ტერა-ნოვას ექსპედიცია

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ვიკიპედიის რედაქტორების გადაწყვეტილებით, სტატიას „ტერა-ნოვას ექსპედიცია“ მინიჭებული აქვს რჩეული სტატიის სტატუსი. ტერა-ნოვას ექსპედიცია ვიკიპედიის საუკეთესო სტატიების სიაშია.
ბრიტანეთის ანტარქტიკული ექსპედიცია

საექსპედიციო ხომალდი — ბარკი „ტერა-ნოვა“
ქვეყანა დიდი ბრიტანეთის დროშა დიდი ბრიტანეთი
დაწყების თარიღი 16 ივნისი 1910 წელი
დასასრულის თარიღი 10 თებერვალი 1913 წელი
ხელმძღვანელი რობერტ სკოტი
შემადგენლობა

65 ადამიანი, ორი დასაზამთრებელი რაზმისა და ხომალდის ეკიპაჟის ჩათვლით

მარშრუტი

კონკურენტი ექსპედიციების გზა ანტარქტიდაში: სკოტისა (მწვანე) და ამუნდსენის (წითელი) მარშრუტები
მიღწევები
აღმოჩენები
დანაკარგები
  • ხუთივე მონაწილე, ექსპედიციის მეთაურის ჩათვლით, დაიღუპა დაბრუნებისას
  • დაზამთრების ერთ-ერთი მონაწილე გადატანილი დანაკარგებისგან ვიქტორია ჯ. ებოტის მიწაზე ჭკუიდან შეიშალა
  • უფროსი მატროსი რ. ბრისენდენი დაიხრჩო ახალ ზელანდიაში დაბრუნების შემდეგ[1]

ტერა-ნოვას ექსპედიცია, იგივე 1910—1913 წლების ბრიტანეთის ანტარქტიკული ექსპედიცია (ინგლ. British Antarctic Expedition 1910—1913) — რობერტ სკოტის მიერ ბარკ „ტერა-ნოვაზე“ წარმოებული მეორე ექსპედიცია, რომლის მთავარი მიზანი იყო, სამხრეთ პოლუსზე მიეღწია პირველს და ამ წარმატების პატივი წილად ბრიტანეთის იმპერიას ხვდომოდა.[2] თავიდანვე ექსპედიცია ჩათრეული აღმოჩნდა პოლარულ რბოლაში კონკურენტ რუალ ამუნდსენის გუნდთან. სკოტმა ოთხ მეგზურთან ერთად მიაღწია სამხრეთ პოლუსს 1912 წლის 17 იანვარს, ამუნდსენის შემდეგ 33 დღეში. სკოტი და მისი ამხანაგები დაიღუპნენ უკან დაბრუნებისას, მას შემდეგ, რაც ანტარქტიკაზე 144 დღე დაჰყვეს. ექსპედიციის დაღუპვიდან 8 თვის შემდეგ აღმოჩენილმა დღიურებმა სკოტი „არქეტიპური ბრიტანელი გმირი“ გახადა (როლანდ ჰანტფორდის თქმით), მისმა დიდებამ გადაფარა დიდება რუალ ამუნდსენისა, რომელმაც პირველმა მიაღწია პოლუსს.[3] სკოტის ექსპედიციის გამოცდილებამ მხოლოდ XX საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში მიიპყრო ყურადღება მკვლევრებისა, რომლებმაც მრავალი კრიტიკული კომენტარი გააკეთეს ლიდერის პირადი თვისებებისა და ექსპედიციის აღჭურვილობის შესახებ. დისკუსიები დღემდე გრძელდება.

მიზნები და შედეგები

ექსპედიცია „ტერა-ნოვა“ იყო კერძო ღონისძიება სახელმწიფოს ფინანსური დახმარებით ბრიტანეთის საადმირალოსა და სამეფო გეოგრაფიული საზოგადოების მფარველობით. სამეცნიერო თვალსაზრისით იგი პირდაპირი გაგრძელება იყო 1901—1904 წლებში გამართული ბრიტანეთის ეროვნული ანტარქტიკული ექსპედიციისა. ექსპედიციის მთავარი მიზანი ვიქტორიას მიწის, ასევე ტრანსანტარქტიკული ქედის დასავლეთი ტოტებისა და ედუარდ VII-ის მიწების სამეცნიერო გამოკვლევა იყო. 1908 წელს შეკლტონის წარმატებამ (მას სამხრეთ პოლუსამდე 180 კმ დააკლდა)[4] და კუკისა და პირის განცხადებამ, მათ მიერ ჩრდილოეთ პოლუსის დაპყრობის შესახებ, სკოტის წინაშე, უპირველეს ყოვლისა, პოლიტიკური ამოცანა დააყენა — უზრუნველეყო დიდი ბრიტანეთის პირველობა უკიდურეს სამხრეთ მიწებზე.

ექსპედიციის გეგმა

რობერტ სკოტი — ექსპედიციის მეთაური

1909 წლის 13 სექტემბერს სკოტის მიერ გავრცელებული ექსპედიციის გეგმა ვარაუდობდა მუშაობას სამი სეზონის განმავლობაში ორი დაზამთრებით:

1. დეკემბერი 1910აპრილი 1911

დაზამთრებისა და სამეცნიერო გამოკვლევებისთვის საყრდენი პუნქტის დაფუძნება კუნძულ როსზე მაკ-მერდოს სრუტეში. ავტონომური კვლევითი ჯგუფის გაგზავნა ედუარდ VII-ის მიწაზე ან, ყინულოვანი გარემო ვითარების შემთხვევაში, ვიქტორიას მიწაზე. გეოლოგიური გამოკვლევები ბაზის მახლობლად მთების ტოტებში. ჯგუფის უმეტესი ნაწილი მონაწილეობს შემდგომ ანტარქტიკულ გაზაფხულზე ლაშქრობისთვის საწყობის სურსათით მოსამარაგებლად.

2. ოქტომბერი 1911აპრილი 1912

მეორე სეზონის მთავარი ამოცანა — კამპანია სამხრეთი პოლუსისკენ შეკლტონის გზაზე. მის მომზადებაში მონაწილეობს მთელი პერსონალი, უშუალოდ ველზე მუშაობს 12 ადამიანი, მათგან ოთხი შუალედური საწყობების გამოყენებით აღწევს პოლუსს და ბრუნდება უკან. კომპლექსური კლიმატური, გლაციოლოგიური, გეოლოგიური და გეოგრაფიული გამოკვლევები.

3. ოქტომბერი 1912იანვარი 1913

დაწყებული სამეცნიერო გამოკვლევების დასრულება. წინა სეზონზე პოლუსისკენ წარუმატებელი ლაშქრობის შემთხვევაში — პოლუსის მიღწევის ხელახალი მცდელობა ძველი გეგმით. გაზეთ „Daily Mail“-ის ინტერვიუში რობერტ სკოტმა განაცხადა, რომ „თუ ჩვენ ვერ მივაღწევთ მიზანს პირველივე მცდელობაზე, დავბრუნდებით ბაზაზე და გავიმეორებთ მცდელობას მომავალ წელს. <…> ერთი სიტყვით, ჩვენ იქიდან არ წამოვალთ მანამ, სანამ ჩვენსას არ მივაღწევთ“.[5]

ძირითადი შედეგები

გეგმა დეტალურად განხორციელდა (მისი რეალიზაციის თანხის გამოკლებით). სამეცნიერო თვალსაზრისით ექსპედიციამ გაატარა მრავალი მეტეოროლოგიური და გლაციოლოგიური გამოკვლევა, შეაგროვა მრავალი გეოლოგიური ნიმუში ყინულოვანი მორენებისა და ტრანსანტარქტიკული მთების ტოტებიდან. სკოტის გუნდმა გამოცადა ტრანსპორტის სხვადასხვა ტიპი, მათ შორის მოტორული ციგები პოლარულ გარემოში, ასევე საჰაერო მეტეოზონდები ატმოსფეროს გამოსაკვლევად. სამეცნიერო გამოკვლევებს ხელმძღვანელობდა ედუარდ ადრიან უილსონი (1872—1912). მან განაგრძო პინგვინების გამოკვლევა კროზიეს კონცხზე, აგრეთვე განახორციელა გეოლოგიური, მაგნიტური და მეტეოროლოგიური გამოკვლევების პროგრამა.[2] კერძოდ, სკოტის ექსპედიციის მიერ გაკეთებულმა მეტეოროლოგიურმა დაკვირვებებმა, შეკლტონისა და ამუნდსენის მონაცემების საფუძველზე, სავარაუდო გახადა სამხრეთ პოლუსზე ზაფხულის პერიოდში ანტარქტიკული ანტიციკლონის არსებობა.

ექსპედიციის პოლიტიკური ამოცანა პირდაპირ არ განხორციელებულა. განსაკუთრებით მკაცრად ამას განიხილავდნენ ნორვეგიელები, კერძოდ, რუალ ამუნდსენის ძმა — ლეონი 1913 წელს წერდა:

„…(სკოტის) ექსპედიცია მოეწყო ისეთი გზებით, რომლებიც ნდობის შთამგონებელი არ არის. მე მგონია... ყველას უნდა გაუხარდეს, რომ შენ უკვე იყავი სამხრეთ პოლუსზე. წინააღმდეგ შემთხვევაში... მაშინვე შეაგროვებდნენ ახალ ბრიტანულ ექსპედიციას იმავე მიზნის მისაღწევად და, როგორც ჩანს, არც შეცვლიდნენ კამპანიის მეთოდიკას. შედეგად კატასტროფას მოჰყვებოდა კატასტროფა, როგორც ეს იყო ჩრდილო-დასავლეთის გასასვლელის შემთხვევაში“[6].
რუალ ამუნდსენის ძმა — ლეონი

მიუხედავად ამისა, სკოტის დაღუპვამ და ამუნდსენის პირველობამ დიდი პრობლემები გააჩინა ბრიტანულ-ნორვეგიულ ურთიერთობებში, ხოლო სკოტის ტრაგედია პოლიტიკური გაგებით გახდა ჭეშმარიტი ჯენტლმენისა და ბრიტანეთის იმპერიის წარმომადგენლის გმირობის სიმბოლო. საზოგადოებრივმა აზრმა ანალოგიური როლი მოუმზადა ე. უილსონსაც, რომელიც, ყველაფრის მიუხედავად, ბირდმორის მყინვარიდან 14 კგ ქანებს მოათრევდა. პოლარული ექსპედიციების, XX საუკუნის მეორე ნახევრიდან კი ბრიტანეთის სტაციონალური ბაზებისა და ბრიტანული თანამეგობრობის (ავსტრალია, ახალი ზელანდია) სუბიექტების, არსებობა ანტარქტიკის ამ სექტორში მუდმივი გახდა.

მომზადება და აღჭურვილობა

დაფინანსება

საკვები ნახევარფაბრიკატების ფირმა Oxo-ს რეკლამა — ექსპედიციის სპონსორები.

ექსპედიცია „ტერა-ნოვა“ თავდაპირველად განიხილებოდა, როგორც კერძო ინიციატივა საკმაოდ შეზღუდული სახელმწიფო მხარდაჭერით. სკოტმა ექსპედიციაში ჩადო ბიუჯეტი 40 000 ფუნტი სტერლინგის ოდენობით, რაც მნიშვნელოვნად აღემატებოდა ანალოგიური ნორვეგიული ექსპედიციების ბიუჯეტს, მაგრამ ორჯერ უფრო ნაკლები იყო 1901—1904 წლების ექსპედიციის ბიუჯეტზე. ხომალდის მეთაური — ლეიტენანტი ევანზი — წერდა:

ამ საქმის მხოლოდ სამეცნიერო მხარე რომ ყოფილიყო ხაზგასმული, ჩვენ ვერასდროს შევაგროვებდით ექსპედიციისთვის საკმარის სახსრებს; უმეტესობა, ვინც ჩვენს ფონდში ყველაზე მსხვილი თანხა ჩადო, საერთოდ არ იყო დაინტერესებული მეცნიერებით: მათ ხიბლავდათ თავად პოლუსზე წასვლის იდეა.[7]
ლეიტენანტი ევანზი

საბოლოოდ ეროვნულმა შემოწირულობამ, ლონდონური „ტაიმსის“ მოწოდების მიუხედავად, ექსპედიცია საჭირო რესურსების მხოლოდ ნახევრით მოამარაგა. ექსპედიციისთვის ფული მცირე რაოდენობით მოდიოდა, 5-დან 30 ფუნტ სტერლინგამდე.[8] სერ ართურ კონან დოილმა სკოტის დაფინანსებისკენ მოუწოდა ხალხს და განაცხადა:

...დარჩენილია მხოლოდ ერთი პოლუსი, რომელიც ჩვენი პოლუსი უნდა გახდეს. და თუ საერთოდ შესაძლებელია სამხრეთ პოლუსის მიღწევა, მაშინ... კაპიტანი სკოტი სწორედ ის ადამიანია, ვისაც ეს ძალუძს.[8]
სერ ართურ კონან დოილი

მიუხედავად ამისა, კაპიტალი ძალიან ნელა იზრდებოდა: სამეფო გეოგრაფიულმა საზოგადოებამ ექსპედიციას 500 ფუნტი სტერლინგი შესწირა, ლონდონის სამეფო საზოგადოებამ — 250 ფუნტი სტერლინგი. საქმე მკვდარი წერტილიდან 1910 წლის იანვარში დაიძრა, როდესაც მთავრობამ გადაწყვიტა, სკოტისთვის 20 000 ფუნტი სტერლინგი ებოძა.[9] 1910 წლის თებერვლისთვის ექსპედიციის ხარჯების რეალურმა აღრიცხვამ შეადგინა 50 000 ფუნტი სტერლინგი, რომლიდანაც სკოტი 32 000-ს განაგებდა.[10] ყველაზე ძვირადღირებული შენაძენი იყო საექსპედიციო ხომალდი, რომლის არენდაც ექსპედიციას 12 500 ფუნტი სტერლინგი დაუჯდა.[11] შემოწირულობების შეგროვება სამხრეთ აფრიკის (სამხრეთ აფრიკის კავშირის მთავრობამ ექსპედიციას 500 ფუნტი უძღვნა, თვითონ სკოტის ლექციებმა 180 ფუნტი გამოიღო), ავსტრალიისა და ახალი ზელანდიის მიღწევასთან ერთად გრძელდებოდა.

ექსპედიცია უარყოფითი ფინანსური ბალანსით დაიწყო და ჯერ კიდევ დაზამთრების პერიოდში სკოტი იძულებული გახდა, მონაწილეებისთვის ეთხოვა, უარი ეთქვათ ექსპედიციის მეორე წლის ხელფასზე. თვითონ სკოტმა ექსპედიციის ფონდს გადასცა, როგორც თავისი ხელფასი, ასევე ყველა სხვა სახის ჯილდო, რომელსაც იგი მიიღებდა.[12]

1911 წლის ზაფხულში, სკოტის არყოფნის პერიოდში, დიდ ბრიტანეთში რესურსების შეგროვების კამპანიას ხელმძღვანელობდა სერ კლემენტ მარკჰემი, სამეფო გეოგრაფიული საზოგადოების ყოფილი უფროსი. მდგომარეობა შემდეგნაირი იყო: 1911 წლის ოქტომბრისთვის ექსპედიციის ხაზინადარს, სერ ედვარდ სპეიერს, უკვე აღარ შეეძლო გადასახადების გადახდა, ფინანსურმა დეფიციტმა 15 000 ფუნტ სტერლინგს მიაღწია. 1911 წლის 20 ნეომბრისთვის გამოქვეყნდა სერ ართურ კონან დოილის მოწოდება სკოტის ფონდში 15 000 ფუნტი სტერლინგის შეწირვასთან დაკავშირებით.[13] დეკემბრისთვის შეგროვებული იყო არაუმეტეს 5000 ფუნტისა, ხოლო ფინანსთა მინისტრმა, დევიდ ლოიდ ჯორჯმა კატეგორიული უარი განაცხადა დამატებით სუბსიდიებზე.

