. Does it contain any experimental reasoning concerning matter of fact and existence? No. Commit it then to the flames: for it can contain nothing but sophistry and illusion."
  65. ↑ Drange, Theodore M. (1998). "Atheism, Agnosticism, Noncognitivism". Internet Infidels, Secular Web Library. Retrieved 2007-APR-07.
  66. ↑ Alfred Ayer (1946). Language, Truth and Logic. Dover. pp. 115–116. In a footnote, Ayer attributes this view to "Professor H. H. Price".
  67. ↑ Zdybicka 2005, p. 19.
  68. ↑ V.A. Gunasekara, The Buddhist Attitude to God. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-01-02. In the Bhuridatta Jataka, "The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha."
  69. ↑ Feuerbach, Ludwig (1841) The Essence of Christianity
  70. ↑ Walpola Rahula, What the Buddha Taught. Grove Press, 1974. Pages 51–52.
  71. ↑ Bakunin, Michael. (1916)God and the State. New York: Mother Earth Publishing Association. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-05-21. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  72. ↑ The Raelian Foundation (2005). Intelligent Design, გვ. 312. ციტირების თარიღი: 2016-11-14.  დაარქივებული 2014-07-07 საიტზე Wayback Machine.
  73. ↑ Johnson, Philip; Clifford, Ross; Lewis, Mark; Madsen, Ole Skjerbaek; Morehead, John W.; Mulholland, Ken; Payne, Simeon (2005) Religious and Non-Religious Spirituality in the Western World ("New Age"). William Carey Library, გვ. 194. ISBN 978-0-87808-364-0. „Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices ... Some are atheists, others are polytheists (several gods exist), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).“ 
  74. ↑ Matthews, Carol S. (2009). New Religions. Chelsea House Publishers. ISBN 978-0-7910-8096-2. „There is no universal worldview that all Neo-Pagans/Wiccans hold. One online information source indicates that depending on how the term God is defined, Neo-Pagans might be classified as monotheists, duotheists (two gods), polytheists, pantheists, or atheists.“ 
  75. ↑ Chakravarti, Sitansu (1991). Hinduism, a way of life. Motilal Banarsidass Publ., გვ. 65. ISBN 978-81-208-0899-7. ციტირების თარიღი: 2014-07-15. „For the thoroughgoing atheist, the path is extremely difficult, if not lonely, for he can not develop any relationship of love with God, nor can he expect any divine help on the long and arduous journey.“ 
  76. ↑ Pattanaik, Devdutt. (2009-08-18) 63 worthy beings. Mid-day. დაარქივებულია ორიგინალიდან — September 27, 2012. ციტირების თარიღი: 2014-07-15.
  77. ↑ Muni Nagraj. Āgama and Tripiṭaka: A Comparative Study : a Critical Study of the Jaina and the Buddhist Canonical Literature, Volume 1. Today & Tomorrow's Printers and Publishers, გვ. 203. ISBN 978-81-7022-730-4. 
  78. ↑ Kedar, Nath Tiwari (1997). Comparative Religion. Motilal Banarsidass, გვ. 50. ISBN 81-208-0293-4. 
  79. ↑ Gleeson, David. (10 August 2006) Common Misconceptions About Atheists and Atheism. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  80. ↑ Smith 1979, p. 275. "Perhaps the most common criticism of atheism is the claim that it leads inevitably to moral bankruptcy."
  81. ↑ Blaise Pascal (1669). Pensées, II: "The Misery of Man Without God".
  82. ↑ 82.0 82.1 Sartre 2004, p. 127.
  83. ↑ Sartre 2001, p. 45.
  84. ↑ Sartre 2001, p. 32.
  85. ↑ Norris, Pippa; Inglehart, Ronald (2004). Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide. Cambridge University Press. 
  86. ↑ Bruce, Steve (2003). Religion and Politics. Cambridge, UK. 
  87. ↑ 87.0 87.1 Zuckerman, Phil (2009). „Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions“ (PDF). Sociology Compass. 3 (6): 949–971. doi:10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2015-06-08. ციტირების თარიღი: 2016-11-14.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  88. ↑ Societies without God are more benevolent. The Guardian (2 September 2010). ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  89. ↑ Wallace, B. Alan Ph.D.. (November 1999) Is Buddhism Really Non-Theistic?. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-04. ციტირების თარიღი: 2014-07-22."Thus, in light of the theoretical progression from the bhavaºga to the tath›gatagarbha to the primordial wisdom of the absolute space of reality, Buddhism is not so simply non-theistic as it may appear at first glance."
