აქტინიუმი
აქტინიუმი / Actinium (Ac) ![]() | |
---|---|
ელემენტის რიგითი ნომერი | 89 |
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა | მძიმე რადიოაქტიური მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის ლითონი |
ატომის თვისებები | |
ატომური მასა (მოლური მასა) |
227,0278 მ. ა. ე. (გ/მოლი) |
ატომის რადიუსი | 188 პმ |
იონიზაციის ენერგია (პირველი ელექტრონი) |
1): 665.5(6.90) 2): 3): კჯ/მოლი (ევ) |
ელექტრონული კონფიგურაცია | [Rn] 6d1 7s2 |
ქიმიური თვისებები | |
კოვალენტური რადიუსი | პმ |
იონური რადიუსი | (+3e) 118 პმ |
ელექტროუარყოფითობა (პოლინგის თანახმად) |
1,1 |
ელექტროდული პოტენციალი | Ac←Ac3+ -2,13ვ. Ac←Ac2+ -0,7ვ. |
ჟანგვის ხარისხი | 3 |
მარტივი ნივთიერებების თერმოდინამიკური თვისებები | |
ნივთიერების სიმკვრივე | 10,07 გ/სმ³ |
ხვედრითი თბოტევადობა | 27,2[1] ჯ/(კ·მოლი) |
თბოგამტარობა | ვტ/(მ·კ) |
დნობის ტემპერატურა | 1320 კ |
დნობის სითბო | (10,5) კჯ/მოლი |
დუღილის ტემპერატურა | 3470 კ |
აორთქლების სითბო | (292,9) კჯ/მოლი |
მოლური მოცულობა | 22,54 სმ³/მოლი |
მარტივი ნივთიერების კრისტალური მესერი | |
მესრის სტრუქტურა | კუბური წახნაგცენტრირებული |
მესრის პერიოდი | 5,67[2] Å |
შეფარდება | n/ |
დებაის ტემპერატურა | კ |
ემისიური სპექტრი | |
აქტინიუმი |
89 Ac |
227,0278 |
[Rn] 6d1 7s2 |
აქტინიუმი — მენდელეევის პერიოდული სისტემის მეშვიდე პერიოდის მესამე ჯგუფის მთავარი ქვეჯგუფის ელემენტი, ატომური ნომერია 89. აღინიშნება სიმბოლით Ac (ლათ. Actinium). მარტივი ნივთიერება აქტინიუმი — მძიმე რადიოაქტიური მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის ლითონია.
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აქტინიუმი აღმოჩენილ იქნა 1899 წელს ანდრე-ლუი დებიერნის მიერ ურანის მადნის გადამეშშავების ნარჩენებში, საიდანაც მოცილებულ იქნა პოლონიუმი და რადიუმი. აქხალ ელემენტს უწოდეს აქტინიუმი. დებიერნის აღმოჩენისთანავე მისგან დამოუკიდებლად გერმანელმა რადიოფიზიკოსმა ფ. გიზელმა ურანის მადნის ასეთივე ფრაქციისაგან რომელიც შეიცავდა იშვიათმიწა ელემენტებს, მიიღო ძლიერ რადიოაქტიური ელემენტი და უნდოდა ეწოდებინა «ემანიუმი».
შემდგომმა კვლევებმა აჩვენა დებიერნისა და გიზელის პრეპარატების იდენტურობა, თუმცა ისინი ხედავდნენ არა თვითონ აქტინიუმის რადიოაქტიურობას, არამედ მისი დაშლის პროდუქტების გამოსხივებას — 227Th (რადიოაქტინიუმი) და 230Th (იონიუმი).
სახელწოდების წარმომავლობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სახელი მოდის ბერძნული ძვ. ბერძნ. ἀκτίς — სხივისაგან.
ბუნებაში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აქტინიუმი წარმოადგენს ერთ ერთ ყველაზე ნაკლებად გავრცელებულ რადიოაქტიურ ელემენტს ბუნებაში. მისი საერთო გავრცელება დედამიწის ქერქში არ აღემატება 2600 ტ-ს., ეს მაშინ, როცა მაგალითად რადიუმისა არის 40 მლნ. ტ-ზე მეტია.
ბუნებაში ნაპოვნია აქტინიუმის 3 იზოტოპი: 225Ac, 227Ac, 228Ac.
