ოსმიუმი

ოსმიუმი, ₇₆Os
ზოგადი თვისებები
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა	უფერული
სტანდ. ატომური ; მასა Ar°(Os)	; 190.23
ოსმიუმი პერიოდულ სისტემაში
	რენიუმი ← ოსმიუმი → ირიდიუმი
ატომური ნომერი (Z)	76
ჯგუფი	8 ჯგუფი ჯგუფი
პერიოდი	6 პერიოდი
ბლოკი	d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია	[Xe] 4f14 5d6 6s2
ელექტრონი გარსზე	2, 8, 18, 32, 14, 2
	ელემენტის ატომის სქემა;
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში	მყარი სხეული
დნობის; ტემპერატურა	1461 °C (1734 K, 2662 °F)
დუღილის; ტემპერატურა	2600 °C (2873 K, 4712 °F)
სიმკვრივე (ო.ტ.)	8.79 გ/სმ3
სიმკვრივე (ლ.წ.)	8.34 გ/სმ3
დნობის კუთ. სითბო	17.0 კჯ/მოლი
აორთქ. კუთ. სითბო	251 კჯ/მოლი
მოლური თბოტევადობა	27.15 ჯ/(მოლი·K)
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი	0, +1, +2, +3 (a basic oxide)
ელექტროდული პოტენციალი	;
ელექტროუარყოფითობა	პოლინგის სკალა: 1.23
იონიზაციის ენერგია	1: 581.0 კჯ/მოლ ; 2: 1140 კჯ/მოლ ; 3: 2204 კჯ/მოლ ; ;
ატომის რადიუსი	ემპირიული: 176 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov)	192±7 პმ
მოლური მოცულობა	18.7 სმ3/მოლი
	; ოსმიუმის სპექტრალური ზოლები
სხვა თვისებები
მესრის სტრუქტურა	კუბურ წახნაგცენტრირებული
მესრის პერიოდი	3.577 Å
ბგერის სიჩქარე thin rod	2760 მ/წმ (at 20 °C)
თერმული გაფართოება	11.2 µმ/(მ·K)
თბოგამტარობა	16.2 ვტ/(მ·K)
მაგნეტიზმი	პარამაგნეტიკი
იუნგას მოდული	64.8 გპა
წანაცვლების მოდული	26.3 გპა
დრეკადობის მოდული	40.2 გპა
პუასონის კოეფიციენტი	0.231
ვიკერსის მეთოდი	410–600 მპა
ბრინელის მეთოდი	500–1250 მპა
CAS ნომერი	7440-60-0
ისტორია
აღმოჩენილია	Jacques-Louis Soret and Marc Delafontaine (1878)
ოსმიუმის მთავარი იზოტოპები
	ოსმიუმი ვიკისაწყობში •

ოსმიუმი

76 Os

190.23

4f¹⁴ 5d⁶ 6s²

ოსმიუმი^[1]^[2] (ლათ. Osmium; ქიმიური სიმბოლო — ${\ce {Os}}$ ) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, მერვე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მერვე ჯგუფის თანაქვეჯგუფის, VIIIB) ქიმიური ელემენტია, რომლის ატომური რიცხვია 76. სტანდარტულ პირობებში წარმოადგენს მოვერცხლისფრო-მოლურჯო ფერის მყიფე გარდამავალ ლითონს. მიეკუთვნება პლატინის ჯგუფის ლითონებს. ფლობს მაღალი სიმკვრივეს, ამ პარამეტრით შეიძლება შევადაროთ მხოლოდ ირიდიუმს (Os და Ir სიმკვრივეები თითქმის ტოლია თუ ჩავთვლით გამოთვლით ცდომილებას)^[3].

ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმი აღმოჩენილ იქნა 1804 წელს ინგლისელი ქიმიკოსის თანანტ სმიტსონის მიერ უილიამ ჰაიდ ვოლასტონთან თანამშრომლობით^[4] პლატინის მადნიდან პლატინის სამეფო წყალში გახსნისას დარჩენილ ნალექში. მსგავს კვლევებს აწარმოებდნენ ფრანგი ქიმიკოსები იპოლიტ-ვიქტორ კოლე-დესკოტი, ანტუან ფრანსუა დე ფურკრუა და ლუი ნიკოლა ვოლკენი, რომლებიც მივიდნენ იმ დასკვნამდე რომ დარჩენილი ნალექი შეიცავდა რაღაც უცნობ ელემენტს. ჰიპოტეტურად ელემენტს მიენიჭა სახელი პტენი (ფრთიანი), მაგრამ თენანტის ცდებმა უჩვენა რომ, ეს იყო ორი ელემენტის ნარევი - ირიდიუმის და ოსმიუმის.