„პოლარული რბოლა“

რუალ ამუნდსენი — სკოტის მთავარი კონკურენტი.

სკოტის ექსპედიციის გეგმები ცნობილი პოლარეთის მკვლევრების კომენტარებთან ერთად გამოქვეყნდა გაზეთ „Daily Mail-ში“ 1909 წლის 13 სექტემბერს. ტერმინი „პოლარული რბოლა“ შემოიღო რობერტ პირმა ინტერვიუში, რომელიც იმავე ნომერში გამოქვეყნდა. პირმა განაცხადა:

შეგიძლიათ სიტყვაზე მენდოთ: სამხრეთ პოლუსზე რბოლები, რომლებიც უახლოეს შვიდ თვეში დაიწყება ამერიკელებსა და ბრიტანელებს შორის, იქნება დაძაბული და სულისშემხუთავი. ასეთი რბოლები მსოფლიოს ჯერ არ უნახავს.[14]
რობერტ პირი

ამ დროისთვის ცნობილი გეოგრაფიული ობიექტებიდან დედამიწაზე დაულაშქრავი რჩებოდა მხოლოდ სამხრეთი პოლუსი: 1909 წლის 1 სექტემბერს ფრედერიკ კუკმა ოფიციალურად გამოაცხადა, რომ 1908 წლის 21 აპრილს ჩრდილოეთ პოლუსს მიაღწია. ამავე წლის 7 სექტემბერს ჩრდილოეთ პოლუსის მიღწევის შესახებ რობერტ პირმაც განაცხადა, რომლის თქმითაც, ეს მოხდა 1909 წლის 6 აპრილს. პრესაში მტკიცედ იყო გაზვიადებული ჭორები იმის შესახებ, რომ პირის შემდეგი მიზანი სამხრეთი პოლუსი იქნებოდა. 1910 წლის 3 თებერვალს ეროვნულმა გეოგრაფიულმა საზოგადოებამ ოფიციალურად გამოაცხადა, რომ ამერიკის ექსპედიცია უედელის ზღვაში დეკემბერში გაემგზავრებოდა.[15] ანალოგიურ ექსპედიციებს ამზადებდნენ: საფრანგეთშიჟან-ბატისტ შარკო, იაპონიაშისირასე ნობუ, გერმანიაშივილჰელმ ფილხნერი. ფილხნერი მთელ კონტინენტზე გადასვლას გეგმავდა: უედელის ზღვიდან პოლუსამდე, იქიდან კი შეკლტონის მარშრუტით — მაკ-მერდოს მშრალი ველებისკენ. ექსპედიციები მზადდებოდა ასევე ბელგიასა და ავსტრალიაში (დუგლას მოუსონი ერნესტ შეკლტონთან ერთად).[16] სკოტისთვის, როგორც თვითონ თვლიდა, სერიოზული კონკურენტი შეიძლებოდა ყოფილიყო მხოლოდ პირი და შეკლტონი,[17] თუმცა შეკლტონმა გეგმების რეალიზაცია 1910 წელს გადააბარა ვინმე მოუსონს, პირმა კი საერთოდ თავი დაანება პოლარულ გამოკვლევებს. რუალ ამუნდსენმა 1908 წელს გამოაცხადა ტრანსანტარქტიკული დრეიფის შესახებ ბაროუს კონცხიდან შპიცბერგენამდე. 1910 წელს, ნორვეგიაში სააღდგომო ვიზიტის დროს, სკოტი იმედს იტოვებდა, რომ მისი ექსპედიცია ანტარქტიდაში და ამუნდსენის ანტარქტიკული გუნდი ერთი და იმავე სამეცნიერო-კვლევითი გეგმის მიხედვით იმუშავებდნენ. ამუნდსენმა უპასუხოდ დატოვა სკოტის წერილები და ტელეგრამები, ასევე მისი სატელეფონო ზარები[18].

გუნდი

ედუარდ ადრიან უილსონი — სამეცნიერო განყოფილების უფროსი

ექსპედიცია ორ რაზმად დაიყო: სამეცნიერო — ანტარქიკაში დაზამთრებისთვის — და საზღვაო. სამეცნიერო რაზმის პერსონალის შერჩევას ხელმძღვანელობდნენ სკოტი და უილსონი, საზღვაო ეკიპაჟის შერჩევა კი ლეიტენანტ ევანზს დაევალა. რვა ათასზე მეტი კანდიდატიდან სულ აირჩა 65 ადამიანი[19]. მათგან ექვსი მონაწილეობდა სკოტის ექსპედიციაში ხომალდ „დისკავერიზე“, ხოლო შვიდი — შეკლტონის პირველ ექსპედიციაში.

სამეცნიერო რაზმი მოიცავდა თორმეტ მეცნიერსა და სპეციალისტს. ამ ტიპის სამეცნიერო გუნდი პოლარულ ექსპედიციაში მანამდე არასდროს ყოფილა.[20] როლები შემდეგნაირად გადანაწილდა:

ფოტოგრაფი და ოპერატორი ჰერბერტ პონტინგი კინოკამერით.

გუნდის შემადგენლობაში სამეფო სამხედრო-საზღვაო ფლოტისა (სსფ) და სამეფო ინდური სამსახურის ბევრი წარმომადგენელი იყო.

  • ვიქტორ კემპბელი — სსფ-ის ყოფილი ლეიტენანტი, უფროსი თანაშემწე „ტერა-ნოვაზე“, გახდა ე.წ. ჩრდილოეთის პარტიის ხელმძღვანელი ვიქტორიას მიწაზე.
  • ჰარი პენელი — სსფ-ის ლეიტენანტი, „ტერა-ნოვას“ შტურმანი
  • ჰენრი რენიკი — სსფ-ის ლეიტენანტი, მთავარი ჰიდროლოგი და ოკეანოლოგი
  • ჰ. მიურეი ლევიკი — ლეიტენანტის წოდების მქონდე ხომალდის ექიმი
  • ედუარდ ატკინსონი — ლეიტენანტის წოდების მქონდე ხომალდის ექიმი, 1911 წლის დეკემბრიდან ასრულებდა მეთაურის მოვალეობებს დასაზამთრებელ პარტიაში. სწორედ მან გამოიკვლია სკოტისა და მისი მეგზურების ნაპოვნი ნარჩენები.

საპოლუსო რაზმის შემადგენლობაში ასევე შევიდნენ:

  • ჰენრი ბაუერსი — ინდოეთის სამეფო სსფ-ის ლეიტენანტი
  • ლოურენს ოტსი — მე-6 ინისკილინგური დრაგუნის პოლკის კაპიტანი. პონის სპეციალისტი, შევიდა ექსპედიციის შემადგენლობაში ფონდში 1000 ფუნტის შეტანისთვის.

უცხოელებიდან სკოტის ექსპედიციაში მონაწილეობდნენ:

  • ანტონ ომელჩენკო (რუსეთი) — ექსპედიციის მეჯინიბე. სკოტი თავის დღიურებში მას მოიხსენიებს მხოლოდ სახელით „ანტონ“. პოლუსის გუნდთან ერთად მხოლოდ როსის მყინვარის ნახევრამდე მივიდა. 1912 წელს, კონტრაქტის დროის ამოწურვის შემდეგ, დაბრუნდა ახალ ზელანდიაში.
  • დიმიტრი გირევი (რუსეთი) — თოვლში ძაღლებით მოგზაური. სკოტი მის გვარს დღიურში წერდა, როგორც Geroff. სკოტის ექსპედიციას თან ახლდა 84° ს. გ.-მდე, შემდეგ ექსპედიციის დიდ ნაწილთან ერთად დარჩა ანტარქტიდაში და მონაწილეობდა სკოტის ჯგუფის ძებნაში.
  • იენს ტრიუგვე გრანი (ნორვეგია) — თოვლში ძაღლებით მოგზაური და სპეციალისტი-მეთხილამურე. გუნდის შემადგენლობაში შევიდა მას შემდეგ, რაც სკოტი ნორვეგიაში ჩავიდა ფრიტიოფ ნანსენის დაჟინებული თხოვნით. მიუხედავად იმისა, რომ მას უთანხმოება ჰქონდა ექსპედიციის მეთაურთან, ის ექსპედიციის დასრულებამდე იღებდა მასში მონაწილეობას.

აღჭურვილობა და ტრანსპორტი

ლოურენს ოტსი საჯინიბოში ხომალდ „ტერა-ნოვაზე“.

სკოტმა გადაწყვიტა გამოეყენებინა საზიდი საშუალებების ტრიადა: მოტორული ციგები, მანჯურული ცხენები და შესაბმელი ძაღლები.[21] ანტარქტიდაში პონისა და მოტორული საშუალებების გამოყენების პიონერი იყო შეკლტონი, რომელიც დარწმუნდა სრულ პრაქტიკულ უსარგებლობაში ერთისაც და მეორესიც.[22] ძაღლებისადმი სკოტს მეტად უარყოფითი დამოკიდებულება ჰქონდა, მისი დღიურები სავსეა ამ ცხოველებთან მოქცევის სირთულეებზე ჩივილით.[23] თუმცა სკოტი, როგორც 1902 წლის ლაშქრობაში, უფრო მეტად კუნთების ძალასა და ადამიანის სიმამაცეს ეყრდნობოდა.[24]:22 ციგებმა საკმაოდ ცუდად წარმოაჩინა თავი ნორვეგიასა და შვეიცარიის ალპებში გამოცდისას: გამუდმებით ფუჭდებოდა ძრავა, საკუთარი წონა კი თოვლს არანაკლებ ფუტის სიღრმეზე ტკეპნიდა.[25] მიუხედავად ამისა, სკოტი ჯიუტად უარყოფდა ნანსენის რჩევებს და ექსპედიციაში სამი მოტორული ციგა წაიღო.

უილიამ ლეშლი მუხლუხა ლენტიანი მოტორული ციგების ფონზე. 1911 წლის ნოემბერი.

აღჭურვილობის არსებითი ნაწილი იყო თეთრი ფერის 19 ტანდაბალი მანჯურული ცხენი (გუნდის წევრები მათ „პონის“ ეძახდნენ), რომლებიც ექსპედიციას გადასცეს 1910 წლის ოქტომბრისთვის კრაისტჩერჩში, ახალ ზელანდიაში. ძაღლების რაოდენობა რუს შესაბმელი ძაღლებით მოგზაურებთან ერთად 33-ს შეადგენდა.[26] საჯინიბოები და ძაღლების ჯიხურები აღიმართა „ტერა-ნოვას“ ზედა გემბანზე. ფურაჟს შეადგენდა 45 ტონა დაპრესილი თივა, 3-4 ტონა თივა დაუყოვნებლივი გამოყენებისთვის, 6 ტონა კოპტონი, 5 ტონა ქატო. ძაღლებისთვის აიღეს 5 ტონა ძაღლის ორცხობილა, ამასთან ერთად მირზი ამტკიცებდა, რომ ძაღლების კვება სელაპის ხორცით ძალიან მავნებელია.[27]:30

ფირმა „British and Colonial Airplane Company-მ“ ექსპედიცას შესთავაზა თვითმფრინავი, თუმცა სკოტმა უარი განაცხადა ამ გამოცდილებაზე და თქვა, რომ ეჭვი ეპარებოდა პოლარულ გამოკვლევებში ავიაციის გამოსადეგობაში.[28]

კვლევით რაზმებს შორის კავშირისთვის მაკ-მერდოს მთავარ ბაზასა და ედუარდ VII-ის მიწაზე სკოტს იმედი ჰქონდა, რომ გამოიყენებდა რადიოტელეგრაფიას. ამ პროექტის გამოკვლევამ აჩვენა, რომ „ტერა-ნოვაზე“ რადიოგადამცემები, რადიომიმღებები და სხვა მსგავსი მოწყობილობები უბრალოდ არ დაეტეოდა დიდი ზომების გამო. მიუხედავად ყველაფრისა, „National Telephone Company-მ“ სარეკლამო მიზნით სკოტს გადასცა რამდენიმე სატელეფონო აპარატი მაკ-მერდოს ბაზისთვის.[29]

რესურსების ძირითადი მარაგი შეგროვდა ახალ ზელანდიაში და წარმოადგენდა ადგილობრივი მცხოვრებლების საჩუქარს. ამგვარად, ექსპედიციამ მიიღო 150 ცხვრის და 9 ხარის გაყინული ხორცი, ხორცის კონსერვები, კარაქი, კონსერვირებული ბოსტნეული კულტურები, ყველი და შესქელებული რძე. ერთ-ერთმა საქსოვმა ქარხანამ დაამზადა სპეციალური ქუდები ექსპედიციის ემბლემებით, რომლებიც შემდეგ ექსპედიციის თითოეულ წევრს ბიბლიის ეგზემპლართან ერთად გადაეცა.[30]

ექსპედიციის მსვლელობა

პირველი ეტაპი: 1910—1911 წწ.

ცურვა დიდი ბრიტანეთიდან ანტარქტიდისკენ

„ტერა-ნოვა“ 1910 წლის დეკემბერში. გ. პონტინგის ფოტო.

„ტერა-ნოვამ“ კარდიფიდან გაცურა 1910 წლის 15 ივლისს. სკოტი გემბანზე არ იყო: იგი სასოწარკვეთილად იბრძოდა ექსპედიციის დაფინანსებისთვის, ასევე ებრძოდა ბიუროკრატიულ დაბრკოლებებს (ბარკის რეგისტრირება იახტის სტატუსით მოუწია), ის თავისი ხომალდის გემბანზე მხოლოდ სამხრეთ აფრიკაში ავიდა.[31] ბარკი მელბურნში მივიდა 1910 წლის 12 ოქტომბერს, იქ მიიღეს რუალ ამუნდსენის ძმის, ლეონის ტელეგრამა: „პატივი მაქვს შეგატყობინოთ, რომ „ფრამი“ ანტარქტიკაში მიემგზავრება. ამუნდსენი“. ამ შეტყობინებამ სკოტზე ძალზე მტკივნეულად იმოქმედა. დილით, 13 რიცხვში, მან ტელეგრამა გაუგზავნა ნანსენს ახსნა-განმარტების თხოვნით, ნანსენმა უპასუხა: „საქმის კურსში არ ვარ“.[32] პრეს-კონფერენციაზე სკოტმა განაცხადა, რომ პოლარული რბოლისთვის არ აპირებდა მეცნიერული აღმოჩენებისა და შედეგების მსხვერპლად გაღებას.[33] ადგილობრივი გაზეთები წერდნენ:

ზოგიერთი მკვლევრისგან განსხვავებით, რომლებიც თითქოს დამძიმებულნი არიან იმ ტვირთის პასუხისმგებლობით, რაც მათ მოელით, ის მხიარულად და ლაღად იკავებს თავს. ანტარქტიკაში ის გაემგზავრა ისეთი განწყობით, როგორც ადამიანი, რომელსაც სასიამოვნო პაემანი მოელის.[34]

როდესაც ავსტრალიასა და ახალ ზელანდიაში პრესა და პუბლიკა დიდი ყურადღებით ადევნებდა თვალყურს ექსპედიციის მსვლელობას, მაშინ ლონდონში სკოტის გეგმები სრულიად შეუმჩნეველი რჩებოდა დოქტორ ჰარვი კრიპენის საქმის გარშემო არსებული აჟიოტაჟის გამო.[35]

16 ოქტომბერს „ტერა-ნოვამ“ ახალ ზელანდიაში გაცურა, სკოტი თავის ცოლთან ერთად დარჩა ავსტრალიაში საქმეების მოსაგვარებლად და მელბურნიდან 22 ოქტომბერს გაცურა. ველინგტონში მას 27-ში შეხვდნენ. იმ დროისთვის „ტერა-ნოვა“ რესურსებს იმარაგებდა პორტ-ჩალმერსში. ცივილიზაციას ექსპედიცია დაემშვიდობა 1910 წლის 29 ნოემბერს.