აქტინიუმი თან ახლავს ურანის მადნებს. მისი შემცველობა ბუნებრივ მადნებში თანაფარდობით შეესაბამება. აქტინიუმის მომატებული რაოდენობა მდებარეობს მოლიბდენიტებში, ჰალკოპირიტებში, კასიტერიტებში, კვარცებში, პიროლუზიტებში. აქტინიუმი ხასიათდება მცირე მიგრაციულობით ბუნებრივ ობიექტებში და გადაადგილდება მნიშვნელოვნად ნელა, ვიდრე ურანი.
თვისებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აქტინიუმი — როგორც ავღნიშნეთ მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის ლითონია, გარეგნულად გვაგონებს ლანთანს. რადიოაქტიურობის შედეგად, სიბნელეში ანათებს დამახასიათებელი ცისფერი ფერით.
ლანთანის მაგვარად, შეუძლია არსებობდეს ორი კრისტალური ფორმით, მაგრამ მიღებული შეიძლება იყოს მხოლოდ ერთი — β-Ac ფორმა, რომელსაც გააჩნია კუბური წახნაგცენტრირებული სტრუქტურა. დაბალტემპერატურულ α-ფორმის მიღება ჯერ კიდევ ვერ შეძლეს.
აქტინიუმის ატომური რადიუსი სულ ცოტათი აღემატება ლანთანის ატომურ რადიუსს და შეადგენს 1,88 Å.
ქიმიური თვისებებით აქტინიუმი ძალიან ჰგავს ლანთანს, ნაერთებში იღებს +3 დაჟანგვის ხარისხს (Ac2O3, AcBr3, Ac(OH)3), მაგრამ განსხვავდება მაღალი რეაქციულობით და უფრო ფუძე თვისებებით.
მიღება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აქტინიუმის მიღება ურანის მადნიდან არამიზანშეწონილია მისი მცირეშემცველობის გამო, ასევე მისი მსგავსების გამო მასში არსებული იშვიათმიწა ელემენტებთან.
ძირითადად აქტინიუმის იზოტოპებს მიიღებენ ხელოვნურად. იზოტოპ 227Ac იღებენ რეაქტორებში, ნეიტრონებით რადიუმის დასხივებით. გამოსავალი შეადგენს როგორც წესი თავდაპირველი რადიუმის რაოდენობის 2,15 %-ს. აქტინიუმის რაოდენობა სინთეზის ამ მეთოდით მიღებისას აღირიცხება გრამებში. იზოტოპ 228Ac-ს მიიღებენ იზოტოპ 227Ac-ის ნეიტრონებით დასხივებით.
რადიუმისაგან, თორიუმისაგან და დაშლის შვილობილი პროდუქტებისაგან აქტინიუმის გამოყოფა და გაწმენდა ხდება ექსტრაქციის მეთოდით და იონური ურთიერთგაცვლით.
ლითონური აქტინიუმი მიიღება აქტინიუმის ფტორიდის აღდგენით ლითიუმის ორთქლით.
იზოტოპები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აქტინიუმს არ გააჩნია სტაბილური იზოტოპი. ცნობილია ასევე აქტინიუმის 24 იზოტოპი, რომელსაც ხელოვნურად იღებენ ბუნებრივი აქტინიუმი შედგება ერთი რადიოაქტიური იზოტოპ 227Ac-საგან. ცნობილია 36 რადიოიზოტოპი, რომელთაგან შედარებით სტაბილურებია — 227Ac ნახევარდაშლის პერიოდით 21,772 წელი, 225Ac ნახევარდაშლის პერიოდით 10,0 დღე და 226Ac ნახ. დაშლის პერიოდით 29,37 სთ. სხვა დანარჩენ რადიოაქტიურ იზოტოპს აქვს ნახევარდაშლის პერიოდი 10 სთ-ზე ნაკლები, და მათი უმეტესობა კიდევ უფრო ნაკლებ ნახ. დაშლის პერიოდს 1 წთ-ზე ნაკლებს ფლობს. ყველაზე ნაკლებადმცხოვრები აქინიუმის იზოტოპია — 217Ac ნახევარდაშლის პერიოდით 69 ნანოწამი, რომელიც იშლება ელექტრონული მიტაცებით და ალფა-დაშლით.
მაწმენდილი 227Ac წონასწორობაში მოდის დაშლის პროდუქტებთან 185 დღის შემდეგ. ის იშლება ძირითადად β- ნაწილაკების გამოსხივებით (98,8%) და მცირე რაოდენობით α-ნაწილაკებით (1,2%), დაშლის შემდგომი პროდუქტებიც მიეკუთვნებიან აქტინიუმის რიგს, 206-დან 236-მდე მასის ატომური ერთეულის დიაპაზონში.