ქიმიური თვისებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმის ჟანგვის ხარისხები
−2	Na₂[Os(CO)₄]
−1	Na₂[Os₄(CO)₁₃]
0	Os₃(CO)₁₂
+1	OsI
+2	OsI₂
+3	OsBr₃
+4	OsO₂, OsCl₄
+5	OsF₅
+6	OsF₆
+7	OsOF₅, OsF₇
+8	OsO₄, Os(NCH₃)₄

ოსმიუმის ფხვნილი გახურებისას რეაგირებს ჟანგბადთან, ჰალოგენებთან, გოგირდის ორთქლთან, სელენთან, ტელურთან, ფოსფორთან, აზოტმჟავასთან და გოგირდმჟავასთან. კომპაქტური ოსმიუმი არ ურთიერთქმედებს არც მჟავებთან და არც ტუტეებთან, მაგრამ შემდნარ ტუტეებთან წარმოქმნის წყალში ხსნად ოსმატებს, ნელა რეაგირებს აზოტმჟავასთან და სამეფო წყალთან, რეაგირებს გამდნარ ტუტეებთან მჟანგავებთან თანდასწრებით (კალიუმის ნიტრატი ან ქლორატი), გამდნარ ნატრიუმის ზეჟანგთან.

ნაერთებში ოსმიუმი ავლენს −2-დან +8-მდე ჟანგვის ხარისხს, რომელთაგან ყველაზე გავრცელებულია +2, +3, +4 და +8^[5].

ოსმიუმი - არის ერთ ერთი მცირე ლითონებს შორის, რომელიც წარმოქმნის პოლიბირთვულ (ან კლასტერულ) ნაერთებს. პოლიბირთვული ოსმიუმის კარბონილი Os₃(CO)₁₂ გამოიყენება ნახშირწყლების ლითონურ ცენტრებზე ქიმიური რეაქციის მოდელირებისა და კვლევებისათვის^[6]^[7]^[8]. კარბონილური ჯგუფები Os₃(CO)₁₂-ში შეიძლება ჩანაცვლებული იყვნენ სხვა ლიგანდებით^[9], რომლებიც მათ შორის შეიცავს სხვა გარდამავალი ლითონების კლასტერულ ბირთვებს^[10].

ფიზიკური თვისებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმის ზოდი.

ოსმიუმი — რუხი-მოცისფრო, მაგარი, მაგრამ მყიფე ლითონია ძალიან მაღალი კუთრი წონით, რომელიც ინარჩუნებს თავის ბრჭყვიალებას მაღალი ტემპერატურის დროსაც. თავისი სიმაგრის, სიმყიფის, ორთქლის დაბალი წნევის (ყველაზე დაბალი ყველა პლატინის ჯგუფის ლითონებს შორის), და ასევე ძალიან მაღალი დნობის ტემპეატურის გამო, ძნელად ხდება ლითონური ოსმიუმის მექანიკური დამუშავება. ოსმიუმი ითვლება ყველაზე მკვრივ, მჭიდრო ელემენტად, და აქვს მცირედით უკეთესი პარამეტრი ვიდრე ირიდიუმს^[11]. სიმკრივის შედარებით უფრო ზუსტი მნიშვნელობები შეიძლება გამოთვლილ იქნას მათი კრისტალური მესერის პარამეტრების მიხედვით: 22,562 ± 0,009 გრ/სმ³ ირიდიუმისათვის და 22,587 ± 0,009 გრ/სმ³ ოსმიუმისათვის^[12]. ამ ლითონების სხვადასხვა იზოტოპების შედარებისას, ყველაზე მკვრივი აღმოჩნდება ¹⁹²Os. ოსმიუმის უაღრესად მაღალი სიმკვრივე აიხსნება ლანთანოიდური შეკუმშვით^[12], ასევე ჰექსაგონალური მჭიდროდ შეფუთული კრისტალური მესერით.

