აზერბაიჯანის არქიტექტურა

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია

აზერბაიჯანის არქიტექტურა (აზერ. Azərbaycan memarlığı) — თანამედროვე არქიტექტურული და ისტორიული მნიშვნელობის მქონე შენობა-ნაგებობების კომპლექსი თანამედროვე აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე. აზერბაიჯანის არქიტექტურა მოიცავს ქვეყნის ტერიტორიაზე მცხოვრები და მცხოვრებ ხალხთა არქიტექტურას.

ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მცირე კავკასიონის მთისწინეთში და ნახიჩევანის ტერიტორიაზე, პრეისტორიული საცხოვრებელი ადგილების ნარჩენები ახასიათებს აზერბაიჯანში ენეოლითურ და ადრეული ბრინჯაოს ხანის მშენებლობას[1].

კავკასიის ალბანეთის არქიტექტურული მემკვიდრეობა წარმოადგენს თანამედროვე აზერბაიჯანის ჩრდილოეთ ნაწილში დაცულ ნაგებობებს, რომელთაგან გამოირჩევა შაქის რაიონის სოფელ კიშში (VI ან XII საუკუნეში[2]) ეკლესია, ჩირაგ-ყალას ციხე-სიმაგრეების ნარჩენები (მე -6 საუკუნე) ქალაქ გაბალას მახლობლად, ბაზილიკური ტაძარი სოფელ კუმში, კახის რაიონში, სოფელ ლეკიტის (V-VI საუკუნეების) მრგვალი ტაძარი და ტაძრის კომპლექსის ნანგრევები (VII საუკუნე) მინგეჩაურში.

აზერბაიჯანში შემორჩენილი ადრეული ნაგებობებია კუმისა და ლეკიტის ტაძრები და ქალწულის კოშკის საფუძვლები ბაქოში[3]. უძველესი ისლამური ნაგებობებად შეიძლება მიჩნეული იყოს VIII საუკუნის მეჩეთები აღსუში და ჯუმა მეჩეთი შემახში[3].

მე -7 საუკუნეში არაბთა დაპყრობისა და ისლამის გავრცელების შემდეგ მუსულმანური კულტურის განვითარება დაიწყო - მეჩეთები, მინარეთები, მედრესები და მავზოლემები აშენდა. IX—X საუკუნეებში, არაბთა ხალიფატის შესუსტებასთან ერთად აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე წარმოიშვა რიგი მცირე სახელმწიფოები, ქალაქებში ადგილობრივი არქიტექტურული და ხელოვნების სკოლები ჩამოყალიბდა, მათ შორის ნახიჩევანში, რომელსაც ახასიათებს შენობების კერამიკული გაფორმების ბრწყინვალება, არქიტექტურული ელემენტები შირვან-აფშერონში გამოირჩეოდა დიდებული ქვის კედლებით.

აზერბაიჯანის XII-XIII საუკუნეების გამოჩენილი ხელოვნების ძეგლებია — მომინე ხათუნის მავზოლეუმი, იუსიფ იბნ ქუსეირის აკლდამა (ნახიჩევანი), ქალწულის კოშკი (ყიზყალასი) ბაქოში, XIII საუკუნის ციხეები მარდაქანსა და ნარდარანში, ასევე ჰანეგა ფირსაათის მდინარეზე[4].

XIV-XVI საუკუნეებში ქალაქების ზრდის შედეგად, აგურისა და ქვის არქიტექტურა ვითარდება, რომლის ერთ-ერთი მაგალითია შირვანშაჰების სასახლე ბაქოში. ადგილობრივი სკოლების ტრადიციები XIV საუკუნის კოშკის მავზოლეუმებში გაგრძელდა ბარდაში, ყარაბაილარში, სოფელ ხაჩინ-დორბათლის 12-წახნაგოვან მავზოლეუმში, XIV საუკუნის ციხე-სიმაგრეში სოფელ რამანაში. საინტერესოა ორიარუსიანი გუმბათოვანი დირი ბაბას აკლდამა ქალაქ მარაზაში[4].

XVII-XVIII საუკუნეებში, ირან-თურქეთის ომებისა და სამოქალაქო დაპირისპირების პერიოდში, მონუმენტური მშენებლობა მნიშვნელოვნად შემცირდა; კულტურული კომპლექსი იმამზადეს მშენებლობა დასრულდა განჯაში, მე -18 საუკუნეში შაქიში აშენდა ხანის სასახლე. ხალხურ არქიტექტურაში დაცულია არქიტექტურული და სამშენებლო ტრადიციები[4].

სასახლეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • შირვანშაჰების სასახლე, მე-15 საუკუნე
    შირვანშაჰების სასახლე, მე-15 საუკუნე
  • შაქის ხანების სასახლე, მე-18 საუკუნე
    შაქის ხანების სასახლე, მე-18 საუკუნე
  • ნახიჩევანის ხანების სასახლე, მე-19 საუკუნე
    ნახიჩევანის ხანების სასახლე, მე-19 საუკუნე
  • ლენქორანის ხანების სასახლე, მე-19 საუკუნე
    ლენქორანის ხანების სასახლე, მე-19 საუკუნე
  • განჯა, ხანის სასახლის ნანგრევები 1960-იანი წლების ბოლოს.
    განჯა, ხანის სასახლის ნანგრევები 1960-იანი წლების ბოლოს.

ციხეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მავზოლეუმი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • ჯომარდ გასაბის მავზოლეუმი, IX ს
    ჯომარდ გასაბის მავზოლეუმი, IX ს
  • იუსუფ იბნ კუსეირის აკლდამა, 1162 წ. ნახიჩევანი
    იუსუფ იბნ კუსეირის აკლდამა, 1162 წ. ნახიჩევანი
  • მომინე ხათუნის მოვზოლეუმი, 1186 წ. ნახიჩევანი
    მომინე ხათუნის მოვზოლეუმი, 1186 წ. ნახიჩევანი
  • გიულისტანის მავზოლეუმი, XII ს. ჯულფის რაიონი
    გიულისტანის მავზოლეუმი, XII ს. ჯულფის რაიონი
  • ყარაბაღლარის მავზოლეუმი, XII-XIV სს. ქენგერლის რაიონი
    ყარაბაღლარის მავზოლეუმი, XII-XIV სს. ქენგერლის რაიონი
  • ბარდის მავზოლეუმი, 1322 წ
    ბარდის მავზოლეუმი, 1322 წ
  • თექიე სოფელ ხანეგაში, XIII—XV სს. ჯულფის რაიონი
    თექიე სოფელ ხანეგაში, XIII—XV სს. ჯულფის რაიონი
  • ნოეს მავზოლეუმი, XVI ს. ნახჩევანი
    ნოეს მავზოლეუმი, XVI ს. ნახჩევანი
  • შეიხ ჯუნეითის მავზოლეუმი, 1544 წ. გუსარის რაიონი
    შეიხ ჯუნეითის მავზოლეუმი, 1544 წ. გუსარის რაიონი
  • ედი გიუმბეზი, XVIII—XIX სს. შემახი.
    ედი გიუმბეზი, XVIII—XIX სს. შემახი.
  • ნიზამის მავზოლეუმი განჯაში. 1947 წ
    ნიზამის მავზოლეუმი განჯაში. 1947 წ
  • ვაგიფის მავზოლეუმი, 1982 წ. შუშა
    ვაგიფის მავზოლეუმი, 1982 წ. შუშა
  • ჰუსეინ ჯავიდის მავზოლეუმი, ნახიჩევანი. 1996 წ.
    ჰუსეინ ჯავიდის მავზოლეუმი, ნახიჩევანი. 1996 წ.
  • ჯავად ხანის მავზოლეუმი, განჯა. 2005 წ.
    ჯავად ხანის მავზოლეუმი, განჯა. 2005 წ.

მეჩეთები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • ჯუმა მეჩეთი შემახიში. VIII ს
    ჯუმა მეჩეთი შემახიში. VIII ს
  • მუჰამედის მეჩეთი ბაქოში. 1078—1079 წწ
    მუჰამედის მეჩეთი ბაქოში. 1078—1079 წწ
  • ბიბი ჰეიბათის მეჩეთი. ბაქო. 1260—1282 წწ.
    ბიბი ჰეიბათის მეჩეთი. ბაქო. 1260—1282 წწ.
  • ჯუმა მეჩეთი. ბაქო. 1899 წ, მინარეთი — 1437 წ
    ჯუმა მეჩეთი. ბაქო. 1899 წ, მინარეთი — 1437 წ
  • ჯუმა მეჩეთი განჯაში. XVII ს
    ჯუმა მეჩეთი განჯაში. XVII ს
  • ჯუმა მეჩეთი ორდუბადში. XVII ს
    ჯუმა მეჩეთი ორდუბადში. XVII ს
  • ომარ ეფენდის მეჩეთი. შაქი. XIX ს
    ომარ ეფენდის მეჩეთი. შაქი. XIX ს
  • დიდი მეჩეთი ლენქორანში. 1864 წ.
    დიდი მეჩეთი ლენქორანში. 1864 წ.
  • აღდამის მეჩეთი. ყარაბაღი. 1868-1870 წწ
    აღდამის მეჩეთი. ყარაბაღი. 1868-1870 წწ
  • ოზანის მეჩეთი. განჯა. 1884 წ
    ოზანის მეჩეთი. განჯა. 1884 წ
  • გოვჰარ აღას ქვემო მეჩეთი. შუშა. XIX წ.
    გოვჰარ აღას ქვემო მეჩეთი. შუშა. XIX წ.