აქტინიუმის ზოგიერთი იზოტოპის რადიოაქტიური თვისებები:
აქტინიუმის იზოტოპი | მიღების რეაქცია | დაშლის ტიპი | ნახევარდაშლის პერიოდი |
---|---|---|---|
221Ac | 232Th(d,9n)225Pa(α)→221Ac | ||
222Ac | 232Th(d,8n)226Pa(α)→222Ac | ||
223Ac | 232Th(d,7n)227Pa(α)→223Ac | ||
224Ac | 232Th(d,6n)228Pa(α)→224Ac | ||
225Ac | 232Th(n,γ)233Th(β−)→233Pa(β−)→233U(α)→229Th(α)→225Ra(β−)225Ac | ||
226Ac | 226Ra(d,2n)226Ac | ||
227Ac | 235U(α)→231Th(β−)→231Pa(α)→227Ac | ||
228Ac | 232Th(α)→228Ra(β−)→228Ac | ||
229Ac | 228Ra(n,γ)229Ra(β−)→229Ac | ||
230Ac | 232Th(d,α)230Ac | ||
231Ac | 232Th(γ,p)231Ac | ||
232Ac | 232Th(n,p)232Ac |
გამოყენება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
227Ac ბერილიუმთან ერთად ნარევი წარმოადგენს ნეიტრონების წყაროს. Ac-Be-წყაროები ხასიათდებიან გამა-კბანტების მცირე გამოსავალით, გამოიყენება აქტივაციურ ანალიზში, მადნებში Mn, Si, Al-ის აღმოსაჩენად.
225Ac გამოიყენება 213Bi-ის მისაღებად, ასევე რადიო-იმუნოთერაპიაში.
227Ac შეიძლება გამოყენებულ იქნას ენერგიის რადიოიზოტოპიურ წყაროებში.
228Ac გამოიყენებენ როგორც რადიოაქტიურ ინდიკატორად ქიმიურ კვლევებში, მაღალენერგეტიკული β-გამოსხივების გამო.
იზოტოპების 228Ac-228Ra ნარევს გამოიყენებენ მედიცინაში როგორც γ-გამოსხივების ინტენსიური წყარო.
ფიზიოლოგიური ქმედება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აქტინიუმი მიეკუთვნება საშიშ რადიოაქტიურ საწმლავებს მაღალი კუთრი α-აქტიურობით. თუმცა აქტინიუმის აბსორბცია საკვებგადამამუშავებელი ტრაქტიდან რადიუმთან შედარებით მცირეა, თუმცა აქტინიუმის უფრო მნიშვნელოვან თავისებურებას წარმოადგენს მისი თვისება მტკიცედ ჩარჩეს ორგანიზმში, ძვლოვანი ქსოვილების ზედა ფენებში. თავდაპირველად აქტინიუმი მნიშვნელოვნად გროვდება ღვიძლში, ამასთან ორგანიზმიდან გამოსვლის სიჩქარე გაცილებით მეტია ვიდრე მისი რადიოაქტიური დაშლის სიჩქარე. ამას გარდა დაშლის შვილობილი პროდუქტი წარმოადგენს ძალიან საშიშ ელემენტს რადონს, რომლისგანაც თავის დაცვა აქტინიუმთან მუშაობის დროს არის ცალკე სერიოზული ამოცანა.
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
კარალოვა ზ. კ., მიასოედოვი ბ.ფ. «აქტინიუმი». მ. მეცნიერება, 1982, 144 გვ.
ბმულები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ რედკოლ.:კნუნიანცი (მთ. რედ.), ქიმიური ენციკლოპედია: 5 ტომად, ტ. 1, მოსკოვი: დიდი საბჭოთა ენციკლოპედია, 1988. — გვ. 623, 100 000 ეგზ.
- ↑ WebElements Periodic Table of the Elements | Actinium | crystal structures
პერიოდული ცხრილი | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | |||||||||||||||||||||||||
1 | H | He | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2 | Li | Be | B | C | N | O | F | Ne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
3 | Na | Mg | Al | Si | P | S | Cl | Ar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
4 | K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | ||||||||||||||||||||||||
5 | Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | ||||||||||||||||||||||||
6 | Cs | Ba | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | ||||||||||
7 | Fr | Ra | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Nh | Fl | Mc | Lv | Ts | Og | ||||||||||
|