  90. ↑ Winston, Robert (Ed.) (2004). Human. New York: DK Publishing, Inc, გვ. 299. ISBN 0-7566-1901-7. „Nonbelief has existed for centuries. For example, Buddhism and Jainism have been called atheistic religions because they do not advocate belief in gods.“ 
  91. ↑ Humanistic Judaism. BBC (20 July 2006). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-04-16. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  92. ↑ Levin, S. (May 1995). „Jewish Atheism“. New Humanist. 110 (2): 13–15.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  93. ↑ Christian Atheism. BBC (17 May 2006). ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  94. ↑ Altizer, Thomas J. J. (1967). The Gospel of Christian Atheism. London: Collins, გვ. 102–103. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.  დაარქივებული 2006-09-29 საიტზე Wayback Machine.
  95. ↑ Lyas, Colin (January 1970). „On the Coherence of Christian Atheism“. Philosophy: the Journal of the Royal Institute of Philosophy. 45 (171): 1–19. doi:10.1017/S0031819100009578.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  96. ↑ Smith 1979, p. 21–22
  97. ↑ Slavoj Žižek: Less Than Nothing (2012)
  98. ↑ Alain de Botton: Religion for Atheists (2012)
  99. ↑ Alexander Bard and Jan Söderqvist: The Global Empire (2012)
  100. ↑ Smith 1979, p. 275. "Among the many myths associated with religion, none is more widespread - [sic]or more disastrous in its effects—than the myth that moral values cannot be divorced from the belief in a god."
  101. ↑ In Dostoevsky's The Brothers Karamazov (Book Eleven: Brother Ivan Fyodorovich, Chapter 4) there is the famous argument that If there is no God, all things are permitted.: "'But what will become of men then?' I asked him, 'without God and immortal life? All things are lawful then, they can do what they like?'"
  102. ↑ For Kant, the presupposition of God, soul, and freedom was a practical concern, for "Morality, by itself, constitutes a system, but happiness does not, unless it is distributed in exact proportion to morality. This, however, is possible in an intelligible world only under a wise author and ruler. Reason compels us to admit such a ruler, together with life in such a world, which we must consider as future life, or else all moral laws are to be considered as idle dreams ..." (Critique of Pure Reason, A811).
  103. ↑ Baggini 2003, p. 38
  104. ↑ (1996) Human Rights, Virtue, and the Common Good. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-8279-9. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. „That problem was brought home to us with dazzling clarity by Nietzsche, who had reflected more deeply than any of his contemporaries on the implications of godlessness and come to the conclusion that a fatal contradiction lay at the heart of modern theological enterprise: it thought that Christian morality, which it wished to preserve, was independent of Christian dogma, which it rejected. This, in Nietzsche's mind, was an absurdity. It amounted to nothing less than dismissing the architect while trying to keep the building or getting rid of the lawgiver while claiming the protection of the law.“ 
  105. ↑ (11 May 2009) The Blackwell Companion to Natural Theology. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-7657-6. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. „Morality "has truth only if God is truth–it stands or falls with faith in God" (Nietzsche 1968, p. 70). The moral argument for the existence of God essentially takes Nietzsche's assertion as one of its premises: if there is no God, then "there are altogether no moral facts".“ 
  106. ↑ (1991) Victorian Subjects. Duke University Press. ISBN 978-0-8223-1110-2. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. „Like other mid-nineteenth-century writers, George Eliot was not fully aware of the implications of her humanism, and, as Nietzsche saw, attempted the difficult task of upholding the Christian morality of altruism without faith in the Christian God.“ 
  107. ↑ Moore, G. E. (1903). Principia Ethica. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. 
  108. ↑ Susan Neiman. (6 November 2006). Beyond Belief Session 6. [Conference]. Salk Institute, La Jolla, CA: The Science Network.
  109. ↑ Baggini 2003, p. 40
  110. ↑ Baggini 2003, p. 43
  111. ↑ 101 Ethical Dilemmas, 2nd edition, by Cohen, M., Routledge 2007, pp 184–5. (Cohen notes particularly that Plato and Aristotle produced arguments in favour of slavery.)