1 დეკემბერს „ტერა-ნოვა“ მოხვდა უძლიერესი გრიგალის ზონაში, რომელმაც ხომალდი ძლიერ დააზარალა: გემბანზე ცუდად დამაგრებული ქვანახშირის ტომრები და ბენზინის საცავები ტარანებივით მოქმედებდნენ. ეკიპაჟს გემბანიდან 10 ტონა ქვანახშირის გადაყრა მოუწია.[36] ხომალდმა დრეიფი დაიწყო, თუმცა აღმოჩნდა, რომ სატრიუმო ტუმბოები გატენილი იყო და ვერ უმკლავდებოდა ხომალდის მიერ შეუჩერებლად შთანთქმად წყალს. შტორმის შედეგად დაიღუპა ორი პონი, ერთი ძაღლი დაიხრჩო წყლის დინებებში, ეკიპაჟს 65 ბენზინის საცავის ზღვაში გადაყრა მოუწია. 9 დეკემბრისთვის ზღვაში გამოჩნდა ყინულის გროვები, 10 დეკემბერს გადალახეს სამხრეთ პოლარული წრე.[37] ყინულის გროვების 400 მილის სიგრძის ზოლის გადასალახად ხომალდს 30 დღე დასჭირდა (1901 წელს ეს 4 დღეში მოახერხეს). დიდი რაოდენობით დაიხარჯა ქვანახშირი (გემზე არსებული 342 ტონიდან 61) და სურსათი.[38] 1911 წლის 1-ელ იანვარს დაინახეს ხმელეთი: ეს იყო ვიქტორიას მიწიდან 110 მილში მდებარე მთა საბინი. როსის კუნძულს სკოტის ექსპედიციამ 1911 წლის 4 იანვარს მიაღწია. ხომალდის მეთაურის პატივსაცემად დაზამთრების ადგილად აირჩიეს ევანზის კონცხი.

ნაპირზე ჩამოსხმა

სკოტის ქოხის საოფიცრო ნაწილის ინტერიერი. მარცხნიდან მარჯვნივ: ჩერი-გარარდი, ოტსი, მირზი, ატკინსონი

უპირველეს ყოვლისა, ნაპირზე ჩამოსხეს 17 გადარჩენილი ცხენი და ჩამოტვირთეს ორი მოტორული ციგა, მათზე ატარებდნენ სურსათსა და მოწყობილობებს.[39]

ოთხდღიანი ჩამოტვირთვის სამუშაოების შემდეგ, 8 იანვარს, გადაწყდა სამუშაოში ჩაერთოთ მესამე მოტორული ციგაც, რომელიც საკუთარი წონის გამო ჩავარდა უბის არამდგრად ყინულში.[40]

18 იანვრისთვის ააგეს საექსპედიციო სახლი, რომლის ზომებიც იყო 15×7,7 მ. სკოტი წერდა:

ჩვენი სახლი — ყველაზე კომფორტული დაწესებულებაა, რომელიც კი შეიძლება წარმოიდგინო. ჩვენ ჩვენთვის შევქმენით საკმაოდ მიმზიდველი თავშესაფარი, რომლის კედლებშიც მშვიდობა, სიწყნარე და კომფორტი სუფევს. ამგვარ შესანიშნავ საცხოვრებელს არ უხდება სახელი „ქოხი“ (ინგლ. hut), მაგრამ ჩვენ მასზე შევჩერდით, რადგან სხვა ვერაფერი მოვიფიქრეთ.[41]
რობერტ სკოტი

სახლი ხისგან იყო აგებული, ორ ფენა დაფისმაგვარ ფიცრებს შორის გაკეთებული იყო იზოლაცია გამხმარი წყალმცენარეებისგან. სახურავი — ორმაგი რუბეროიდისაგან, ასევე იზოლირებული იყო წყალმცენარეებით. ორმაგი ხის იატაკი დაფარული იყო თექითა და ლინოლეუმით. სახლი განათებული იყო აცეტილენის სანთურებით, რომელთათვისაც გაზი გამომუშავდებოდა კარბიდისგან (განათებას უზრუნველყოფდა დეი). სითბოს დაკარგვის შესამცირებლად ღუმელის მილები მთელ შენობაზე იჭიმებოდა, თუმცა პოლარულ ზამთარში სახლში ნარჩუნდებოდა ტემპერატურა არაუმეტეს +50 °F-ისა (+9 °C).[42] ერთიანი შიდა სივრცე ორ ნაწილად დაყო სურსათის ყუთებმა, რომლებშიც ინახებოდა საკვები რესურსები, რომლებიც ვერ უძლებდა ყინვას, მაგალითად, როგორიცაა ღვინო.[43]

სახლთან ახლოს მდებარეობდა ბორცვი, რომელზეც განლაგებული იყო მეტეოროლოგიური ხელსაწყოები, იქვე თოვლის გროვაში კი ამოთხრილი იყო ორი მღვიმე: ერთი ახალი ხორცისთვის (ახალი ზელანდიიდან წამოღებული გაყინული ცხვრის ხორცი დაიფარა ობით, ამიტომ გუნდი იკვებებოდა კონსერვებითა და პინგვინებით), მეორეში კი მოწყობილი იყო მაგნიტური ობსერვატორია.[44] საჯინიბოები და ძაღლების ჯიხურები მეზობლად იყო განლაგებული. დროთა განმავლობაში, როდესაც რიყის ქვების ყრილი, რომელზეც სახლი იყო გაშენებული, დაიტკეპნა, საჯინიბოდან სახლში ნაპრალებიდან შესვლა დაიწყო სინესტემ, რომელთან ბრძოლაც არაფრისმომცემი აღმოჩნდა.

აღმოსავლეთ რაზმის მოღვაწეობა 1911 წლის თებერვალში

„ფრამი“ და „ტერა-ნოვა“ ვეშაპების უბეში.

სკოტის გეგმა მოიცავდა ორი რაზმის მოქმედებას. ვიქტორ კემპბელის მეთაურობის ქვეშ მყოფ რაზმს უნდა გაევლო დიდი ყინულოვანი ბარიერის გასწვრივ ედუარდ VII-ის მიწამდე. 26 იანვარს „ტერა-ნოვა“ გაემგზავრა აღმოსავლეთისკენ, მისთვის საყრდენი პუნქტის სავარაუდო ადგილი იყო ვეშაპების უბე, რომელსაც კემპბელმა მიაღწია 4 თებერვალს. ბრიტანელებისდა გასაკვირად უბეში იდგა „ფრამი“რუალ ამუნდსენის ექსპედიციის ხომალდი. კომანდერი ტორვალდ ნილსენი არ შეხვედრია სტუმრებს, მაგრამ „ფრამი“ მოინახულეს თვითონ კემპბელმა და ლეიტენანტმა პენელმა. მოგვიანებით კემპბელმა, პენელმა და დოქტორმა ლევიკმა ამუნდსენის მიწვევით მოინახულეს ნორვეგიელების ბაზა „ფრამჰეიმი“. ამუნდსენმა შესთავაზა ინგლისელებს, მათთან ახლოს დაბანაკებულიყვნენ, თან ხაზი გაუსვა, რომ ანტარქტიკა ყველასათვის ღია იყო.[45] თუმცა ყინულის გამოკვლევებმა კემპბელს უჩვენა, რომ ედუარდ VII-ის მიწა მიუწვდომელია ზღვიდან გამოკვლევისთვის. ამუნდსენი, ნილსენი და ლეიტენანტი პრესტიუდი მიიწვიეს ლანჩზე „ტერა-ნოვას“ კაიუტ-კომპანიაში. ამუნდსენს სურდა მეტი გაეგო სკოტის მოტორული ციგების შესახებ. მათი წასვლიდან ნახევარი საათის შემდეგ კემპბელმა საჩქაროდ დატოვა ვეშაპების უბე.[46]

კემპბელმა ვერ მიუსწრო მაკ-მერდოში სკოტის ექსპედიციას — იმ დროისთვის დაიწყო დაზვერვითი ლაშქრობები სამხრეთისკენ. სკოტისთვის განკუთვნილ წერილში მან დატოვა ცნობები ამუნდსენის შესახებ. კემპბელის რაზმი ვიქტორიას მიწაზე ჩამოვიდა, სადაც მისმა ექვსმა წევრმა იმუშავა 1912 წლამდე. ამის შემდეგ „ტერა-ნოვამ“ გეზი აიღო ახალი ზელანდიისკენ, საიდანაც 28 მარტს სიახლე პოლარული რბოლის შესახებ მთელ მსოფლიოში გავრცელდა.[46]

როდესაც სიახლეები შეიტყო, სკოტმა დღიურში ჩაწერა 22 თებერვლის ამბები:

ამ შეტყობინებამ ჩემს ტვინში ერთი აზრი გააჩინა, კერძოდ კი: ყველაზე ჭკვიანური და კორექტული იქნება მოვიქცეთ ისე, როგორც მე გადავწყვიტე — თითქოს ეს წერილი არც არსებულა; წავიდეთ ჩვენი გზით და ვიშრომოთ ჩვენი ძალებიდან გამომდინარე, არ გამოვაჩინოთ არც შიში და არც ეჭვი.[47]
რობერტ სკოტი

საწყობების მომარაგება

ექსპედიცია „ტერა-ნოვას“ წევრები სურსათ-სანოვაგეს მიათრევენ ციგებით. 1912 წლის ნოემბერ — დეკემბრის ფოტო.

სკოტმა 27 იანვარს თორმეტ ადამიანთან ერთად გაილაშქრა 80° ს.გ.-სკენ საგაზაფხულო ლაშქრობისთვის სასურსათო საწყობების მოსამარაგებლად. გუნდში შედიოდა 26 ძაღლი და 8 სუსტი პონი — დანარჩენებს გაზაფხულისთვის ინახავდნენ.[48] ათდღიანი ლაშქრობის შემდეგ დადგეს ბანაკი, რომელსაც ეწოდა Corner Camp („კუთხურა“), რადგან იგი მდებარეობდა კროზიეს კონცხის მერიდიანზე და აქედან იშლებოდა მოსახერხებელი გზა ბირდმორის მყინვარისკენ. სამდღიანი შტორმის დამთავრების შემდეგ (დაიღუპა ორი პონი), სკოტმა გადაწყვიტა ლეიტენანტ ევანზსა და სამ მატროსთან ერთად ბაზაზე გაეგზავნა ყველაზე მეტად დაშავებული სამი ცხოველი.

1911 წლის 16 თებერვალს 79° 29' ს.გ.-ზე, ევანზის კონცხიდან 150 მილში, მოამარაგეს საწყობი „ერთი ტონა“ (მეორენაირად „ერთი ტონის საწყობი“), რომელსაც სახელი ეწოდა იმ აღჭურვილობის წონის მიხედვით, რომელიც მასში დატოვეს. საწყობი აღნიშნეს შავი დროშითა და ორცხობილის ლითონის ყუთებისგან გაკეთებული შუქის რეფლექტორით.[49] დაბრუნებისას ტემპერატურა დაეცა. სკოტმა, უილსონმა, მირზმა და ჩერი-გარარდმა დარჩენილი ხუთი პონი ბაუერსს, ოტსსა და გრანს ჩააბარეს, თვითონ კი მარხილზე შებმული ძაღლებით დაბრუნება გადაწყვიტეს. 21 თებერვალს კინაღამ მოხდა კატასტროფა, როდესაც ძაღლები ყინულის ხიდიდან უფსკრულში გადაეშვნენ. სკოტს ყინულოვან ნაპრალში ჩასვლა მოუწია, რათა ორი ძაღლი ამოეყვანა — დანარჩენი 11 ღვედს გამოებნენ.[50] გზაში წაყვანილი რვა პონიდან ბაზაზე მხოლოდ ორი დაბრუნდა. 1 მარტს სკოტმა დღიურში ჩაწერა:

ნათელია, რომ ეს ქარბუქი საცოდავი ცხოველების ძალებს აღემატება. <…> მიუხედავად ამისა, არ შეგვიძლია, ექსპედიციის სამუშაოების დასაწყისშივე დავუშვათ მათი მდგომარეობის გაუარესება. გამოდის, რომ მომავალ წელს უფრო გვიან დაწყება მოგვიწევს. რა მოვიმოქმედო! ჩვენ ვმოქმედებდით ჩვენი აზროვნების მიხედვით და გამოცდილება ძვირი დაგვიჯდა.[51]
რობერტ სკოტი

საწყობების მომარაგება გაგრძელდა აპრილის დასაწყისამდე. 23 აპრილს მაკ-მერდოს განედზე დაიწყო პოლარული ღამე.

1911 წლის აპრილ-ოქტომბრის დაზამთრება

1911 წლის ზამთარი. სკოტი ჩანაწერებს აკეთებს ექსპედიციურ ჟურნალში. ფოტოგრაფი ჰერბერტ პონტინგი.

ზამთრის სახლი ორ განყოფილებად დაიყო: საოფიცრო და უფრო დაბალი ჩინებისთვის, მეცნიერები ოფიცრების თანასწორნი იყვნენ.[52] ცხოვრება რიტმული იყო: სკოტი ითვლიდა ულუფებს და ადგენდა საზაფხულო ლაშქრობის განრიგს, მეცნიერები დაკავებულნი იყვნენ ატმოსფერული ელექტროობის გამოკვლებით, ასევე პინგვინებისა და თევზების პარაზიტების გამოკვლევით. სამეცნიერო გუნდის წევრები რეგულარულად კითხულობდნენ ლექციებს თავიანთ საგნებში — კვირაში სამჯერ, რაც დამზამთრებლების გართობას წარმოადგენდა.[53] მნიშვნელოვანი საქმიანობა იყო ცხენებისა და ძაღლების რეგულარული გასეირნება, ასევე საფეხბურთო მატჩები ყინულზე.[54]

22-23 მაისს სკოტმა და უილსონმა როიდსის კონცხზე გამოიკვლიეს შეკლტონის ქოხი და იქ აღმოაჩინეს საკვების მარაგი, რომელიც სკოტის გუნდს რვა თვე ეყოფოდა. ერთადერთი, რაც სკოტმა იქიდან თან წაიღო — ანგლიკანური ლოცვანის ხუთი ეგზემპლარი: რადგან თითქმის ყველა საეკლესიო წიგნი უყურადღებობის გამო „ტერა-ნოვაზე“ დარჩათ.[55]

უილსონის გუნდის ზამთრის ლაშქრობა

ანტარქტიკული ზამთრის შუაგულში, 27 ივნისიდან 1 აგვისტოს განმავლობაში, უილსონმა, ბაუერსმა და ჩერი-გარარდმა 60-მილიანი (97 კმ) ლაშქრობა მოაწყვეს კროზიეს კონცხზე საიმპერეტორო პინგვინების კვერცხების შესაგროვებლად და პოლარული აღჭურვილობისა და რაციონის გამოსაცდელად. ექსპედიციის ინიციატორი იყო უილსონი: მას სურდა ზამთარში პინგვინების შთამომავლობის გაგრძელების მახასიათებლების გამოკვლევა. ეს იყო პოლარული გამოკვლევების ისტორიაში პირველი კვლევითი ლაშქრობა პოლარული ღამის ვითარებაში.[56]