სახელწოდების წარმომავლობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სახელი ეწოდა ძვ. ბერძნ. ὀσμή-დან (სუნი), მკვეთრი სუნის მქონე აქროლადი ოქსიდის OsO₄ გამო (მოგვაგონებს ოზონს).

ბუნებაში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმის კრისტალები

თვითნაბადი სახით ოსმიუმი არაა აღმოჩენილი. ის გვხვდება პოლიმეტალურ მადნებში, რომლების ასევე შეიცავენ პლატინას და პალადიუმს (სულფიდური სპილენძ-ნიკელის და სპილენძ-მოლიბდენის მადნები). ოსმიუმის ძირითადი მინერალები — მიეკუთვნებიან მყარი ხსნარების კლასს, ოსმიუმის და ირიდიუმის ბუნებრივი შენადნობები (ნევიანსკიტი და სისერტსკიტი). ზოგჯერ ეს მინერალები გვხვდება დამოუკიდებლად, უფრო ხშირად კი ოსმიუმ ირიდიუმი შედის თვითნაბადი პლატინის შემადგენლობაში.

საბადოები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმიანი ირიდიუმის ძირითადი საბადოები თავმოყრილია რუსეთში (ციმბირი, ურალი), აშშ-ში (ალასკა, კალიფორნია), კოლუმბიაში, კანადაში, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკაში.

უდიდეს მარაგს ფლობს ბუშველდის კომპლექსის საბადო სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკაში^[13].

ოსმიუმი გვხვდება ასევე გოგირდთან და დარიშხანთან შექმნილი ნაერთების სახით (ერლიხმანიტი, ოსმიუმიანი ლაურიტი, ოსარსიტი). როგორც წესი ოსმიუმის შემცველობა მადნებში არ აღემატება 1×10⁻⁵.

სხვა კეთილშობილ ლითონებთან ერთად გვხვდება რკინის მეტეორიტების შემადგენლობაში.

იზოტოპები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ბუნებაში ოსმიუმი გვხვდება 7 იზოტოპის სახით, 6 მათ შორის არის სტაბილური: ¹⁸⁴Os, ¹⁸⁷Os, ¹⁸⁸Os, ¹⁸⁹Os, ¹⁹⁰Os და ¹⁹²Os. ყველაზე მძიმე იზოტოპზე (ოსმიუმ-192) მოდის საერთო "მარაგის" წილის 41 %, ყველაზე მჩატე იზოტოპზე (ოსმიუმ-184) კი მოდის წილის 0,018 %. ოსმიუმ-186 განიცდის ალფა-დაშლას, მაგრამ მისი განსაკუთრებულად დიდი ნახევარდაშლის პერიოდის გამო — (2,0 ± 1,1)×10¹⁵ წელი, — მას თვლიან პრაქტიკულად სტაბილურად. გამოთვლების თანახმად, დანარჩენი ბუნებრივი იზოტოპიც ასევე შეიძლება განიცდიდეს ალფა-დაშლას, მაგრამ კიდევ უფრო დიდი ნახევარდაშლის პერიოდით, ამიტომაც მათი ალფა-დაშლა პრაქტიკულად აღარ შეიმჩნევა. თეორიულად ¹⁸⁴Os და ¹⁹²Os-თვის შესაძლებელია ორმაგი ბეტა-დაშლა, მაგრამ დაკვირვებებით არაა დაფიქსირებული.

იზოტოპი ოსმიუმ-187 არის რენიუმის (¹⁸⁷Re, ნახევარდაშლის პერიოდი 4,56×10¹⁰ წელი) იზოტოპის დაშლის შედეგი. ის აქტიურად გამოიყენება მთის ქანების და მეტეორიტების დასათარიღებლად (რენიუმ-ოსმიუმის მეთოდი). ოსმიუმის ყველაზე მეტად დათარიღების მეთოდებში გამოყენება ხდება ირიდიუმ-ოსმიუმის მეთოდში, რომელიც გამოიყენება კვარცების ანალიზის დროს.