  112. ↑ Political Philosophy from Plato to Mao, by Cohen, M, Second edition 2008
  113. ↑ Marx, K. 1976. Introduction to A Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Right. Collected Works, v. 3. New York.
  114. ↑ Martin Amis; Koba the Dread; Vintage Books; London; 2003; ISBN 978-0-09-943802-1; p. 30–31
  115. ↑ Moreira-almeida, A.; Neto, F.; Koenig, H. G. (2006). „Religiousness and mental health: a review“. Revista Brasileira de Psiquiatria. 28 (3): 242–250. doi:10.1590/S1516-44462006005000006. PMID 16924349.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  116. ↑ See for example: Kahoe, R.D. (June 1977). „Intrinsic Religion and Authoritarianism: A Differentiated Relationship“. Journal for the Scientific Study of Religion. 16 (2): 179–182. doi:10.2307/1385749. JSTOR 1385749.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link) Also see: Altemeyer, Bob; Hunsberger, Bruce (1992). „Authoritarianism, Religious Fundamentalism, Quest, and Prejudice“. International Journal for the Psychology of Religion. 2 (2): 113–133. doi:10.1207/s15327582ijpr0202_5.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  117. ↑ Harris, Sam. (2005)An Atheist Manifesto. Truthdig. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-05-16. ციტატა: „In a world riven by ignorance, only the atheist refuses to deny the obvious: Religious faith promotes human violence to an astonishing degree.“ ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  118. ↑ Feinberg, John S.; Feinberg, Paul D. (4 November 2010) Ethics for a Brave New World. Stand To Reason. ISBN 978-1-58134-712-8. ციტირების თარიღი: 2007-10-18. „Over a half century ago, while I was still a child, I recall hearing a number of old people offer the following explanation for the great disasters that had befallen Russia: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.' Since then I have spent well-nigh 50 years working on the history of our revolution; in the process I have read hundreds of books, collected hundreds of personal testimonies, and have already contributed eight volumes of my own toward the effort of clearing away the rubble left by that upheaval. But if I were asked today to formulate as concisely as possible the main cause of the ruinous revolution that swallowed up some 60 million of our people, I could not put it more accurately than to repeat: 'Men have forgotten God; that's why all this has happened.'“ 
  119. ↑ D'Souza, Dinesh. Answering Atheist's Arguments. Catholic Education Resource Center. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-10-28. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  120. ↑ Dawkins 2006, p. 291.
  121. ↑ 10 myths and 10 truths about Atheism Sam Harris
  122. ↑ The word αθεοι—in any of its forms—appears nowhere else in the Septuagint or the New Testament. Robertson, A.T. [1932] (1960). „Ephesians: Chapter 2“, Word Pictures in the New Testament. Broadman Press. „Old Greek word, not in LXX, only here in N.T. Atheists in the original sense of being without God and also in the sense of hostility to God from failure to worship him. See Paul's words in Ro 1:18–32.“ 
  123. ↑ Merriam-Webster Online:Atheism, http://www.merriam-webster.com/dictionary/atheism. წაკითხვის თარიღი: 2013-11-21
  124. ↑ Rendered as Athisme: de Mornay, Philippe (1581). A Woorke Concerning the Trewnesse of the Christian Religion: Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels, Translated from French to English by Arthur Golding & Philip Sidney and published in London, 1587. „Athisme, that is to say, vtter godlesnes.“ 
  125. ↑ Pandian (1996). India, that is, sidd. Allied Publishers, გვ. 64. ISBN 978-81-7023-561-3. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. 
  126. ↑ Dasgupta, Surendranath (1992). A history of Indian philosophy, Volume 1. Motilal Banarsidass Publ., გვ. 258. ISBN 978-81-208-0412-8. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. 
  127. ↑ Sarvepalli Radhakrishnan and Charles A. Moore. A Sourcebook in Indian Philosophy. (Princeton University Press: 1957, Twelfth Princeton Paperback printing 1989) pp. 227–249. ISBN 0-691-01958-4.
  128. ↑ Satischandra Chatterjee and Dhirendramohan Datta. An Introduction to Indian Philosophy. Eighth Reprint Edition. (University of Calcutta: 1984). p. 55.