ლაშქრობა მეტად მძიმე აღმოჩნდა: თითქმის სრულ სიბნელესა და ექსტრემალურ სიცივეში 97 კილომეტრის დასაფარად გუნდს 19 დღე დასჭირდა. 5 ივლისს ტემპერატურა დაეცა −60 °C-მდე (−77 °F).[57] უმეტესწილად დღეში ერთ მილზე მეტის გავლა ვერ ხერხდებოდა. გამუდმებული გამყინვარების გამო კარავის გაშლას რამდენიმე საათი სჭირდებოდა, ჭირდა საკვები რესურსებით სავსე ტომრების გახსნა, ნავთი კი ჟელესავით იყო.[58]

ეპსლი ჩერი-გარარდი. ჰერბერტ პონტინგის ფოტო. ყურადღებას იქცევს პიჯაკი, რომელიც შეკერილია მატყლის საბნისგან

როდესაც კროზიეს კონცხზე მივიდნენ, ექსპედიციის წევრებმა რიყის ქვებით ააგეს იგლუ, რომელიც ზემოდან თოვლით იყო იზოლირებული. მას გააჩნდა ბრეზენტის სახურავი, რომლის ხერხემლის როლსაც ციგები ასრულებდა.[59] გუნდის წევრება პინგვინების კოლონიასთან მიახლოება მოახერხეს. ამის შედეგად უილსონმა სამი კვერცხი მოიპოვა. მალე ქარიშხალმა გაანადგურა იგლუ და უილსონმა დაბრუნება გადაწყვიტა. დაბრუნებისას, 11-ბალიანი შტორმის დროს, 22 ივლისს, შტორმმა კარავი წაიღო და სამმა ადამიანმა დაახლოებით დღენახევარი გაატარა ღია ცის ქვეშ საძილე ტომარაში.[60] კარავი იპოვეს უბედურების ადგილიდან მილის დაშორებით: საბედნიეროდ, ქარიშხლის დროს ტემპერატურამ −18 °C-მდე მოიმატა.[61] მოხერხდა პინგვინების კვერცხების შენახვა და საბოლოოდ ისინი სამხრეთ კენსინგტონის ბუნების ისტორიის მუზეუმში ჩაიტანეს.[62]

გუნდის წევრების მიერ აგებული იგლუს ნარჩენები იპოვეს ედმუნდ ჰილარის ექსპედიციის წევრებმა 1958 წელს, პირველი ტრანსანტარქტიკული ექსპედიციის დროს. ნარჩენები გადაიტანეს ახალ ზელანდიაში სამუზეომო ექსპოზიციისთვის.[63]

უილსონის თანაშემწემ — ეპსლი ჩერი-გარარდმა ზამთრის ლაშქრობას უწოდა „ყველაზე საშინელი მოგზაურობა მსოფლიოში“ (ინგლ. Worst Journey in The World; შემდეგ ეს სახელწოდება 1922 წელს გამოსული მისი მემუარების სათაური გახდა). სკოტი მათი დაბრუნების შემდეგ წერდა:

ხუთი კვირის განმავლობაში მათ საოცარი ტანჯვა გადაიტანეს. მე არასდროს მინახავს უამინდობისგან ასეთი გატანჯული, შეიძლება ითქვას, გაცვეთილი ადამიანები. მათი სახეები მთლიანად ნაოჭებით იყო სავსე, უფრო შრამებითაც კი, თვალები ბუნდოვანი, ხელები გათეთრებული. კანი ხელებზე გამუდმებული სიცივისა და სისველისგან დანაკეცებული იყო, მაგრამ გაყინვის ნიშნები არ ჩანდა.[64]
რობერტ სკოტი

მეორე ეტაპი: სკოტის ლაშქრობა პოლუსისკენ 1911—1912 წწ.

გაზაფხულის დასაწყისი

1911 წლის 13 სექტემბერს სკოტმა გუნდს თავისი გეგმები გაუზიარა: პოლუსისკენ გაემგზავრებოდა თორმეტი ადამიანი, მაგრამ უშუალოდ პოლუსზე მივიდოდა მხოლოდ ოთხი, დანარჩენები კი მათ გზაში დაეხმარებოდნენ. პოლარული გუნდის შემადგენლობაში უნდა ყოფილიყო ორი ნავიგატორი (სკოტი და ოტსი), ექიმი (უილსონი) და გამოცდილი მეზღვაური (ევანზი). სკოტი წერდა:

შედგენილმა გეგმამ, როგორც ჩანს, ნდობა მოიპოვა. მისი საქმეზე გამოცდაღა დაგვრჩა.[65]
რობერტ სკოტი
სკოტის პონი

15-დან 28 სექტემბრამდე სკოტმა ექსკურსია გამართა სამხრეთი მთებისკენ და ბატლერის კონცხამდე მიაღწია. სულ მან გადალახა 175 მილი. მისი არყოფნის პერიოდში მირზმა ტელეფონს სარგებელი უნახა, სასადენო კავშირით შეაერთა ჰატის კონცხზე მდებარე ქოხი-საწყობი და მთავარი დასაზამთრებელი ბანაკი (15 მილი), ასევე ასტრონომიული ობსერვატორია.[66] ამან ასტრონომებს საშუალება მისცა ყინვაში ქრონომეტრების გამოტანის გარეშე მიეღოთ მონაცემები ზუსტი დროის შესახებ. მთელი ამ დროის განმავლობაში ჰაერის ტემპერატურა მერყეობდა -40 °C ფარგლებში.

გამოსვლა

საპოლუსო გუნდი სამ ჯგუფად გაიყო. ჯგუფმა მოტორულ ციგებზე (ლეიტენანტი ევანზი, დეი, ლეშლი და ჰუპერი) დაიწყო 24 ოქტომბერს და ვალდებული იყო მიეტანა სამი ტონა რესურსები 80°30' ს. გ.-ზე. გადაადგილება ხორციელდებოდა 0,8 კმ/ს სიჩქარით. პირველი ციგები საბოლოოდ გამოვიდა მწყობრიდან 1 ნოემბერს, მეორენი — „კუთხურა“ საწყობიდან 87 კმ-ში. უბედური შემთხვევის მთავარი მიზეზი იყო საჰაერო გაგრილების ძრავის გადახურება და ტრანსმისიის ცივ კლიმატურ პირობებთან შეუწყობლობა. ამის შემდეგ გუნდის წევრები იძულებულნი იყვნენ მარხილები თვითონ აეკაზმათ და ეთრიათ 241 კმ-ის მანძილზე, დათქმულ ადგილამდე. თითოეულზე 2 ცენტნერზე მეტი დატვირთვა მოდიოდა.[67]

სკოტი 1 ნოემბერს დაიძრა პონით, 5 ნოემბერს მიაღწია „კუთხურა“ ბანაკს. მას დღიური გადაადგილების შემცირება მოუწია 15 მილამდე, რათა არ გადაეტვირთა პონი. სწორედ ამ პერიოდში სკოტმა გაჯავრებულად უწოდა საკუთარ ტრანსპორტს „ჯუჯა“ და აღნიშნა, რომ ისინი ძალიან ჭირვეულები გახდნენ საკვებში.[68]

7 ნოემბერს სკოტი დაეწია მირზს, რომელიც მეთაურობდა შესაბმელი ძაღლებით მოძრავ მესამე დანაყოფს. გუნდმა ერთი დღე დაისვენა და ერთი ტონის საწყობს მიაღწია 15 ნოემბერს. იმავე დღეს ლეიტენანტ ევანზის გუნდი აწყობდა საწყობს 80°30' ს.გ.-ზე. დღე-ღამეში ისინი გადიოდნენ ჩვიდმეტ მილს.

ბირდმორის მყინვარი. პოლუსისკენ მსვლელობა

ხედი ბირდმორის მყინვარზე ფრინველის ფრენის სიმაღლიდან. 1956 წლის ფოტო.

პირველი ცხენის დახვრეტა 24 ნოემბერს გახდა საჭირო.[69] ამის შემდეგ დეი და ჰუპერი გაემგზავრნენ ბაზაზე, ციგებს კი შეებნენ ატკინსონი, ლეიტენანტი ევანზი და ლეშლი. სკოტის ჯგუფში 28 ნოემბრამდე რჩებოდა რვა პონი. 4 დეკემბერს ექსპედიციამ მიაღწია ბირდმორის მყინვარის „ჭიშკარს“ (ინგლ. Gateway). 5 დეკემბერს დაიწყო ძლიერი ქარბუქი, რომელიც ოთხი დღე გაგრძელდა. ექსპედიციის მდგომარეობა სასოწარკვეთილი იყო. მოგზაურებმა მხოლოდ 9 დეკემბრისთვის მოახერხეს გადაადგილება, უამინდობამ ექსპედიცია დაგეგმილ განრიგს ააცდინა 5-6 დღით. მყინვარის ძირთან ექსპედიციის წევრებს ყველა ცხენის დახვრეტა მოუწიათ. მყინვარზე ასასვლელი გამოკვლეული იყო შეკლტონის მიერ და მოიცავდა 120 მილს. საზიდი საშუალებების გარეშე დარჩენილი თორმეტი ადამიანი განაწილდა სამ ციგაზე. ასასვლელი მეტად რთული იყო: მოშვებული თოვლის გამო დღე-ღამეში ხერხდებოდა არაუმეტეს ოთხი მილის გავლა. 17 დეკემბერს მყინვარის შუაგულში საწყობი გააკეთეს. შემდგომ გადაადგილებები შეადგენდა 17 მილს, მაგრამ ჯგუფი ხუთი დღით ჩამორჩებოდა შეკლტონის განრიგს. 20 დეკემბერს ბაზაზე გაიგზავნენ ატკინსონი, რაიტი, ჩერი-გარარდი და კეოჰეინი.[70]

უკანასკნელი მხარდამჭერი ჯგუფი უნდა წასულიყო 4 იანვარს, მაგრამ სკოტმა გადაწყვიტა პოლუსზე გუნდის მეხუთე წევრიც წაეყვანა — ბაუერსი.[71] სკოტის ეს გადაწყვეტილება თანამედროვეებმა ყველაზე მეტად გააკრიტიკეს. პრობლემა ის იყო, რომ სურსათი და აღჭურვილობა გათვლილი იყო ოთხ ადამიანზე, ასევე ადგილები კარავში და თხილამურების რაოდენობა (მათ გარეშე სიარული მოუწია ოტსს). სკოტის გადაწყვეტილებამ მეტად უარყოფითად იმოქმედა, როგორც თავისი, ასევე ლეიტენანტ ევანზის ჯგუფის ბედზე: როდესაც სკოტმა ევანზის ჯგუფი სამ კაცამდე შეამრიცა, ამგვარად მან მშვიდობიანად დაბრუნების შანსებიც შეუმცირა მათ.[72]

სკოტი და ევანზი ერთმანეთს დაშორდნენ პოლარულ პლატოზე. „ერთი ტონის საწყობისკენ“ მსვლელობისას ლეიტენანტ ევანზს უკვე აღარ შეეძლო ფეხზე დგომა. მაშინ ლეშლიმ და კრინმა იგი ძალით მიაბეს ციგებს (ის ითხოვდა, რომ მისთვის დაეტოვებინათ სურსათი და საძილე ტომარა და მიეტოვებინათ მყინვარზე). ევანზე გონზე მოვიდა ბაზაზე, ექიმი ატკინსონის ძალისხმევის წყალობით. სურავანდისგან ბოლომდე განუკურნებელი ევანზი გადაიყვანეს ინგლისში, სადაც პატივი დასდეს სამეფო აუდიენციით და წოდება მე-2 რანგის კაპიტნამდე აუწიეს. 1912 წლის 30 აგვისტოს ის ისევ ჩაუდგა სათავეში ბარკ „ტერა-ნოვას“ მეთაურობას.[73]

სამხრეთ პოლუსის მიღწევა

სკოტის გუნდი „პულჰეიმზე“. მარჯხნიდან მარჯვნივ: სკოტი, ბაუერსი, უილსონი და ე. ევანზი. ფოტოგრაფი ლ. ოტსი

5 იანვარს საპოლუსო ჯგუფმა მიაღწია 88° ს.გ.-ს, პოლუსამდე რჩებოდა 120 მილი. გადაადგილება უფრო და უფრო რთულდებოდა: თოვლი ქვიშას მოგაგონებდათ, იგი პრაქტიკულად აღარ სრიალებდა. 15 იანვარს გააკეთეს უკანასკნელი საწყობი, პოლუსამდე 74 მილი რჩებოდა. ამ დროისთვის გუნდის წევრები უკვე ძლიერ გამოფიტულები იყვნენ, ედგარ ევანზს კი სურავანდის ნიშნები გამოუჩნდა. უკანასკნელი იერიში პოლუსისკენ გადაწყდა მომხდარიყო მსუბუქად, ამიტომ საწყობში დატოვეს 9 დღის სურსათის მარაგი. სკოტს უსიამოვნება აწუხებდა იმასთან დაკავშირებით, რომ ნორვეგიელებმა მათ დაასწრეს. 16 იანვარს, როდესაც ძაღლების კვალი შენიშნა (გაურკვეველი მიზეზების გამო ნაკვალევი თოვლს არ დაუფარავს 33 დღის განმავლობაში), სკოტი დღიურში წერდა:

გამართლდა ჩვენი ყველაზე ცუდი ან თითქმის ყველაზე ცუდი მოლოდინი. <...> ყველაფერი ნათელია: ნორვეგიელებმა გვაჯობეს! მათ პირველებმა მიაღწიეს პოლუსს. საშინელი იმედგაცრუება! მე მტკივა ჩემი ერთგული ამხანაგების გამო. <...> დასრულდა ყველა ჩვენი ოცნება. სამწუხარო იქნება დაბრუნება.[74]
რობერტ სკოტი

17 იანვარს ინგლისელებმა მიაღწიეს პოლუსს (სკოტის გამოთვლების მიხედვით ისინი იმყოფებოდნენ 3½ მილში მისი გეოგრაფიული წერტილიდან), ამუნდსენის გუნდის შემდეგ 34 დღეში. პოლუსის გარშემოსატყმელად გუნდმა გაიარა ერთი მილი პირდაპირ და სამი მილი მარჯვნივ.[75]

სკოტის გუნდი სამხრეთ პოლუსზე, 1912 წლის 28 იანვარი. დგანან: უილსონი, სკოტი, ოტსი. სხედან: ბაუერსი, ე. ევანზი. ეს არის სკოტის გუნდის მიერ გადაღებული უკანასკნელი ფოტოსურათი.

18 იანვარს სკოტის ბანაკიდან ორ მილში ბაუერსმა აღმოაჩინა ამუნდსენის ბანაკი „პულჰეიმი“. სკოტი თავიდან მიიჩნევდა, რომ ნორვეგიელები ორნი იყვნენ, მაგრამ კარავში იყო წერილი სკოტისა და ნორვეგიის მეფისთვის, ასევე ჩანაწერი ნორვეგიული გუნდის ანგარიშით, რომლიდანაც გაირკვა, რომ ექსპედიციონერები ხუთნი იყვნენ. მკვეთრად გაუარესდა ამინდი: თოვლის ქარბუქი, რომელიც −30 °C-ზეც კი ფარავდა ნაფეხურებს.