ოსმიუმის იზოტოპების დაყოფა წარმოადგენს მეტად ძნელ ამოცანას. სწორედ ამიტომაც მისი ზოგიერთი იზოტოპი ძალიან ძვირი ღირს. პირველი და ერთადერთი სუფთა ოსმიუმ-187-ის ექსპორტიორია ყაზახეთი, 2004 წლის იანვრიდან ის ოფიციალურად ამ ნივთიერებას სთავაზობს 10 000 დოლარად 1 გრამში^[14].

ოსმიუმ-187 არ აქვს ფართო პრაქტიკული გამოყენება. ამიტომაც ზოგიერთი მონაცემებით, ამ ოპერაციის მიზანი იყო არალეგალური კაპიტალის გათეთრება^[15]^[16].

გავრცობადობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დედამიწის ქერქში — 0,007 გრ/ტ
პერიდოტიტებში — 0,15 გრ/ტ
ეკლოგიტებში — 0,16 გრ/ტ
დუნიტებ-პერიდოტიტების ფორმაციებში — 0,013 გრ/ტ
პიროქსენიტების ფორმაციებში — 0,007 გრ/ტ

მიღება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმს გამოყოფენ პლატინური ლითონების გამდიდრებული ნედლეულიდან, ამ კონცენტრატის ჰაერზე გახურების გზით 800—900 °C ტემპერატურაზე. ამ დროს რაოდენობრივად სუბლიმირდება აქროლადი ოსმიუმის ტეტრაოქსიდის OsO₄ ორთქლი, რომელიც შემდგომ შთაინთქმება ნატრიუმის ჰიდროქსიდის NaOH ხსნარით.

ხსნარის აორთქლებით გამოყოფენ მარილს — ნატრიუმის პეროსმატს, რომელსაც შემდგომ აღადგენენ ოსმიუმამდე წყალბადით 120 °C-ზე:

Na₂[OsO₂(OH)₄] + 3H₂ = 2NaOH + Os + 4H₂O.

ოსმიუმი ამ დროს მიიღება ღრუბლის სახით.

გამოყენება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

გამოიყენება როგორც კატალიზატორი ამიაკის სინთეზისათვის, ორგანული ნაერთების ჰიდრირებისას, მეტანოლის საწვავი ელემენტების კატალიზატორებში.
შენადნობი «ოსრამი» (ოსმიუმი ვოლფრამთან) გამოიყენება გახურების ნათურების ძაფების დასამზადებლად.
არის ცნობები ოსმიუმის სამხედრო მიზნებით გამოყენებისა, როგორც საარტილერიო ჭურვების და რაკეტების ქობინების ნაწილი. ასევე გამოიყენება საავიაციო და სარაკეტო ტექნიკის ელექტრონულ აპარატურაში.
როგორც კომპონენტი ირიდიუმისა და რუთენიუმის ზემაგარი და ცვეთაგამძლე შენადნობებში (საყრდენი ღერძები ზუსტ ხელსაწყოებში)^[17].
ოსმიუმის ტეტრაოქსიდი გამოიყენებსა ელექტრონული მიკროსკოპიაში ბიოლოგიური ობიექტების ფიქსაციისათვის.

ბიოლოგიური როლი და ფიზიოლოგიური ქმედება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმი არ თამაშობს ბიოლოგიურ როლს. და ოსმიუმის უმაღლესი ოქსიდი მეტად ტოქსიკურია.

პლატინის (90 %) და ოსმიუმის (10 %) შეადნობი გამოიყენება ქირურგიულ იმპლანტანტებში, როგორიცაა ელექტროკარდიოსტიმულატორი, და ფილტვების ღეროების სარქველების ჩანაცვლებისას^[18].

ღირებულება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმი ჩვეულებრივ იყიდება 99-პროცენტიანი ფხვნილის სახით. როგორც სხვა ძვირფასი ლითონები, იზომება ტროას უნციებით და გრამებით. მისი ფასი მიახლოებით შეადგენს 10^[19] აშშ დოლარს ერთ გრამზე, და დამოკიდებულია მომწოდებელზე და მის მის ხარისხზე.

საინტერესო ფაქტები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ოსმიუმი - არის ლითონი, რომელსაც აქვს ყველაზე მაღალი სიმკვრივე — 22,587 გრ/სმ³^[20].