  129. ↑ Joshi, L.R. (1966). „A New Interpretation of Indian Atheism“. Philosophy East and West. 16 (3/4): 189–206. doi:10.2307/1397540. JSTOR 1397540.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  130. ↑ Baggini 2003, p. 73–74. "Atheism had its origins in Ancient Greece but did not emerge as an overt and avowed belief system until late in the Enlightenment."
  131. ↑ Solmsen, Friedrich (1942). Plato's Theology. Cornell University Press. p 25.
  132. ↑ 132.0 132.1 ... nullos esse omnino Diagoras et Theodorus Cyrenaicus ... Cicero, Marcus Tullius: De natura deorum. Comments and English text by Richard D. McKirahan. Thomas Library, Bryn Mawr College, 1997, page 3. ISBN 0-929524-89-6
  133. ↑ „religion, study of“. Encyclopædia Britannica. 2007. ციტირების თარიღი: 2007-04-02.
  134. ↑ Bremmer, Jan. Atheism in Antiquity.  in Martin 2006, p. 12–13
  135. ↑ Diogenes Laërtius, The Lives and Opinions of Eminent Philosophers, ii
  136. ↑ Cicero, Lucullus, 121. in Reale, G., A History of Ancient Philosophy. SUNY Press. (1985).
  137. ↑ Bremmer, Jan. Atheism in Antiquity.  in Martin 2006, p. 14–19
  138. ↑ Brickhouse, Thomas C.; Smith, Nicholas D. (2004) Routledge Philosophy Guidebook to Plato and the Trial of Socrates. Routledge, გვ. 112. ISBN 0-415-15681-5.  In particular, he argues that the claim he is a complete atheist contradicts the other part of the indictment, that he introduced "new divinities".
  139. ↑ Fragments of Euhemerus' work in Ennius' Latin translation have been preserved in Church Fathers|Patristic writings (e.g. by Lactantius and Eusebius of Caesarea), which all rely on earlier fragments in Diodorus Siculus 5,41–46 & 6.1. Testimonies, especially in the context of polemical criticism, are found e.g. in Callimachus, Hymn to Zeus 8.
  140. ↑ Plutarch, Moralia—Isis and Osiris 23
  141. ↑ Epicurus (Stanford Encyclopedia of Philosophy). Plato.stanford.edu. ციტირების თარიღი: 2013-11-10.
  142. ↑ 142.0 142.1 Stein, Gordon (Ed.) (1980). "The History of Freethought and Atheism დაარქივებული 2007-09-30 საიტზე Wayback Machine. ". An Anthology of Atheism and Rationalism. New York: Prometheus. Retrieved 2007-APR-03.
  143. ↑ თარგი:Cite CE1913
  144. ↑ Maycock, A. L. and Ronald Knox (2003). Inquisition from Its Establishment to the Great Schism: An Introductory Study[მკვდარი ბმული]. ISBN 0-7661-7290-2.
  145. ↑ Reynold Alleyne Nicholson, 1962, A Literary History of the Arabs, page 318. Routledge
  146. ↑ Freethought Traditions in the Islamic World დაარქივებული 2012-02-14 საიტზე Wayback Machine. by Fred Whitehead; also quoted in Cyril Glasse, (2001), The New Encyclopedia of Islam, p. 278. Rowman Altamira.
  147. ↑ Al-Zandaqa Wal Zanadiqa, by Mohammad Abd-El Hamid Al-Hamad, first edition 1999, Dar Al-Taliaa Al-Jadida, Syria (Arabic)
  148. ↑ 148.0 148.1 Zdybicka 2005, p. 4
  149. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p.388
  150. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p.343
  151. ↑ Online Etymology Dictionary. ციტირების თარიღი: 2013-11-26.
  152. ↑ Winfried Schröder, in: Matthias Knutzen: Schriften und Materialien (2010), p. 8. See also Rececca Moore, The Heritage of Western Humanism, Scepticism and Freethought (2011), calling Knutzen "the first open advocate of a modern atheist perspective" online here დაარქივებული 2012-03-30 საიტზე Wayback Machine.
  153. ↑ Michel Onfray on Jean Meslier. William Paterson University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-01-12. ციტირების თარიღი: 2011-11-04.
  154. ↑ d'Holbach, P. H. T. (1770). The System of Nature. ციტირების თარიღი: 2011-04-07. 