ჩვენ აღვმართეთ ქვების პირამიდა, ავწიეთ ჩვენი საცოდავი, განაწყენებული ინგლისის დროშა და სურათი გადავიღეთ. ასეთ ყინვაში ამ ყველაფრის გაკეთება მარტივი არ იყო.[76]
რობერტ სკოტი

უკან დაბრუნება. დაღუპვა

21 იანვარს დაიწყო ძლიერი ქარბუქი, ექსპედიციონერებმა მხოლოდ 6 მილის გავლა მოახერხეს. 23 იანვარს ე. ევანზმა ძლიერ დაიზიანა ხელები. ექსპედიციის სხვა წევრებთან შედარებით ის ყველაზე ცუდ ფიზიკურ ფორმაში იყო. მორიგ შუალედურ საწყობს მათ მხოლოდ 25 იანვარს მიაღწიეს (ამ დღეს ამუნდსენი უკვე ბაზაზე დაბრუნდა). 4 თებერვალს გაყინული ევანზის გარდა გუნდში კიდევ ერთი ავადმყოფი გამოჩნდა: უილსონს ფეხზე მყესები დაეჭიმა. გუნდის წევრების სულისკვეთება განუწყვეტლივ უარესდებოდა.[77]

4 თებერვალს სკოტი და ევანზი ყინულოვან ნაპრალში ჩაცვივდნენ. სკოტმა დაიზიანა მხარი, ე. ევანზმა კი, როგორც ჩანს, ძლიერი ტვინის შერყევა მიიღო. მას აღარ შეეძლო ციგების თრევა, მისი ძალები მხოლოდ იმას ჰყოფნიდა, რომ სხვებს არ ჩამორჩენილიყო.

განსაკუთრებულ შეშფოთებას იწვევს ევანზის მდგომარეობა. ის ნორმალურად ვეღარ აზროვნებს და დილით დაცემისას მიღებული ტვინის შერყევის გამო ვერაფერს ვეღარ აკეთებს.[78]
რობერტ სკოტი

მყინვარიდან ჩამოსვლა გრძელდებოდა 7-დან 17 თებერვლამდე, თანაც უკანასკნელი სამი დღე გუნდის წევრები შიმშილობდნენ: განრიგიდან ამოვარდნის შემდეგ მათ ვეღარ შეძლეს საწყობამდე მისვლა. უილსონმა ამ დროის განმავლობაში შეაგროვა 14 კგ ქანები, მათ შორის იყო პრეისტორიული მცენარეების ანაბეჭდიანებიც, მაგრამ იმდენად სუსტად იყო, რომ ჟურნალში საკუთარი აღმოჩენების ჩაწერაც კი ვერ შეძლო.[79]

17 თებერვალს მოულოდნელად გარდაიცვალა ედგარ ევანზი. სკოტმა ეს ასე აღწერა:

საცოდავის ხილვამ მე დიდად შემაშინა. ევანზი მუხლებზე იდგა. მისი ტანსაცმელი უწესრიგოდ იყო, ხელები გაშიშვლებული და გაყინული, თვალები ველური. კითხვაზე, თუ რა დაემართა, ევანზმა ენის ბორძიკით თქვა, რომ არ იცის, მაგრამ ფიქრობს, რომ გული წაუვიდა. ჩვენ ის ფეხზე წამოვაყენეთ. ყოველი ორი-სამი ნაბიჯის შემდეგ ის ისევ ეცემოდა. ყველა ნიშანი სრულ გამოფიტვას მიანიშნებდა. მე, უილსონი და ბაუერსი უკან გავიქეცით ციგებისთვის, ოტსი მასთან დარჩა. დაბრუნებისას, ევანზი უკვე თითქმის გათიშული იყო. როდესაც იგი კარავში მივიყვანეთ, ის უგონოდ იყო და 12:30 საათზე ჩუმად გარდაიცვალა.[80]
რობერტ სკოტი

ევანზი მყინვარზე დაკრძალეს. ბაზამდე რჩებოდა 420 მილი.

ბირდმორის მყინვარის პირას ბანაკში ექსპედიციონერებმა გამოცვალეს ციგები და 19 თებერვალს გზას გაუდგნენ. ისინი ცოტათი დანაყრდნენ ცხენის ხორცით: აქ იყვნენ დამარხულები მკვდარი პონები. თოვლი კვლავ ქვიშასავით იყო და სრიალს ხელს უშლიდა. გუნდის წევრები თოვლის სიბრმავით იტანჯებოდნენ, რომელმაც განსაკუთრებით უილსონი განგმირა. „სამხრეთ მყინვარის საწყობამდე“ სკოტის გუნდმა მხოლოდ 24 თებერვალს მიაღწია. იქ მისვლისას აღმოჩნდა, რომ ცოტა ნავთი დარჩენოდათ: ის აორთქლდა არაჰერმეტული ბიდონებიდან (სხვა ვერსიის თანახმად — გამოედინა ბიდონებიდან, რადგან თუნუქის ნარჩილი ყინულისგან დაიშალა; ამასთან დაკავშირებით გამუდმებული პრობლემები აწუხებდა ასევე ამუნდსენის გუნდს). დღიური გადაადგილებები შეადგენდა 13 მილს. ღამით ტემპერატურა ეცემოდა -40 °C-მდე.[81]

1 მარტს ექსპედიციონერებმა მიაღწიეს „მყინვარის შუაგულ საწყობს“, სადაც კვლავ აღმოაჩინეს ნავთის კატასტროფული უკმარისობა: ის არ ჰყოფნიდათ შემდეგ საწყობამდე მისასვლელად. იმ დროისთვის მხოლოდ სკოტი აგრძელებდა დღიურის წერას და დროის გამოთვლას. დღიური გადაადგილებები შეადგენდა არაუმეტეს 1 მილისა, ექსპედიციის წევრები ძალებს კარგავდნენ. ოტსმა ორივე ფეხის ძლიერი გამყინვარება მიიღო, დაიწყო განგრენა. მათგან ჩრდილოეთით სულ რაღაც 72 კილომეტრში იმყოფებოდა ჩერი-გარარდისა და დ. გირევის გუნდი, 4-10 მარტს მათ ახალი მარაგი დაამატეს „ერთი ტონის საწყობს“, მაგრამ სწრაფად მომავალი ზამთრის გამო იძულებულნი გახდნენ, ბაზაზე დაბრუნებულიყვნენ.[82]

ჯ. ჩ. დოლმენის სურათი, რომელზეც ოტსის სიკვდილია გამოსახული.

16 მარტს ოტსმა, რომელსაც სიარულის გაგრძელება აღარ შეეძლო, თოვლის ქარბუქში დატოვა ბანაკი:

ოტსმა წინა ღამით დაიძინა იმ იმედით, რომ ვეღარ გაიღვიძებდა, თუმცა დილით გაიღვიძა. ეს გუშინ მოხდა. ქარბუქი იყო. მან თქვა: „წავალ, გავისეირნებ. შეიძლება მალე არ დავბრუნდე“. ის ქარბუქში გავიდა და ჩვენ ის მეტჯერ აღარ გვინახავს.[83]
რობერტ სკოტი

ამ დროისთვის ექსპედიციას საწყობამდე 26 მილი აშორებდა. 20 მარტს სკოტს ძლიერ გაეყინა ფეხი, მას განგრენა დაეწყო. 23 მარტს გათავდა ნავთი, საკვების მარაგი მხოლოდ ორი დღისთვის რჩებოდა. უილსონი და ბაუერსი -35 °C-ზე ძლიერი ქარბუქის გამო ვერ ახერხებდნენ საწყობამდე 11 მილის გავლას (17 კმ). მთავარი ბაზისგან მათ აშორებდათ 264 კმ. ამის შემდეგ სკოტის ჩანაწერებში ექვსდღიანი შესვენებაა.

სკოტის დღიურის უკანასკნელი გვერდი. 1912 წლის 29 მარტი.

გუნდის წევრები მიხვდნენ, რომ ეს დასასრული იყო. სკოტმა დღიურში მიუთითა, რომ სურდა თანამგზავრებისთვის ოპიუმის სასიკვდილო დოზა მიეცა (რამაც გამოიწვია პირველადი დახმარების ჩანთის პატრონთან, უილსონთან კონფლიქტი), მაგრამ შემდეგ გადაწყვიტეს ბუნებრივ სიკვდილს დალოდებოდნენ. ეს ჯერ კიდევ ოტსის სიკვდილამდე — 11 მარტს მოხდა.[84]

სკოტის დღიურში უკანასკნელი ჩანაწერი დათარიღებულია 1912 წლის 29 მარტით. 1912 წლის ნოემბრის საძიებო პარტიის მეთაურის, ატკინსონის თქმით, სკოტი ყველაზე ბოლოს გარდაიცვალა: უილსონისა და ბაუერსის სხეულები დიდი სიფრთხილით იყო გახვეული საძილე ტომრებში, თვითონ მეთაურმა კი საძილე ტომრების ბოლოები მოისროლა და ქურთუკი გახსნა. მხართან მას ჰქონდა ჩანთა, რომელშიც ექსპედიციის წევრების დღიურები იყო, ხელი კი უილსონის სხეულზე ედო.[85]

ექსპედიციის მოღვაწეობა სკოტის სიკვდილის შემდეგ 1912—1913 წწ. დაბრუნება

4 მარტს ცხრა ადამიანმა, მათ შორის მძიმედ ავადმყოფმა ლეიტენანტმა ევანზმა, ბარკ „ტერა-ნოვაზე“ ახალ ზელანდიაში გაცურეს. ხომალდმა მაკ-მერდოში დატოვა შვიდი ინდური ჯორი, 14 ძაღლი (სამი მალევე მოკვდა) და საჭირო რაოდენობის სურსათ-სანოვაგე.

დიმიტრი გირევისა და ჩერი-გარარდის უკიდურესმა ფიზიკურმა გამოფიტვამ მათ ბაზაზე დაბრუნება აიძულა, ისე, რომ ისინი სკოტის გუნდს არ დალოდებიან. 1912 წლის 16 მარტს მათ მიაღწიეს ჰატის კონცხს, სადაც იპოვეს ატკინსონი და უნტერ-ოფიცერი კეოჰეინი: ევანზის კონცხს ისინი პოლინიამ დააშორა. მიუხედავად ამისა, 26 მარტს ატკინსონმა სკოტის ჯგუფის შესახებ სიახლის გაგების უკანასკნელი მცდელობა განახორციელა. 30 მარტს მისმა გუნდმა საწყობი გააკეთა „კუთხურა ბანაკიდან“ 8 მილში, სადაც სურსათ-სანოვაგის კვირის მარაგი დატოვა. ევანზის კონცხზე მეორე დაზამთრებისთვის მხოლოდ 13 ადამიანი დარჩა, კემპბელის ჯგუფი (6 ადამიანი) იმყოფებოდა ვიქტორიას მიწაზე, სრულ იზოლაციაში. სკოტის ბაზაზე დაზამთრება მეტად რთული იყო ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, რადგან აქ ყველა ხვდებოდა, რომ უბედურება დატრიალდა.[86] მეცნიერული სამუშაოები გრძელდებოდა სრული დატვირთვით, განსაკუთრებით კი ასტრონომიული გამოკვლევები და პოლარულ ციალზე დაკვირვება.

მეთაურის მოვალეობების შემსრულებელ ატკინსონს, რომელიც ითვალისწინებდა რა გუნდის მცირერიცხოვნობას, მოუწია ორი მარშრუტიდან ერთ-ერთის არჩევა: ან უნდა წასულიყვნენ სამხრეთით, რათა ეპოვათ სკოტის ნარჩენები, ან ვიქტორიას მიწაზე, რათა გადაერჩინათ ლეიტენანტი კემპბელი. ატკინსონმა საბოლოოდ სკოტის საძებრად წასვლა არჩია. 1912 წლის 29 ოქტომბერს დაიძრა ჯორების ჯგუფი. ატკინსონი, ჩერი-გარარდი და გირევი მათ შესაბმელი ძაღლებით მიჰყვებოდნენ. 10 ნოემბერს ორივე ჯგუფმა მიაღწია „ერთი ტონის საწყობს“, შემდეგ კი სამხრეთისკენ დაიძრა, რადგან ბირდმორის მყინვარამდე წასვლას ვარაუდობდნენ (ატკინსონი თვლიდა, რომ უბედურება უღელტეხილზე მოხდა). მაგრამ უკვე 12 ნოემბერს მათ აღმოაჩინეს სკოტის ბანაკი, რომელიც თითქმის მთლიანად იყო თოვლით დაფარული.[87]

სკოტის, უილსონისა და ბაუერსის საფლავები. 1912 წლის 12 ნოემბერი.

ატკინსონმა აღწერა ნანახი და თან წამოიღო ექსპედიციის წევრების დღიურები და გაუმჟღავნებელი ფოტოფირები, რომლებიც პოლარული ღამის 8 თვის განმავლობაში კარგად იყო შენახული. სკოტის ძველ ფეხსაცმელში იპოვეს ამუნდსენის წერილი, რომელიც ინგლისელებმა თან წამოიღეს. ასევე ნაპოვნი იქნა ბირდმორის მყინვარზე შეგროვებული ქანები.

სხეულისთვის ხელი არ უხლიათ, მხოლოდ მოაშორეს კარვის საყრდენი ბოძი, მისმა ჩარდახმა დაღუპულთათვის სუდარას მაგივრობა გაწია. ამის შემდეგ ნარჩენებზე ააგეს თოვლის პირამიდა, რომელიც მორთული იყო თხილამურების დროებითი ჯვრით. თოვლში დატოვეს ანგარიში ლაშქრობის შესახებ. ატკინსონს ოტსის სხეულის პოვნაც უნდოდა, რომელიც არაუმეტეს 20 მილის რადიუსში უნდა ყოფილიყო (მისი ბედის შესახებ მან იცოდა სკოტის ჩანაწერებიდან). ნაპოვნი იქნა მისი საძილე ტომარა, მაგრამ სხეული ვერ იპოვეს, სავარაუდოდ, ის თოვლით იყო დაფარული.[88]

როდესაც ბაზაზე დაბრუნდნენ, ატკინსონს იქ სრული შემადგენლობით დახვდა კემპბელის გუნდი, რომელიც დამოუკიდებლად გამოვიდა ყინულოვანი დაზამთრების შემდეგ. „ტერა-ნოვამ“ ევანზის მეთაურობით ნაპირს 1913 წლის 18 იანვარს მოაღწია. კაპიტანი ევანზი დღიურში წერდა:

გულზე ლოდი მომაწვა იმის გაფიქრებისას, რომ პოლარეთის მკვლევრებს უნდა შევხვედრილიყავი მაშინ, როდესაც ვიცოდი, რომ ამუნდსენმა გვაჯობა. ეს იგივეა, რომ მიულოცო ახლო მეგობარს ის, რომ იგი მეორე ადგილზე გავიდა სასოწარკვეთილ და დამღლელ რბოლაში. მართლაც, ყველაფერი ასე მოხდა.[89]
კაპიტანი ევანზი

მეთაურის დაღუპვის შესახებ ევანზს კემპბელმა შეატყობინა. ხომალდზე გააკეთეს დიდი ჯვარი წითელი ხისგან, რომელზეც ამოკვეთილი იყო სამახსოვრო წარწერა ალფრედ ტენისონის „ულისესიდან“ — To strive, to seek, to find, and not to yield („იბრძოლო და ეძებო, იპოვო და არ დანებდე“). ჯვარი დაამაგრეს მთა ობსერვერის თხემზე, საიდანაც ხედი იხსნებოდა როგორც 1901 წლის სკოტის პირველ ბაზაზე, ასევე როსის შელფურ მყინვარზეც.[90] 1913 წლის 22 იანვარს „ტერა-ნოვამ“ დატოვა მაკ-მერდო. 10 თებერვალს ექსპედიცია დაბრუნდა ოამარუს პორტში (ახალი ზელანდია), საიდანაც გაიგზავნა ცნობები ლონდონსა და ნიუ-იორკში.

კემპბელის რაზმის (ჩრდილოეთ პარტიის) მოღვაწეობა 1911—1913 წწ.