ოსმიუმისა და ალუმინის შენადნობს აქვს უჩვეულოდ მაღალი პლასტიურობა და შეიძლება გაიწელოს გაუწყვეტლად ორჯერ.

იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კეთილშობილი ლითონები

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

↑ დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 156
↑ ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 596.
↑ ეს შედეგი მიღებულია თეორიული გამოთვლების საფუძველზე. იხ. The lattice parameters, densities and atomic volumes of the platinum metals. Crabtree, Robert H. Sterling Chem. Lab., Yale Univ., New Haven, CT, USA. Journal of the Less-Common Metals (1979), 64(1), ფურც. 7-9.
↑ Hunt, L. B. (1987). „A History of Iridium“ (PDF). Platinum Metals Review. 31 (1): 32–41.
↑ Barnard, C. F. J. (2004). „Oxidation States of Ruthenium and Osmium“. Platinum Metals Review. 48: 157. doi:10.1595/147106704X10801.
↑ Krause, J. (1993). „Preparation of [Os₃(CO)₁₁]²⁻ and its reactions with Os₃(CO)₁₂; structures of [Et₄N][HOs₃(CO)₁₁] and H₂OsS₄(CO)“. Journal of Organometallic Chemistry. 454: 263–271. doi:10.1016/0022-328X(93)83250-Y.
↑ Carter, Willie J.; Kelland, John W.; Okrasinski, Stanley J.; Warner, Keith E.; Norton, Jack R. (1982). „Mononuclear hydrido alkyl carbonyl complexes of osmium and their polynuclear derivatives“. Inorganic Chemistry. 21: 3955–3960. doi:10.1021/ic00141a019.CS1-ის მხარდაჭერა: მრავალი სახელი: ავტორების სია (link)
↑ Calvert, R. B.; Shapley, J. R. «Activation of Hydrocarbons by Unsaturated Metal Cluster Complexes. 6. Synthesis and Characterization of Methyldecacarbonylhydridotriosmium, Methylenedecacarbonyldihydridotriosmium, and Methylidynenonacarbonyltrihydridotriosmium. Interconversion of Cluster-Bound Methyl and Methylene Ligands» Journal of the American Chemical Society 1977, volume 99, 5225-6.|DOI = 10.1021/ja00457a077|
↑ Tunik S.P. (2004). „Reviews: The chemistry of carbonyl clusters of transition metals containing labile and hemilabile ligands. Synthesis, reactivity, and prospects for application“. Russian Chemical Bulletin, International Edition. 53, No. 12: 2657–2669.
↑ Tunik, S.P.; Osipov, M.V.; Nikolskyi, A.B. (აპრილი, 1992). „Synthesis and spectroscopic characterization of the heteronuclear diphosphine linked cluster Os₃(CO)₁₁(Ph₂PCH₂PPh₂)Rh₆(CO)₁₅“. Journal of Organometallic Chemistry. 426 (1): 105–107. doi:10.1016/0022-328X(92)83165-E. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
↑ Arblaster, J. W. (1989). „Densities of osmium and iridium: recalculations based upon a review of the latest crystallographic data“ (PDF). Platinum Metals Review. 33 (1): 14–16.
↑ ^12.0 ^12.1 Arblaster, J. W. (1995). „Osmium, the Densest Metal Known“. Platinum Metals Review. 39 (4): 164.
↑ Seymour, R. J. (2001). "Platinum-group metals", Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. Wiley. DOI:10.1002/0471238961.1612012019052513.a01.pub2.
↑ ყაზახეთმა ოფიციალურად გამოიტანა ოსმიუმ-187 გასაყიდად. ყველაზე ძვირადღირებული ლითონი მსოფლიოში დაარქივებული 2013-05-25 საიტზე Wayback Machine. , 22.01.2004
↑ Философский осмий-187. Ядерная контрабанда из Казахстана — это блеф?, 19.09.2003
↑ Петрик В. И. Штрихи к портрету დაარქივებული 2013-03-17 საიტზე Wayback Machine. , 12.06.2003
↑ http://db.alta.ru/poyasnenia/htmltnved/P7110.html
↑ http://www.nrcan-rncan.gc.ca/mms-smm/busi-indu/cmy-amc/content/2005/71.pdf
↑ Live Osmium prices.
↑ გინესის რეკორდების წიგნი ქიმიური ნივთიერებებისათვის

[1] დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 156

[2] ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 596.