  155. ↑ Jeremy Waldron; God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke's Political Thought; Cambridge, UK; 2002; p.217
  156. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; pp. 390–391
  157. ↑ Ray, Matthew Alun (2003). Subjectivity and Irreligion: Atheism and Agnosticism in Kant, Schopenhauer, and Nietzsche. Ashgate Publishing, Ltd.. ISBN 978-0-7546-3456-0. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. 
  158. ↑ Law, Stephen (2011). Humanism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, გვ. 23. ISBN 978-0-19-955364-8.  Law notes that he may have also been the first imprisoned on such a charge.
  159. ↑ Law, Stephen (2011). Humanism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, გვ. 23. ISBN 978-0-19-955364-8. 
  160. ↑ Overall, Christine (2006). „Feminism and Atheism“, The Cambridge Companion to Atheism. ISBN 978-1-139-82739-3. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.  in Martin 2006, p. 233–246
  161. ↑ Richard Pipes; Russia under the Bolshevik Regime; The Harvill Press; 1994; pp. 339–340
  162. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 494
  163. ↑ Rowan Callick; Party Time – Who Runs China and How; Black Inc; 2013; p.112
  164. ↑ White Paper—Freedom of Religious Belief in China. Embassy of the People's Republic of China in the United States of America (October 1997). ციტირების თარიღი: 2007-09-05.
  165. ↑ International Religious Freedom Report 2007 — China (includes Tibet, Hong Kong, and Macau). U.S.Department of State (2007). ციტირების თარიღი: 2007-10-02.
  166. ↑ Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p.543
  167. ↑ Madsen, Richard (2014). „Religion Under Communism“, The Oxford Handbook of the History of Communism. Oxford University Press, გვ. 588. ISBN 978-0-19-960205-6. 
  168. ↑ Blackford, R.; Schüklenk, U. (2013) „Myth 27 Many Atrocities Have Been Committed in the Name of Atheism“, 50 great myths about atheism. John Wiley & Sons, გვ. 88. ISBN 978-0-470-67404-8. 
  169. ↑ Zdybicka 2005, p. 16
  170. ↑ Michael, S. M. (1999). „Dalit Visions of a Just Society“, რედ. S. M. Michael (ed.): Untouchable: Dalits in Modern India. Lynne Rienner Publishers, გვ. 31–33. ISBN 1-55587-697-8. 
  171. ↑ "He who created god was a fool, he who spreads his name is a scoundrel, and he who worships him is a barbarian." Hiorth, Finngeir (1996). "Atheism in South India". International Humanist and Ethical Union, International Humanist News. Retrieved 2013-11-21
  172. ↑ Martin, Douglas. (26 Aug 2006) Vashti McCollum, 93, Plaintiff In a Landmark Religion Suit – Obituary (Obit); Biography. New York Times. ციტირების თარიღი: 2013-11-10.
  173. ↑ Jurinski, James (2004). Religion on Trial. Walnut Creek, California: AltraMira Press, გვ. 48. ISBN 0-7591-0601-0. ციტირების თარიღი: 2009-07-23. 
  174. ↑ TIME Magazine cover online. Apr 8, 1966. Retrieved 2013-11-21.
  175. ↑ "Toward a Hidden God". Time Magazine online. Apr 8, 1966. Retrieved 2007-04-17.
  176. ↑ Erickson, Doug (25 February 2010). „The atheists' calling the Madison-based Freedom From Religion Foundation is taking its latest battle to the U.S. Supreme court. It's a milestone for the often-vilified but financially strong group, which has seen its membership grow to an all-time high“. Wisconsin State Journal. ციტირების თარიღი: 2013-06-30.
  177. ↑ Erickson, Doug. (25 February 2007) The Atheists' Calling. Wisconsin State Journal. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  178. ↑ "Timothy Samuel Shah Explains 'Why God is Winning'." 2006-07-18. The Pew Forum on Religion and Public Life. Retrieved 2013-11-21.
  179. ↑ Paul, Gregory; Zuckerman, Phil (2007). „Why the Gods Are Not Winning“. Edge. 209. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-05-13. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
  180. ↑ Landsberg 2010
  181. ↑ Women in Secularism. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-07-30. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  182. ↑ Secular Woman:About. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  183. ↑ A Timeline of the Sexual Harassment Accusations. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  184. ↑ Blaghag: Atheism+. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  185. ↑ How I unwittingly infiltrated the boys club, why it's time for a new wave of atheism. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  186. ↑ About Atheism+. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  187. ↑ First atheist monument on government property unveiled. Alligator News. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  188. ↑ Atheists unveil monument in Florida and promise to build 50 more. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  189. ↑ Hooper, Simon. „The rise of the New Atheists“. CNN. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-04-08. ციტირების თარიღი: 2010-03-16.