კარსტენ ბორჰგრევინკის დასაზამთრებელი ქოხი ადერის კონცხზე. საწყობის შენობას აქვს ბრტყელი სახურავი. 1911 წელს მის გვერდით მდებარეობდა კემპბელის რაზმის სახლი. თანამედროვე სურათი

ლეიტენანტი კემპბელის რაზმში შედიოდნენ: ებოტი, დიკასონი, ბრაუნინგი, გეოლოგი პრისტლი და ექიმი-პარაზიტოლოგი ლევიკი. ედუარდ VII-ის მიწაზე ჩამოსვლის წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ გადაწყდა ჯგუფის მოღვაწეობა ჩრდილოეთით გადაეტანათ — ვიქტორიას მიწაზე, ამასთან ერთად ცხენების გამოყენების აუცილებლობა ქრებოდა, ამიტომ ისინი სკოტს დაუბრუნდა. დაზამთრების ადგილად აირჩა ადერის კონცხი.[91]

1911 წლის 18 თებერვალს განხორციელდა ნაპირზე გადმოსხმა, თანაც მცირერიცხოვანმა რაზმმა 22½ საათში ხმელეთზე 30 ტონა აუცილებელი აღჭურვილობა გადაიტანა.[92] აღმოჩნდა, რომ ახალი ზელანდიიდან წამოღებული ცხვრის ხორცი გაფუჭებულიყო, ის ზღვაში გადააგდეს და რაზმი იძულებული გახდა ადელის პინგვინები მიეღო საკვებად. დაზამთრების პერიოდში გამუდმებით ხორციელდებოდა მეტეოროლოგიური დაკვირვებები და ბიოლოგიური გამოკვლევები, უკვე ზამთრის შუა რიცხვებიდან დაიწყო მარხილით ლაშქრობებისთვის მზადება. გუნდის რაციონი დაფუძნებული იყო შეკლტონის გამოცდილებაზე, იგი გამომდინარეობდა ყოველდღიური ნორმისგან, რომელიც შეადგენდა მყარი საკვების 34,1 უნციას (967 გრამი) და მოიცავდა ყველსა და ქიშმიშს. ორცხობილა რაციონში პემიკანზე მეტი იყო.[93]

კემპბელი გასვლას ჩქარობდა. მარხილით ლაშქრობების დაწყება გადაწყდა 28 ივლისისთვისპოლარული დღის დაწყებასთან ერთად. პირველი ლაშქრობა მძიმე პირობებში მიმდინარეობდა: ტემპერატურა ზოგჯერ −48 °C-მდეც კი ეცემოდა, ამიტომ კემპბელმა 2 აგვისტოს ბაზაზე დაბრუნება ამჯობინა.[94] 15 აგვისტოს დაიწყო ძლიერი ქარიშხალი, სახლში ნარჩუნდებოდა ტემპერატურა −20 °F (−29 °C); ნაპირს მოწყვეტილმა ყინულმა სამეცნიერო ხელსაწყოების მნიშვნელოვანი ნაწილი წაიღო, კერძოდ კი, მარეოგრაფი, რომელსაც მოქცევის სიმაღლის გასაზომად იყენებდნენ.

სექტემბერში დაიწყო ლაშქრობები საწყობების მოსამზადებლად, მასში მონაწილეობდნენ კემპბელი, ლევიკი, ებოტი და დიკასონი: ოთხივეზე ერთად მოდიოდა 1140 ფუნტი ტვირთი (517 კგ), ამასთან ერთად ციგებზე შებმული მეთხილამურეები ავითარებდნენ 2 მილი/საათამდე სიჩქარეს.[95] ლაშქრობის შედეგად ვიქტორიას მიწის სანაპიროზე აღმოაჩინეს უბეების მთელი რიგი. მეორე ლაშქრობა დაიწყო 4 ოქტომბერს, მისი მსვლელობისას განხორციელდა რელიფის ყურის კარტოგრაფირება. ნოემბერ-დეკემბერში განხორციელდა ორი მოკლე ექსკურსია. 1912 წლის 3 იანვარს მათ იხილეს საექსპედიციო ხომალდი — „ტერა-ნოვა“, მაგრამ ძლიერი ყინვებისგან ბარკს არ შეეძლო ხმელეთთან მიახლოება. 4-დან 8 იანვრამდე ჩრდილოეთის პარტია გადავიდა ბაზირების ახალ ადგილას, რომელსაც მოგვიანებით „ჯოჯოხეთის კარები“ უწოდეს (დრიგალსკის მყინვარის მახლობლად). თებერვალში რაზმი ევაკუირებული უნდა ყოფილიყო. 27 იანვარს თოვლის სიმბრმავისგან დატანჯულმა კემპბელმა და პრისტლიმ გააკეთეს მშვენიერი აღმოჩენა: მათ იპოვეს ქვანახშირის საბადო, 31 იანვარს კი ასევე ნაპოვნი იქნა ხისმაგვარი გვიმრების ღეროები, რომლებიც დიამეტრში 30-45 სანტიმეტრს აღწევდა.[96] ეს მოწმობდა იმას, რომ ანტარქტიდის უძველესი კლიმატი, როგორც მინიმუმ, ზომიერი იყო, გამყინვარებას კი ადგილი არ ჰქონდა. 7 თებერვალს აღმოაჩინეს კუნძული, რომელსაც უწოდეს „აუწერელი“ (ინგლ. Inexpressible). კუნძულზე იყო სელაპების ბევრი ქვადქცეული ჩონჩხი, მათ შორის გიგანტურებიც, რომელთა სიგრძე 144 დიუმს (3,6 მ) აღწევდა. მყინვარზე 3000 ფუტის სიმაღლეზე (915 მ) ნაპოვნი იქნა მუმიფიცირებული სელაპი.[97]

ხედი „აუწერელი“ კუნძულის სანაპიროზე. ამ ადგილების მახლობლად მიმდინარეობდა ჩრდილოეთის რაზმის მეორე დაზამთრება. თანამედროვე ფოტოსურათი

თებერვლის ძლიერმა ქარიშხლებმა ჩრდილოეთის რაზმი იძულებული დაზამთრებისათვის გაწირა: „ტერა-ნოვას“ გუნდმა სამჯერ სცადა ნაპირთან მიახლოება, მაგრამ ყოველ ჯერზე ვერ ახერხებდა 27 მილზე (43 კმ) უფრო ახლოს მისვლას. 1912 წლის 1 მარტიდან დაიწყო დაზამთრებისთვის მზადება, პრიველივე დღეს მოკლეს 2 სელაპი და 18 პინგვინი.[98] საჭირო გახდა რაციონის ნახევრამდე დაყვანა, ცხოვრება უწევდათ სალაშქრო კარვებში, რომლებსაც ცხიმის ლამპებით ათბობდნენ. 19 მარტს ჩრდილოეთის პარტია გადასახლდა ყინულოვან გამოქვაბულში, რომელიც უახლოეს მყინვარში იყო გამოთხრილი. დაზამთრება რთულ პირობებში მიმდინარეობდა: პოლარეთის მკვლევრების გამოფიტული ორგანიზმები ვერ გადაამუშავებდნენ სელაპების ხორცსა და ქონს, გუნდის წევრების ფსიქიკური მდგომარეობა მეტად დათრგუნული იყო.[99] საბოლოოდ უნტერ-ოფიცერი ჯორჯ ებოტი გადატანილი დანაკარგებისგან ჭკუიდან შეიშალა (ის ყველაზე მეტად იტანჯებოდა კვების შეუფერებელი რაციონითა და სხვ.).[100]

წარმოიდგინეთ ადამიანთა პარტია ზაფხულის თხელ, დახეულ ტანსაცმელში, ბინძური წინდებითა და ხელთათმანებით. გააერთიანეთ ეს ორი წარმოდგენა ერთმანეთში — და, აი, თქვენ წინაშეა ის მდგომარეობა, რომელსაც პარტიის წევრები გაგიჟებამდე მიჰყავს.[101]
რეიმონდ პრისტლი

1912 წლის 24 სექტემბრისთვის გუნდს მხოლოდ 28 დღის სურსათ-სანოვაგე რჩებოდა (განახევრებული რაციონის გათვალისწინებით).[102] გადაწყდა არ დალოდებოდნენ დახმარებას და თვითონ წასულიყვნენ მაკ-მერდოს ბაზაზე, რომლისგანაც 320 კმ-ში იმყოფებოდნენ. 30 სექტემბერს ექვსი ადამიანი დაიძრა უკანასკნელ ლაშქრობაში. შიმშილმა იმ დროისთვის გუნდის წევრებს აიძულა მკვდარი პინგვინები ეჭამათ:

გაყინული ხორცი ძალიან რბილი აღმოჩნდა, ის პრაქტიკულად პირში დნებოდა. არ დავიწყებ იმის მტკიცებას, რომ მე ეს ლანჩები დიდად მომწონდა, — მე ჯერაც ვერ შევძელი სისხლის გემოსადმი ზიზღის დაძლევა, მაგრამ დროგამოშვებით გვიწევდა უმი ხორცის მიღება, თანაც, ამასთან ერთად, დიდი რაოდენობით, მაგრამ ასეთი საკვები ნავთის ეკონომიას გვიკეთებდა და იყო, ალბათ, არანაკლებ ყუათიანი და დამანაყრებელი, ვიდრე ნებისმიერი სხვა.[103]
რეიმონდ პრისტლი

გადაადგილების დიდი ნაწილი ხორციელდებოდა ზღვის ყინულზე. 3 დეკემბერს კემპბელის გუნდმა მიაღწია ბატლერის კონცხს, ბაზაზე ვერავინ იპოვეს: იმ დროისთვის ატკინსონი სკოტის საძებრად იყო წასული. ევანზის კონცხზე ქოხში დატოვებული იყვნენ დებენჰემი და არჩერი. კემპბელის გუნდი ძლიერ გამოფიტული იყო: პრისტლი წერდა, რომ ბაზაზე მისვლის პერიოდში 10 სტოუნს იწონიდა (63 კგ).[104] ცუდი ფიზიკური მდგომარეობის მიუხედავად, პრისტლიმ მეთაურობა გაუწია ერებუსზე ასვლას, რომელშიც 6 ადამიანი მონაწილეობდა. ეს ლაშქრობა 1913 წლის 2 იანვარს დასრულდა.

ექსპედიციის შემდეგ

1912 წელი

1912 წლის 7 მარტს ლონდონურმა გაზეთმა Daily Chronicle-მა გამოაქვეყნა პირველი შეტყობინება ამუნდსენის წარმატების შესახებ. ამ ამბავმა გაურკვევლობა გამოიწვია ბრიტანეთში, რადგან მარტის დასაწყისიდან ცირკულირებდა ჭორები სკოტის წარმატების შესახებ.[105] კეტლინ სკოტი დღიურში წერდა, ვითომდა ამუნდსენმა სკოტის პირველობა დაადასტურა.[105] პირველი სანდო ინფორმაცია „ტერა-ნოვას“ ექსპედიციის შესახებ გაჩნდა 1 აპრილს, როდესაც ახალი ზელანდიიდან ტელეგრაფით გადაიცა ერთი წლის წინანდელი სკოტის დღიურები.

1912 წლის სექტემბერში გამოვიდა ინგლისელი პოლიტიკოსის, ა. მენსენის რომანი „შტურვალი“, რომლის გმირის ხასიათიც სკოტიდან იყო აღებული. რომანის გმირი იწყებს პოლიტიკურ კარიერას, მაგრამ შემდეგ სამხრეთ პოლუსის მიღწევის სურვილის გამო უარს ამბობს პარლამენტის სკამზე. საინტერესოა, რომ რომანის გმირი ვერ ახერხებს პოლუსის მიღწევას, თუმცა ავტორი არ ვარაუდობდა მთავარი გმირის ტრაგიკულ დასასრულს. წინასიტყვაობაში ხაზგასმით იყო ნათქვამი, რომ „რომანის წერა დაიყო 1909 წელს“.[106]

1912 წლის ნოემბერში კინოოპერატორი ჰერბერტ პონტინგი ბრიტანეთში დაბრუნდა მრავალი ფოტოგრაფიითა და რამდენიმე ფილმით ექსპედიციის შესახებ. ინტერვიუში მან უარყო ჭორები იმის შესახებ, რომ დედამიწის უკიდურეს სამხრეთში მიმდინარეობს პოლარული რბოლა, და განაცხადა, რომ სამხრეთი პოლუსის დაპყრობა სკოტის პროგრამის მხოლოდ ნაწილი იყო. მან დაამატა:

მილოცვებს შორის, რომლებიც კაპიტანი ამუნდსენის მისამართით მიდის, ყველაზე გულისხმიერი იქნება ის, რომელიც კაპიტანი სკოტისგან მიუვა. რადგან სწორედ სკოტს, ნებისმიერ სხვა ადამიანზე მეტად, შეუძლია გაიგოს, თუ რას ნიშნავს ამგვარ საქმეში წარმატების მიღწევა.[107]
ჰერნერტ პონტინგი

სკოტის სიკვდილის შემდეგ

1913 წლის 10 თებერვლის საღამოს ლონდონში ცნობილი გახდა, რომ „ტერა-ნოვა“ სერიოზული უბედურების გამო დაბრუნდა დათქმულ ვადამდე ერთი თვით ადრე. მაშინვე გამოქვეყნდა თვითონ სკოტის „მოწოდება საზოგადოებისადმი“, რომელიც მან სიკვდილის წინ დაწერა. იქ ანალიზი უკეთდებოდა ექსპედიციის ჩავარდნის მიზეზებს, თანაც განსაკუთრებით ხაზგასმული იყო ძლიერ ცუდი ბუნებრივი პირობები. შეტყობინება შემდეგნაირად მთავრდებოდა:

ჩვენ რომ გადავრჩენილიყავით, როგორ ამბავს მოგიყვებოდით ჩვენი ამხანაგების გამძლეობის, სიმტკიცისა და სიმამაცის შესახებ! ჩემმა არეულმა სტროფებმა და ჩვენმა მკვდარმა სხეულებმა უნდა მოგითხროთ ეს ამბავი, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ჩვენი დიდებული და მდიდარი ქვეყანა იზრუნებს იმაზე, რომ ჩვენი ახლობლები უზრუნველყოფილნი იყვნენ ისე, როგორც საჭიროა.[108]
რობერტ სკოტი

პრემიერ-მინისტრმა ჰერბერტ ჰენრი ასკვიტმა დაარწმუნა თემთა პალატა, რომ სკოტის მოწოდება შესმენილი იქნებოდა. საადმირალოს პირველმა ლორდმა, უინსტონ ჩერჩილმა განაცხადა, რომ სკოტის ქვრივი მიიღებს იმავე პენსიას, რომელსაც მიიღებდა იმ შემთხვევაში, თუ მისი ქმარი დაიღუპებოდა მოქმედ სამსახურში და გახდებოდა აბანოს ორდენის წევრი. ეს ეხებოდა ედგარ ევანზის ქვრივსაც.[109]

ცენტრალურმა ინგლისურმა გაზეთებმა დააარსეს სკოტის სახელობის ფონდი. პირველი იყო გაზეთი Daily Chronicle, რომლის მფლობელმაც ფონდში 2000 ფუნტი ჩადო. ავსტრალიის გაზეთებმა დააარსეს „საშილინგო ფონდები“ გარდაცვლილთა ნათესავების დასახმარებლად.

1913 წლის 15 თებერვალს ლონდონში გამოცხადდა გლოვა, თანაც მეფე ჯორჯ V პანაშვიდში მონაწილეობდა, როგორც უბრალო ჯარისკაცი, შესაფერისი სამეფო პატივის გარეშე.