ტაძრები და ეკლესიები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • ათეშგიაჰი
    ათეშგიაჰი
  • ღვთისმშობლის ეკლესია
    ღვთისმშობლის ეკლესია
  • ალექსანდრე ნევსკის ეკლესია (განჯა)
    ალექსანდრე ნევსკის ეკლესია (განჯა)
  • მაცხოვრის ეკლესია (ბაქო)
    მაცხოვრის ეკლესია (ბაქო)
  • ლუთერანული ეკლესია (განჯა)
    ლუთერანული ეკლესია (განჯა)
  • მარიამ ღვთისმშობლის ეკლესია
    მარიამ ღვთისმშობლის ეკლესია
  • წმინდა ელისეის ეკლესია (ნიჯი)
    წმინდა ელისეის ეკლესია (ნიჯი)
  • წმინდა გიორგის ეკლესია. კახი
    წმინდა გიორგის ეკლესია. კახი

ხიდები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

უძველესი და შუა საუკუნეების აზერბაიჯანის საინჟინრო ნაგებობებს შორის ხიდები მთავარ ადგილს იკავებენ. ისინი შენდებოდა იმ გზებზე, რომლებიც სავაჭრო ცენტრებთან აკავშირებდა ქალაქებს.

ქვეყანაში გამოირჩვა შემდეგი ხიდები:

  • ხუდაფერის ხიდი
    ხუდაფერის ხიდი
  • წითელი ხიდი საქართველო-აზერბაიჯანის საზღვარზე
    წითელი ხიდი საქართველო-აზერბაიჯანის საზღვარზე
  • ულუ ქიორფუ კახში
    ულუ ქიორფუ კახში
  • ხიდი განჯაჩაიზე
    ხიდი განჯაჩაიზე
  • ხიდი განლი, გედებაი
    ხიდი განლი, გედებაი

აბანოები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

აბანოები აზერბაიჯანის ერთ-ერთი ყველაზე ფართოდ გავრცელებული საზოგადოებრივი შენობა იყო. სააბაზანო ოთახები ხანდახან გამოიყენება სპორტულ ღონისძიებათა ჩატარების ადგილად. აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ბევრი აბანოა. მათ შორისაა:

  • შირვაჰშაჰთა აბანოები
    შირვაჰშაჰთა აბანოები
  • ჰაჯი გაიბის აბანო
    ჰაჯი გაიბის აბანო
  • გასიბ ბეის აბანო
    გასიბ ბეის აბანო
  • ძველი აბანო განჯაში
    ძველი აბანო განჯაში

აზერბაიჯანის მე -20 საუკუნის არქიტექტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

XX საუკუნის დასაწყისში ბაქო რუსეთის იმპერიის ერთ-ერთი მოწინავე ინდუსტრიულ ქალაქად გადაიქცა. ბაქოს სწრაფ ეკონომიკურ ზრდას თან ახლდა მდიდარი მრეწველების დიდი ფენის წარმოჩენა — ემანუელ ნობელი, ჰაჯი ზეინალაბდინ თაღიევი, მუსა თაღიევი, მურთუზ მუხტაროვი, შამსი ასადულლაევი, ალექსანდრე მანთაშევი. მეცენატობა გახდა საფუძველი საჯარო შენობების, სკოლებისა და საავადმყოფოების დიდი რაოდენობით მშენებლობისა. იმ დროისათვის აშენებულ შენობებს შორის განსაკუთრებით გამოირჩეოდა ისმაიილია (ამჟამად აზერბაიჯანის მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის შენობა), ძმები მაილოვების თეატრი (ამჟამად მ.ახუნდოვის სახელობის აზერბაიჯანის ოპერისა და ბალეტის სახელმწიფო აკადემიური თეატრის შენობა), მუხთაროვის სასახლე (ამჟამად ქორწილების სასახლე).