  190. ↑ Gribbin, Alice (22 December 2011). „Preview: The Four Horsemen of New Atheism reunited“. New Statesman. ციტირების თარიღი: 2012-02-13.
  191. ↑ Stenger 2009.
  192. ↑ Garfield, Alan E. „Finding Shared Values in a Diverse Society: Lessons From the Intelligent Design Controversy“ (PDF). Vermont Law Review. Vermont Law Review. 33 Book 2. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2013-12-07. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  193. ↑ Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, Section on accuracy of non-Religious Demographic Data. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-04-22. ციტირების თარიღი: 2011-04-09.
  194. ↑ Huxley, Andrew (2002). Religion, Law and Tradition: Comparative Studies in Religious Law. Routledge, გვ. 120. ISBN 978-0-7007-1689-0. ციტირების თარიღი: 2011-04-09. 
  195. ↑ Religion: Year in Review 2010: Worldwide Adherents of All Religions. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica Inc.. ციტირების თარიღი: 2013-11-21.
  196. ↑ (2010) Secularization and the World Religions. Liverpool University Press, გვ. 122 (footnote 1). ISBN 978-1-84631-187-1. ციტირების თარიღი: 2012-04-18. 
  197. ↑ WIN-Gallup International "Religiosity and Atheism Index" reveals atheists are a small minority in the early years of 21st century (6 August 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-08-25. ციტირების თარიღი: 2012-08-28.
  198. ↑ GLOBAL INDEX OF RELIGION AND ATHEISM – Press Release. Gallup – Red C. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-10-16. ციტირების თარიღი: 2016-11-14.
  199. ↑ Special Eurobarometer: Biotechnology (PDF) (October 2010).
  200. ↑ "Discrimination in the EU in 2012", Special Eurobarometer, 383 (European Union: European Commission): p. 233, 2012, http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_393_en.pdf. წაკითხვის თარიღი: 14 August 2013 The question asked was "Do you consider yourself to be...?", with a card showing: Catholic, Orthodox, Protestant, Other Christian, Jewish, Muslim, Sikh, Buddhist, Hindu, Atheist, and non-believer/agnostic. Space was given for Other (SPONTANEOUS) and DK. Jewish, Sikh, Buddhist, Hindu did not reach the 1% threshold.
  201. ↑ 201.0 201.1 201.2 Religiously Unaffiliated. Pew Research Center's Religion & Public Life Project (18 December 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 14 ნოემბერი 2016.
  202. ↑ Cultural Diversity In Australia. Australian Bureau of Statistics (2012). ციტირების თარიღი: 2012-06-21.
  203. ↑ „BBC News – Viewpoints: Why is faith falling in the US?“. BBC Online. 22 August 2012. ციტირების თარიღი: 2012-08-28.
  204. ↑ 204.0 204.1 WVS Database. Institute for Comparative Survey Research (March 2015). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-01-05. ციტირების თარიღი: 2016-11-14.
  205. ↑ America’s Changing Religious Landscape, Pew Research Center, 12 May 2015.
  206. ↑ Hout, Michael; Smith, Tom. Fewer Americans Affiliate with Organized Religions, Belief and Practice Unchanged: Key Findings from the 2014 General Social Survey. NORC (March 2015).
  207. ↑ 207.0 207.1 207.2 The rise of Arab atheism. ციტირების თარიღი: 2016-02-08.
  208. ↑ 208.0 208.1 Muslim Millennial Attitudes on Religion and Religious Leadership, Arab World, Tabah Foundation, Abu Dhabi, 2016
  209. ↑ Nigel Barber (2010). Why Atheism Will Replace Religion. Psychology Today. Retrieved 2013-05-22.
  210. ↑ Lynn, Richard; Harvey, John; Nyborg, Helmuth (2009). „Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations“. Intelligence. 37: 11–15. doi:10.1016/j.intell.2008.03.004. ციტირების თარიღი: 2015-05-25.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ათეიზმი&oldid=4729789“-დან