კეტლინ სკოტმა მხოლოდ 19 თებერვლისთვის მიიღო ცნობა მისი ქმრის გარდაცვალების შესახებ, მაშინ, როდესაც იმყოფებოდა შუა გზაზე ტაიტისა და ახალ ზელანდიას შორის, სადაც მიემართებოდა ექსპედიციის დასახვედრად.[110]

სამეფო გეოგრაფიული საზოგადოების თავმჯდომარემ, ლორდმა ჯორჯ კერზონმა 15 თებერვალს განაცხადა, რომ იმ დროისთვის ექსპედიციის ვალი შეადგენდა 30 ათას ფუნტს. იმავე დღეს სკოტის ფონდები გაერთიანდა და საჭირო თანხა შეგროვდა სამ დღეში. 8 ივლისისთვის ფონდმა შეაგროვა 75 000 ფუნტი. ვალების დაფარვისა და პენსიის გამოწერის შემდეგ 17 500 ფუნტი გამოიყო ექსპედიციის სამეცნიერო შედეგების პუბლიკაციისთვის.

პოლკს, სადაც მსახურობდა ლ. ოტსი, მისთვის ძეგლის დასადგმელად გადაეცა სუბსიდია. დარჩენილი თანხა 18 000 ფუნტის ოდენობით გაიყო სამ ნაწილად: დაღუპულთათვის ძეგლის დასადგმელად, ლონდონში წმინდა პავლეს ტაძარში მემორიალური დაფის დასაყენებლად და პოლარული ექსპედიციების დამაფინანსებელი ფონდის შესაქმნელად. ფონდი ლიკვიდირდა 1926 წელს, მთელი მისი სახსრები დანიშნულებისამებრ იქნა გამოყენებული.[111]

ჯილდოები. ხსოვნის უკვდავყოფა

ედუარდ უილსონის ძეგლი ჩელტნემში.

პოლარული ტრაგედიის შესახებ შეტყობინება 1913 წლის 21 მაისს სამეფო ალბერტ-ჰოლში წაიკითხა მე-2 რანგის კაპიტანმა ევანზმა. ამას ესწრებოდა 10 000 ადამიანი. ექსპედიციის ყველა წევრი დაჯილდოვდა სამეფო გეოგრაფიული საზოგადოებისა და მეფის პოლარეთის მედლებით, ხოლო კრინმა და ლეშლიმ კაპიტანი ევანზის გადარჩენისთვის დაიმსახურეს ალბერტის მედლები. ოფიცრებმა და მეზღვაურებმა ფულადი პრემია მიიღეს.[100]

სკოტის ძეგლი, რომელიც ააგეს მისივე სახელობის ფონდის ხარჯებით, გაიხსნა 1925 წელს დევონპორტში. კეტლინ სკოტის მიერ გამოქანდაკებული მარმარილოს ძეგლი აღმართეს კრაისტჩერჩში (ახალი ზელანდია), კიდევ ერთი დადგეს პორტ-ჩალმერსში, საიდანაც სკოტი თავის უკანასკნელ ექსპედიციაში გაემგზავრა. სკოტის ძეგლები ასევე აგებულია კეიპტაუნსა და პორტსმუთში (უკანასკნელი ასევე კ. სკოტის ნამუშევარია). კეტლინ სკოტი აგრეთვე ავტორია სამეცნიერო გუნდის უფროსის — ედუარდ უილსონის ჩელტნემში არსებული ძეგლისა, რომელიც 1914 წელს გახსნეს.

ფრანგი პოლარეთის მკვლევრის, ჟან-ბატისტ შარკოს ინიციატივით შვეიცარიის ალპებში, სადაც ცდიდნენ სკოტის მოტორულ ციგებს, ააგეს მემორიალური ქვების პირამიდა, რომელიც განასახიერებდა სკოტის საფლავს როსის შელფურ მყინვარზე. ობელისკი აღმართულია ნორვეგიაშიც — ჰანდანგერის მყინვარის ძირას.[112]

1921 წელს სკოტის ფონდის ხარჯებით დაარსდა, ხოლო 1926 წელს გაიხსნა რობერტ სკოტის სახელობის პოლარული გამოკვლევების ინსტიტუტი (კემბრიჯი).

წიგნები

ამონარიდები სკოტის დღიურებიდან, რომლებიც ექპსედიციის პირველი წლის მოვლენებს ასახავდა, მათი გამოჩენიდან მალევე, 1912 წელს, გამოქვეყნდა სხვადასხვა პერიოდული გამოცემების მიერ. ექსპედიციის მეთაურის დაღუპვის შემდეგ, მისი დღიურები, რომლებსაც იგი უკანასკნელ დღემდე აწარმოებდა, ასევე ამონარიდები მისი პირადი წერილებიდან და ექსპედიციის სხვა წევრების დამხმარე დოკუმენტები, 1913 წელს გამოქვეყნდა ორ ტომად სახელწოდებით „Scott’s Last Expedition“ (სკოტის უკანასკნელი ექსპედიცია).[113]

1913 წელს ე. უილსონის ასისტენტმა ე. ჩერი-გარარდმა ექსპედიციის მსვლელობის ოფიციალური ანგარიშის დაწერას მოჰკიდა ხელი, მაგრამ პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შედეგად ეს ნამუშევარი დღემდე არ გამოქვეყნებულა. ჩერი-გარარდმა 1922 წელს გამოუშვა მემუარები ექსპედიციის შესახებ სახელწოდებით „ყველაზე საშინელი მოგზაურობა მსოფლიოში“, რომელმაც პოპულარობით ექსპედიციის შესახებ მანამდე გამოქვეყნებულ ყველა სხვა მასალას აჯობა.[114]

1915 წელს თავისი წიგნი „ანტარქტიკული ოდისეა“ გამოსცა რ. პრისტლიმ — კემპბელის რაზმის გეოლოგმა. დღემდე ეს წიგნი სკოტის ექსპედიციის ჩრდილოეთი გუნდის სამუშაოების შესახებ ცნობების მთავარ წყაროს წარმოადგენს.

ექსპედიციის სამეცნიერო მოღვაწეობა სპეციალურად აისახა გ. ტეილორის წინგში „სკოტთან ერთად — ნათელი მხარე“, რომელიც აღწერდა ექსპედიციის პირველი სეზონის გეოგრაფიულ ლაშქრობებს. პოპულარული წიგნი „ანტარქტიკის პინგვინები“ გამოაქვეყნა დოქტორმა ლევიკმაც — რომელიც ასევე კემპბელის რაზმის წევრი იყო. ედუარდ უილსონის დღიურები ნაწილობრივ გამოქვეყნდა 1982 წელს (South Pole Odissey).

დისკუსიები ექსპედიციის დაღუპვის მიზეზების შესახებ

ადრეული ვერსიები

დიდი ხნის განმავლობაში სკოტის ექსპედიციის წარუმატებლობა განიხილებოდა მისი მოწამეობრივი სიკვდილის პრიზმაში. მთავარი მიზეზის ფორმულირება თვითონ რობერტ სკოტმა მოახდინა საკუთარ სიკვდილისწინა გზავნილში: მოულოდნელი ყინვები როსის შელფურ მყინვარზე 1912 წლის თებერვალ — მარტში. ცივი ღამეები და ქარები დამთავრდა თოვლის ქარბუქით, რომელმაც ექსპედიციის წევრებს სურსათით სავსე საწყობამდე მიღწევაში შეუშალა ხელი.

ბუნებრივი პირობების გამორჩეული სიმკაცრე 1911-1912 წლების სეზონზე დამტკიცდა, როგორც ბრიტანეთის ანტარქტიკული ექსპედიციის მეტეოროლოგის, სერ ჯ. სიმფსონის მიერ, ასევე ამუნდსენის გუნდის გამოკვლევებითაც. თუმცა ექსპედიციის შეზღუდული ვადის გამო (99 დღე) ყველაზე დაბალმა ტემპერატურამ, რომელიც ამუნდსენის გუნდმა განიცადა 1911 წლის 20 ოქტომბერსა და 1912 წლის 25 იანვარს შორის, შეადგინა −24 °С.[115][116]

ედუარდ ადრიან უილსონის ასისტენტი — ე. ჩერი-გარარდი ჯერ კიდევ 1922 წელს (წიგნში „ყველაზე საშინელი მოგზაურობა მსოფლიოში“) ბრალს დებდა თავის ყოფილ უფროსს ექსპედიციის არასწორ აღჭურვაში, კერძოდ, ნანსენის მეთოდების უარყოფის, სატრანსპორტოდ შეცდომით არჩეული პონისა და საკვები ულუფის განზრახი შემცირების გამო.[117] დოქტორ ატკინსონის გამოკვლევებზე დაყრდნობით ის წერდა, რომ ადამიანს ნორმალური შრომისუნარიანობისთვის −10 °F (−12 °C) ტემპერატურის პირობებში სჭირდება 8500 კალორია, როდესაც სკოტის გუნდის კვების რაციონი ბირდმორის მყინვარზე ასვლისას ფაქტობრივად შეადგენდა 4003 კილოკალორიას.[118]

მალევე მას მხარი დაუჭირა დოქტორმა ერმიტეჯმა — სკოტის მეგზურმა ექსპედიცია „დისკავერიზე“: მან განაცხადა, რომ სკოტის მეგზურების ჯანმრთელობასთან დაკავშრებული პრობლემები, რომლებიც ჯერ კიდევ პოლუსის მიღწევამდე დაიწყო, სურავანდით აიხსნებოდა. სკოტის გუნდის რაციონი საერთოდ არ შეიცავდა C ვიტამინს: 450 გ ორცხობილა (16 უნცია), 340 გ პემიკანი (12 უნცია), 85 გ შაქარი (3 უნცია), 57 გ კარაქი (2 უნცია), 20 გ ჩაის ნაყენი და 16 გ კაკაო დღეში.[119] ჩერი-გარარდმა გაიხსენა, რომ დოქტორი ატკინსონი ამაოდ ცდილობდა სკოტის დარწმუნებას იმაში, რომ გუნდის რაციონში ჩაერთო ხახვი, რომელიც სინათლეზე ხელოვნურად აღმოცენდება.[120]

გუნდის ბედისწერაში ნეგატიური როლი შეეძლო შეესრულებინა ნარკოტიკსაც, რომელსაც სტრესისა და დაღლილობის მოსახსნელად იყენებდნენ. ჩერი-გარარდი იხსენებს, რომ 1912 წლის აპრილის ლაშქრობიდან დაბრუნებისას, რომელიც დაზამთრებამდე უკანასკნელი იყო, მან მარტომ გაატარა ოთხი დღე ჰატის კონცხზე. ამ პერიოდის განმავლობაში სისუსტის გამო მას მხოლოდ ოთხზე შეეძლო სიარული. ჩერი-გარარდი წერდა:

„რესურსებს შორის რომ არ ყოფილიყო... ცოტა მორფინი, არ ვიცი, რა მეშველებოდა“.[121]
ეპსლი ჩერი-გარარდი

XX საუკუნის მეორე ნახევრის დისკუსიები

1962 წელს უოლტერ სელივანმა გამოაქვეყნა სტატია, რომელშიც შეეცადა გაეერთიანებინა ცნობილი მონაცემები. იგი სკოტის ჯგუფის დაღუპვის შემდეგ მიზეზებს ასახელებდა:[122]

  1. ფსონი პონიზე, როგორც მთავარ საზიდ ძალაზე. ანტარქტიკაში წაყვანილი 19 ცხოვრელიდან 9 დაიღუპა ჯერ კიდევ პოლუსური ლაშქრობის დაწყებამდე. მათმა სიცივისადმი მგრძნობელობამ გამოიწვია სამხრეთ პოლუსისკენ ლაშქრობის დაწყების დაგვიანება, ასევე საკვებისა (თივა და კოპტონი) და აღჭურვილობის თრევის აუცილებლობა, რომელიც შესაძლებელია საწყობში ყოფილიყო შენახული.
  2. ერთი ტონის წონის საწყობის გაკეთება იგეგმებოდა 80° ს.გ.-ზე და იმის გამო, რომ ლეიტენანტ ევანზს მთელი აღჭურვილობის მარტო ტარება მოუწია, საწყობი გაკეთდა დაგეგმილი ადგილიდან 31 მილში. სკოტის გუნდმა 1912 წლის მარტში ვერ შეძლო 18 კმ-ის (11 მილი) გადალახვა საწყობამდე მისასვლელად.
  3. ბოლო მომენტში 4-კაციან საპოლუსო რაზმს შეემატა მეხუთე (ჰენრი ბაუერსი), თან ისე, რომ აღჭურვილობისა და საკვები რესურსების რაოდენობა მხოლოდ ოთხ ადამიანზე იყო გათვლილი.
  4. კვების რაციონი ძლიერ შემცირებული იყო კალორიულობის მხრივ და არ შეიცავდა C ვიტამინს. საპოლუსო გუნდის წევრები, სანამ პოლუსს მიაღწევდნენ, სურავანდით დაავადდნენ.
  5. ბიდონები ნავთისთვის იყო არაჰერმეტიული, რის შედეგადაც ნავთი იღვრებოდა და ორთქლდებოდა, სკოტის გუნდი ლაშქრობის ბოლო თვეებში შეზღუდული იყო დასალევად ყინულის გადნობისა და ცხელი საჭმლის გაკეთების შესაძლებლობისგან.
  6. ამინდი 1911-1912 წლების სეზონზე იყო ანომალურად ცივი, ადრეულმა ზამთარმა დააჩქარა ექსპედიციის წევრების სიკვდილი.
  7. სატრანსპორტო სისტემის სირთულე. სკოტი ვარაუდობდა პონის, მოტორული ციგებისა და ძაღლების გამოყენებას. საბოლოოდ გზის სამ მეოთხედ ნაწილზე გუნდის წევრებმა თვითონ ათრიეს აღჭურვილობა.

1979 წელს პოლარული ექსპედიციების ისტორიკოსმა როლანდ ჰანტფორდმა გამოაქვეყნა წიგნი Scott and Amundsen („სკოტი და ამუნდსენი“), რომელიც 1985 წელს ხელახლა გამოიცა სახელწოდებით The Last Place On Earth („უკანასკნელი ადგილი დედამიწაზე“), რომლის მოტივზეც გადაიღეს იმავე სახელწოდების ტელესერიალი. ჰანტფორდმა მწვავედ გააკრიტიკა სკოტის ყველა მოქმედება, მათ შორის, მისი მართვის ავტორიტარული სტილი, აღჭურვილობის არასწორი შერჩევა და ა.შ.

ჰანტფორდის არგუმენტები კრიტიკას დაექვემდებარა ცნობილი პოლარეთის მკვლევრის, სერ რანულფ ფაინსისა (რომელმაც 1979—1982 წლებში გაატარა ტრანსგლობალური ექსპედიცია ჩრდილოეთ და სამხრეთ პოლუსებზე, მთელი არქტიკისა და ანტარქტიკული კონტინენტის მოტორული ციგებით გადალახვით[123]) და მეტეოროლოგ სიუზან სოლომონის გამოკვლევებში. მიუხედავად ამისა, არც ერთი ზემოთ ჩამოთვლილი პიროვნება არ უარყოფდა, რომ ამუნდსენის მიერ გამოყენებული მეთოდი — შესაბმელი ძაღლები საკუთარ თავზე იღებენ აღჭურვილობის გადატანის სიმძიმეს — სკოტის ქვეით მოგზაურობაზე გაცილებით უფრო ეფექტიანი იყო. ფაქტობრივად, ჰანტფორდმა დააბოლოვა ჩერი-გარარდის არგუმენტაცია, რომელმაც თავის დროს განაცხადა, რომ სკოტმა ექსპედიციის დაწყებამდე ვერ გათვალა ყველაფერი, რაც საჭირო იყო.[124]

მხოლოდ 2006 წლისთვის მოიმოქმედეს ამ ვარაუდების ექსპერიმენტალურად შემოწმების მცდელობა.