ბაქოში ხეების და ბაღები დარგვის სამუშაოები დაიწყო 1920-იან წლებში.

1930-იან წლებში ახალი ზღვისპირა ბულვარის მშენებლობამ (ძველი ბულვარის გაფართოება) გავლენა მოახდინა ქალაქის გენერალური გეგმის ცენტრალურ ნაწილზე. ამ პერიოდის განმავლობაში ბაქოს არქიტექტურის განვითარებისთვის დამახასიათებელია დიდი სახლების გაფართოება და 1924-1927 წლების ზოგადი განლაგებით გათვალისწინებული გამწვანების გაფართოება. ბაქოსა და აზერბაიჯანის სხვა ქალაქებში აშენდა რამდენიმე სკოლა. ბაქოსა და ქვეყნის სხვა ქალაქებში ს. დადაშოვისა და მ. ჰუსეინოვის პროექტების მიხედვით აშენებული ოთხსართულიანი შენობები განასხვავებენ არქიტექტურულ გამომსახველობას. ეს პროექტები კლასიკური ფორმებით ერწყმის ეროვნულ არქიტექტურას.

არქიტექტორებმა ს.დადაშოვმა და მ. ჰუსეინოვმა დააპროექტირეს და შექმნეს ბაილის ქარხანა (დღევანდელი სამშობიარო საავადმყოფო), აზერბაიჯანის სამრეწველო ინსტიტუტის ახალი შენობა (ამჟამად აზერბაიჯანის სახელმწიფო ნავთობისა და მრეწველობის სახელმწიფო აკადემია) (1932), სახვითი ხელოვნების მუშაკთა სახლი, ყაზახის პედაგოგიური ტექნიკური სკოლის შენობები (ყველა 1933 წელს).

მე -20 საუკუნის 30-იანი წლებიდან დაიწყო აზერბაიჯანული არქიტექტურის ახალი ეტაპი.

ბაქოს სამთავრობო სახლის მშენებლობა 1934 წელს დაიწყო, მაგრამ მეორე მსოფლიო ომის დაწყებისას მშენებლობა შეწყდა. 1945 წელს მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დაიწყო დაუმთავრებელი შენობის მშენებლობა. საბოლოოდ, ეს შენობა 1952 წელს დასრულდა[7].

ნიზამის თეატრი და აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სურსათის სამინისტროს ყოფილი შენობა (ორივე აშენდა 1937-1939 წლებში), რომლებიც დადაშოვისა და ჰუსეინოვის პროექტებით აშენდა, განსხვავდება სხვა შენობებისგან მოცულობითი, სტრუქტურითა და არქიტექტურული გადაწყვეტილებებით.

აზერბაიჯანის ეროვნული ბიბლიოთეკა აშენდა 1961 წელს თანამედროვე და კლასიკური სტილის სინთეზში. ამ ბიბლიოთეკის პროექტი მიხეილ ჰუსეინოვს ეკუთვნის, რომელიც ცნობილია, როგორც კავკასიაში ყველაზე დიდი ბიბლიოთეკის შენობა[8].

საპრეზიდენტო სასახლე აშენდა 1977-1986 წლებში ფუად ორუჯოვის (პროექტის მენეჯერი), ტაჰირ ალლავერდიევი (არქიტექტორი) და მადატ ხალაფოვის (დიზაინერი) პროექტისა და დიზაინის საფუძველზე. საპრეზიდენტო სასახლე არის თორმეტი სართულიანი შენობა მარმარილოსა და გრანიტის საფარის მასალებით[9].

  • მუხთაროვის სასახლე
    მუხთაროვის სასახლე
  • აზერბაიჯანის მეცნიერებათა აკადემია
    აზერბაიჯანის მეცნიერებათა აკადემია
  • აზერბაიჯანის ოპერისა და ბალეტის თეატრი
    აზერბაიჯანის ოპერისა და ბალეტის თეატრი
  • ნიზამის კინოთეატრი
    ნიზამის კინოთეატრი
  • მთავრობის სახლი
    მთავრობის სახლი

აზერბაიჯანის 21-ე საუკუნის არქიტექტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ცეცხლის ცათამბჯენები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: ცეცხლის ცათამბჯენები.