[density-3] ეს შედეგი მიღებულია თეორიული გამოთვლების საფუძველზე. იხ. The lattice parameters, densities and atomic volumes of the platinum metals. Crabtree, Robert H. Sterling Chem. Lab., Yale Univ., New Haven, CT, USA. Journal of the Less-Common Metals (1979), 64(1), ფურც. 7-9.

[hunt-4] Hunt, L. B. (1987). „A History of Iridium“ (PDF). Platinum Metals Review. 31 (1): 32–41.

[5] Barnard, C. F. J. (2004). „Oxidation States of Ruthenium and Osmium“. Platinum Metals Review. 48: 157. doi:10.1595/147106704X10801.

[6] Krause, J. (1993). „Preparation of [Os₃(CO)₁₁]²⁻ and its reactions with Os₃(CO)₁₂; structures of [Et₄N][HOs₃(CO)₁₁] and H₂OsS₄(CO)“. Journal of Organometallic Chemistry. 454: 263–271. doi:10.1016/0022-328X(93)83250-Y.

[7] Carter, Willie J.; Kelland, John W.; Okrasinski, Stanley J.; Warner, Keith E.; Norton, Jack R. (1982). „Mononuclear hydrido alkyl carbonyl complexes of osmium and their polynuclear derivatives“. Inorganic Chemistry. 21: 3955–3960. doi:10.1021/ic00141a019.CS1-ის მხარდაჭერა: მრავალი სახელი: ავტორების სია (link)

[8] Calvert, R. B.; Shapley, J. R. «Activation of Hydrocarbons by Unsaturated Metal Cluster Complexes. 6. Synthesis and Characterization of Methyldecacarbonylhydridotriosmium, Methylenedecacarbonyldihydridotriosmium, and Methylidynenonacarbonyltrihydridotriosmium. Interconversion of Cluster-Bound Methyl and Methylene Ligands» Journal of the American Chemical Society 1977, volume 99, 5225-6.|DOI = 10.1021/ja00457a077|

[9] Tunik S.P. (2004). „Reviews: The chemistry of carbonyl clusters of transition metals containing labile and hemilabile ligands. Synthesis, reactivity, and prospects for application“. Russian Chemical Bulletin, International Edition. 53, No. 12: 2657–2669.

[10] Tunik, S.P.; Osipov, M.V.; Nikolskyi, A.B. (აპრილი, 1992). „Synthesis and spectroscopic characterization of the heteronuclear diphosphine linked cluster Os₃(CO)₁₁(Ph₂PCH₂PPh₂)Rh₆(CO)₁₅“. Journal of Organometallic Chemistry. 426 (1): 105–107. doi:10.1016/0022-328X(92)83165-E. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)

[Densities-11] Arblaster, J. W. (1989). „Densities of osmium and iridium: recalculations based upon a review of the latest crystallographic data“ (PDF). Platinum Metals Review. 33 (1): 14–16.

[Densest-12] 12.0 ^12.1 Arblaster, J. W. (1995). „Osmium, the Densest Metal Known“. Platinum Metals Review. 39 (4): 164.

[kirk-pt-13] Seymour, R. J. (2001). "Platinum-group metals", Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. Wiley. DOI:10.1002/0471238961.1612012019052513.a01.pub2.

[14] ყაზახეთმა ოფიციალურად გამოიტანა ოსმიუმ-187 გასაყიდად. ყველაზე ძვირადღირებული ლითონი მსოფლიოში დაარქივებული 2013-05-25 საიტზე Wayback Machine. , 22.01.2004

[15] Философский осмий-187. Ядерная контрабанда из Казахстана — это блеф?, 19.09.2003

[16] Петрик В. И. Штрихи к портрету დაარქივებული 2013-03-17 საიტზე Wayback Machine. , 12.06.2003

[17] ttp://db.alta.ru/poyasnenia/htmltnved/P7110.html

[18] ttp://www.nrcan-rncan.gc.ca/mms-smm/busi-indu/cmy-amc/content/2005/71.pdf

[19] Live Osmium prices.

[20] გინესის რეკორდების წიგნი ქიმიური ნივთიერებებისათვის

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]