სკოტისა და ამუნდსენის ექსპედიციების მოდელირება 2006 წელს

2006 წელს ტელეარხმა „BBC Two“ დააფინანსა ცდა, რომელშიც მოდელირება უკეთდებოდა სკოტისა და ამუნდსენის ექსპედიციებს. გამოიყენებოდა მხოლოდ აღჭურვილობა და რაციონები, რომლებიც 1911 წლის პირობების იმიტაციას ახდენდა. მოდელირება ტარდებოდა გრენლანდიაში, რადგან 1991 წელს მიღებულ იქნა ანტარქტიდის გარემოს დაცვის პროტოკოლი, რომელიც კრძალავდა ნებისმიერი უცხო სახის ფლორისა და ფაუნის წარმომადგენლის შეტანას 60° ს.გ.-ზე უფრო შორს.[125] ამ ზომებმა, რომლებიც მიმართული იყო ანტარქტიკის ენდემური ბიომრავალფეროვნების დასაცავად, საშუალება არ მისცა ექსპერიმენტატორებს პოლარული რბოლა გაეტარებინათ ორიგინალთან მაქსიმალურად მიმსგავსებულ ბუნებრივ პირობებში. გრენლანდიაში აირჩიეს გზა, რომელიც გადიოდა როგორც მყინვარზე, ისევე ბორცვებზე. პროექტის კონსულტანტები იყვნენ არქტიკისა და სკოტისა და ამუნდსენის მოღვაწეობის ცნობილი მკვლევრები: ბიოგრაფი როლანდ ჰანტფორდი (დიდი ბრიტანეთი), მეტეოროლოგი სიუზან სოლომონი (აშშ), პოლარეთის მკვლევარი რანულფ ფაინსი (დიდი ბრიტანეთი) და სხვები. ექსპედიცია თავის მხრივ წარმოადგენდა რეალითი-შოუს სახესხვაობას: მთელი ყოველდღიური ცხოვრება ფიქსირდებოდა ოპერატორების გუნდის მიერ.

შეგროვდა ორი გუნდი ბრიტანელებისა და ნორვეგიელებისგან. მათ 99 დღეში უნდა გაევლოთ დაახლოებით 2500 კმ სკოტისა და ამუნდსენის ანალოგიური ტექნიკითა და აღჭურვილობით. ორივე გუნდს თან ახლდა გადამღები ჯგუფები და მედიკოსების ბრიგადები თოვლმავლებზე, საჭიროების შემთხვევაში შესაძლებელი იყო თვითმფრინავის გამოძახებაც. ორივე გუნდში იყვნენ პროფესიონალი მოგზაურები და ალპინისტები. ბრიტანეთის გუნდს მეთაურობდა ყოფილი სპეცნაზისტი ბრიუს პარი, ნორვეგიისას კი — რიუნე ელდნესი, ნორვეგიის სსფ-ის ყოფილ ლეიტენანტი (2010 წლისთვის ერთადერთი ადამიანი, რომელმაც მარტომ მიაღწია ჩრდილოეთ და სამხრეთ პოლუსებს ყოველგვარი თანხლების გარეშე[126]). ბრიტანეთის გუნდის შემადგენლობაში იყო აგრეთვე ართურ ჯეფსი — კეტლინ სკოტის შვილიშვილი (მისი მეორე ქორწინებიდან).

ნორვეგიულ გუნდს ჰყავდა 48 ძაღლი და მოიცავდა 5 ადამიანს. მათ მოახერხეს მთელი 2500 კმ-იანი დისტანციის გავლა (მთებიდან პოლუსამდე და უკან) 75 დღეში, თანაც „პოლუსს“ მათ მიაღწიეს 48-ე დღეს. ბრიტანეთის გუნდი თავიდან შედგებოდა 8 ადამიანისა და 20 ძაღლისგან (ცხენები არ გამოუყენებიათ), რომელთა გამოყენებაც მე-40 დღემდე შეიძლებოდა. ჯგუფის წევრები და ძაღლები ტოვებდნენ ექსპედიციას სკოტის 1911 წლის განრიგთან მიახლოებული შესაბამისობით. ერთ-ერთი წევრის ტრავმის გამო ბრიტანეთის გუნდი მთებში და დანიშნული პოლუსისკენ მოძრაობდა 4 ადამიანით. სხეულის წონის კრიტიკული დაკარგვისა (15-დან 25 %-მდე) და გუნდის წევრების განწყობის მკვეთრი გაუარესების გამო ექსპედიციის 91-ე დღეს პროდიუსერებმა გადაწყვიტეს ბრიტანეთის გუნდი მოეხსნათ მარშრუტიდან (სკოტის გუნდმა მყინვარზე 144 დღე გაატარა). ბრიტანეთის გუნდმა 2006 წელს განიცადა სწორედ ის პრობლემები, რომლებიც აღწერილი იყო სკოტის დღიურებში, ეს ამტკიცებდა გადაადგილების მეთოდისა და ექსპედიციის დაგეგმარების ნაკლოვანებებს. სკოტის რაციონები არ შეიცავდა С და В12 ვიტამინებს. ეს იწვევდა ადამიანის ინტელექტუალური შესაძლებლობების დაქვეითებას და დამთრგუნველად მოქმედებდა ფსიქიკაზე. ამავდროულად ნორვეგიული და ინგლისური კოსტიუმების მახასიათებლები თითქმის ერთნაირი იყო.

ექსპედიციის წევრები დამტკიცებულად თვლიან, რომ რ. სკოტის ექსპედიციის აღჭურვილობა და ტაქტიკა არ შეესაბამებოდა საკუთარ თავზე აღებულ ამოცანას და მისი წევრების სიკვდილი გარდაუვალი იყო იმაზე უფრო რბილ გარემო პირობებშიც, ვიდრე 1911-1912 წლების ანტარქტიკაში იყო. გაირკვა, რომ ექსპედიციის წევრების წილად მოხვედრილი ფიზიკური დატვირთვით ისინი 3-4-ჯერ მეტ ენერგიას ხარჯავდნენ, ვიდრე იღებდნენ თავიანთი რაციონებიდან, თანაც პოლარულ პირობებში ორგანიზმი იწყებდა კუნთოვანი მასის „წვას“. საბოლოოდ გაირკვა, რომ ამუნდსენმა უფრო ოპტიმალური სტრატეგია და ტაქტიკა აირჩია, როდესაც მაქსიმალურად შეეცადა ექსპედიციის წევრების ექსტრემალურ პირობებში ყოფნის დროის შემოკლებას, რათა ადამიანის ორგანიზმს „დათმობა“ არ დაეწყო.

ექვსსერიიანი ფილმი ექსპედიციის შესახებ, რომელმაც მიიღო სახელწოდება Blizzard: Race to the Pole („ქარბუქი: რბოლა პოლუსისკენ“), არაერთხელ დემონსტრირდა სხვადასხვა ტელეარხზე. გამოსულია წიგნი.[127]

რესურსები ინტერნეტში

ლიტერატურა

  • Буланн-Ларсен, Тур (2005). Амундсен. М.: Молодая гвардия. ISBN 5-235-02860-0. 
  • Ладлэм, Г. (1989). Капитан Скотт. Л.: Гидрометеоиздат. 
  • Пристли, Реймонд (1989). Антарктическая одиссея: Северная партия экспедиции Р. Скотта. Л.: Гидрометеоиздат. ISBN 5-286-00405-9. 
  • Саннес, Т. Б. (1991). «Фрам»: приключения полярных экспедиций. Л.: Судостроение. ISBN 5-7355-0120-8. 
  • Скотт, Роберт Фолкон., Экспедиция к Южному полюсу / Пер. В. А. Островского, М.: Дрофа, 2007, ISBN 978-5-358-02109-9.
  • Скотт, Роберт Фолкон (2007). Экспедиция к Южному полюсу. М.: Дрофа. ISBN 978-5-358-02109-9. 
  • Черри-Гаррард, Эпсли (1991). Самое ужасное путешествие. Л.: Гидрометеоиздат. ISBN 5-286-00326-5. 
  • Cherry-Garrard, Apsley., The Worst Journey in the World. Antarctic, 1910—1913, ტ. II, London: Constable and Company Limited, 1922.
  • Crane, David (2002). Scott of the Antarctic. London: Harper-Collins. ISBN 978-0-00-715068-7. 
  • Huntford, Roland (1985). The Last Place On Earth. London: Pan Books. ISBN 0-330-28816-4. 
  • Preston, Diana (1999). A First Rate Tragedy. London: Constable. ISBN 0-09-479530-4. 
  • Solomon, Susan., The Coldest March: Scott's Fatal Antarctic Expedition, New Haven: Yale University Press, 2001, ISBN 0-300-09921-5.

სქოლიო

  1. Huxley, Leonard (ed.) Scott’s Last Expedition. London: Smith, Elder & Co, 1913. Vol. II. p. 389
  2. 2.0 2.1 კრეინი (2002), გვ. 397
  3. ჰანტფორდი (1985), გვ. 526
  4. პრესტონი (1999), გვ. 100—101
  5. ლადლემი (1989), გვ. 164
  6. ბულან-ლარსენი (2005), გვ. 203
  7. ლადლემი (1989), გვ. 159
  8. 8.0 8.1 ლადლემი (1989), გვ. 161
  9. ლადლემი (1989), გვ. 165
  10. ლადლემი (1989), გვ. 168
  11. კრეინი (2002), გვ. 401
  12. ლადლემი (1989), გვ. 221-222
  13. ლადლემი (1989), გვ. 224
  14. სანესი (1991), გვ. 189
  15. ლადლემი (1989), გვ. 166
  16. ლადლემი (1989), გვ. 173
  17. ლადლემი (1989), გვ. 173-174
  18. ბულან-ლარსენი (2005), გვ. 120—121
  19. Huxley, Leonard (ed.) Scott’s Last Expedition. London: Smith, Elder & Co, 1913. Vol. II. p. 498
  20. კრეინი (2002), გვ. 413—416
  21. კრეინი (2002), გვ. 432
  22. ჰანტფორდი (1985), გვ. 255
  23. სკოტი (2007), გვ. 196
  24. Solomon, Susan., The Coldest March: Scott's Fatal Antarctic Expedition, New Haven: Yale University Press, 2001, ISBN 0-300-09921-5.
  25. ლადლემი (1989), გვ. 171
  26. ლადლემი (1989), გვ. 193
  27. Экспедиция к Южному полюсу, М.: Дрофа, 2007, ISBN 978-5-358-02109-9.
  28. ლადლემი (1989), გვ. 174
  29. ლადლემი (1989), გვ. 174-175
  30. ლადლემი (1989), გვ. 193-194
  31. კრეინი (2002), გვ. 411
  32. სანესი (1991), გვ. 212
  33. პრესტონი (1999), გვ. 128—131
  34. ლადლემი (1989), გვ. 189
  35. ლადლემი (1989), გვ. 196
  36. ლადლემი (1989), გვ. 197
  37. ლადლემი (1989), გვ. 198
  38. ლადლემი (1989), გვ. 200
  39. სკოტი (2007), გვ. 104-105
  40. სკოტი (2007), გვ. 116-117
  41. სკოტი (2007), გვ. 132-133
  42. სკოტი (2007), გვ. 303
  43. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 131-132
  44. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 133
  45. სანესი (1991), გვ. 219
  46. 46.0 46.1 სანესი (1991), გვ. 220
  47. სკოტი (2007), გვ. 178
  48. ლადლემი (1989), გვ. 204
  49. სკოტი (2007), გვ. 167-168
  50. სკოტი (2007), გვ. 172—174
  51. სკოტი (2007), გვ. 182
  52. სკოტი (2007), გვ. 188-189
  53. სკოტი (2007), გვ. 289—291
  54. ლადლემი (1989), გვ. 213
  55. სკოტი (2007), გვ. 259—261
  56. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 243
  57. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 255
  58. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 253-254
  59. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 266
  60. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 277
  61. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 281
  62. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 295—299
  63. 1970 Penguin edition of The Worst Journey in the World 1970 p.21
  64. სკოტი (2007), გვ. 325
  65. სკოტი (2007), გვ. 367
  66. ლადლემი (1989), გვ. 221
  67. ლადლემი (1989), გვ. 227
  68. სკოტი (2007), გვ. 402
  69. სკოტი (2007), გვ. 418
  70. სკოტი (2007), გვ. 451
  71. სკოტი (2007), გვ. 466
  72. ლადლემი (1989), გვ. 282-283
  73. ლადლემი (1989), გვ. 259
  74. სკოტი (2007), გვ. 479
  75. სკოტი (2007), გვ. 481
  76. სკოტი (2007), გვ. 482
  77. სკოტი (2007), გვ. 493
  78. სკოტი (2007), გვ. 496
  79. სკოტი (2007), გვ. 500
  80. სკოტი (2007), გვ. 506-507
  81. სკოტი (2007), გვ. 512-513
  82. ლადლემი (1989), გვ. 250-251
  83. სკოტი (2007), გვ. 524
  84. სკოტი (2007), გვ. 522
  85. სკოტი (2007), გვ. 527
  86. ლადლემი (1989), გვ. 258-259, 263
  87. ლადლემი (1989), გვ. 264-265
  88. ლადლემი (1989), გვ. 265
  89. ლადლემი (1989), გვ. 267
  90. პრესტონი (1999), გვ. 229
  91. პრისტლი (1989), გვ. 41
  92. პრისტლი (1989), გვ. 43
  93. პრისტლი (1989), გვ. 104
  94. პრისტლი (1989), გვ. 122
  95. პრისტლი (1989), გვ. 141
  96. პრისტლი (1989), გვ. 201, 354
  97. პრისტლი (1989), გვ. 213
  98. პრისტლი (1989), გვ. 221
  99. პრისტლი (1989), გვ. 241
  100. 100.0 100.1 ლადლემი (1989), გვ. 275
  101. პრისტლი (1989), გვ. 245
  102. პრისტლი (1989), გვ. 312
  103. პრისტლი (1989), გვ. 317
  104. პრისტლი (1989), გვ. 338
  105. 105.0 105.1 ლადლემი (1989), გვ. 257
  106. ლადლემი (1989), გვ. 260-261
  107. ლადლემი (1989), გვ. 262
  108. სკოტი (2007), გვ. 539
  109. ლადლემი (1989), გვ. 271-272
  110. ლადლემი (1989), გვ. 273
  111. ლადლემი (1989), გვ. 273—276
  112. ლადლემი (1989), გვ. 278-279
  113. სკოტი (2007), გვ. 541
  114. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 6-7, 57
  115. Ладлэм, Г., Капитан Скотт / Пер. В. Я. Голанта, ტ. II, Л.: Гидрометеоиздат, 1989. — გვ. 281.
  116. The Antarctic Climate. Antarctic Connection. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-08-20. ციტირების თარიღი: 2010-01-17.
  117. Cherry-Garrard, Apsley., The Worst Journey in the World, London: Constable and Company LTD., 1922. — გვ. 554, 574—575.
  118. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 554
  119. ლადლემი (1989), გვ. 281
  120. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 557
  121. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 406
  122. Sullivan, Walter (1962). «The South Pole Fifty Years After». Arctic 15: 175—178.
  123. გზა სამხრეთი პოლუსიდან მაკ-მერდოსკენ გადიოდა შეკლტონისა და სკოტის ტრასაზე.
  124. ჩერი-გარარდი (1991), გვ. 574-575
  125. В. Лукин, начальник Российской антарктической экспедиции. Зачем России Антарктида? // Наука и жизнь, 2006, № 10.
  126. BBC Press Office Blizzard: Race To The Pole
  127. BBC Press Office Blizzard: Race To The Pole Introduction