ცეცხლის ცათამბჯენების არქიტექტურა აზერბაიჯანის ცეცხლის ფიგურების ყველაზე ცნობილი წარმომადგენელია. სტრუქტურა აღჭურვილია LED ეკრანებით.  ეს არის ყველაზე მაღალი შენობა ქვეყანაში — 182 მ სიმაღლით. შენობის საერთო ფართი 235,000 კვადრატული მეტრია. ცათამბჯენები შედგება სამი შენობისგან, მათ შორის, სასტუმრო, ბინები და ოფისებია. მშენებლობა 2007 წელს დაიწყო და 2012 წელს დასრულდა[10].

ჰეიდარ ალიევის ცენტრი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: ჰეიდარ ალიევის ცენტრი.

აზერბაიჯანში ახალი არქიტექტურის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და თვალსაჩინო მაგალითია ჰეიდარ ალიევის ცენტრი. ბრიტანელი არქიტექტორი ზაჰა ჰადიდი 2007 წელს ჰეიდარ ალიევის სახელობის არქიტექტურულ დიზაინერად დაინიშნა. ცენტრი ითვლება თანამედროვე ბაქოს ერთ-ერთ სიმბოლოდ. კომპლექსის ფართობია 15.93 ჰექტარი. შენობის ხაზები სიმბოლიზირებს წარსულის შერწყმას მომავალთან[11].

ბაქოს ოლიმპიური სტადიონი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სტადიონის მშენებლობა დაიწყო 2011 წლის 6 ივნისს პრეზიდენტ ილჰამ ალიევის, ყოფილი ფიფას და უეფას პრეზიდენტების, ზეპ ბლატერისა და მიშელ პლატინის მონაწილეობით. ბაქოს ოლიმპიური სტადიონის გახსნის ცერემონიალი 2015 წლის 6 მარტს გაიმართა და სტადიონი აზერბაიჯანში უმთავრეს სპორტულ ღონისძიებებს მასპინძლობს. ეს მრავალფუნქციური სტადიონი აზერბაიჯანში ყველაზე დიდი სტადიონია 68,700 ადგილით. ბაქოს ოლიმპიური სტადიონი StadiumDB- ს მიერ არის მსოფლიოში მე -7 საუკეთესო სტადიონია[12].

Baku Crystal Hall[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: Baku Crystal Hall.

Baku Crystal Hall სპორტულ-გასართობი კომპლექსია, სადაც 2012 წლის ევროვიზიის კონკურსი ჩატარდა[13]. დარბაზის მშენებლობა დასრულდა 2012 წლის 16 აპრილს. მისი ტევადობა არის 25,000 მაყურებელია. მასში ასევე VIP ოთახებია.

ტანვარჯიშის სახეობათა ეროვნული სტადიონი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ეროვნული ტანვარჯიშის არენა, რომელიც განკუთვნილია 9 000 ადამიანისთვის, მდებარეობს ჰეიდარ ალიევის მაგისტრალზე კოროღლუს მეტროსთან ახლოს. ადგილების რაოდენობა იცვლება 5,000-დან 9 000-მდე ადგილიდან, რაც დამოკიდებულია კონკურენციის მოცულობასა და ბუნებაზე. სტადიონი შედგება VIP კატეგორიის ოთახებისგან, რომელიც განკუთვნილია სპონსორებისთვის, სტადიონზე დასასვენებელი და სასადილო ოთახებია.

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ Архитектура Азербайджана // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  2. ↑ The Church in Kish
  3. ↑ 3.0 3.1 Jonathan M. Bloom, Sheila Blair. The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. — Oxford University Press, 2009. — Т. 2. — С. 237. — 513 с. — ISBN 9780195309911.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Азербайджанская Советская Социалистическая республика
  5. ↑ Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 К. М. МАМЕД-ЗАДЕ СТРОИТЕЛЬНОЕ И С К У С С Т В О АЗЕРБАЙДЖАНА (С ДРЕВНЕЙШИХ ВРЕМЕН ДО XIX В.)
  7. ↑ Government House
  8. ↑ AZERBAIJAN NATIONAL LIBRARY AFTER AKHUNDOV TO BECOME EEL MEMBER - azertag.az
  9. ↑ Presidential Palace - president.az
  10. ↑ Baku to open Flame Tower - trend.az
  11. ↑ Zaha Hadid Architects’ Azerbaijani cultural centre
  12. ↑ Baku Olimpiya Stadionu
  13. ↑ Crystal Hall approved as Eurovision 2012 venue
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=აზერბაიჯანის_არქიტექტურა&oldid=4629958“-დან