გრიგორიანული კალენდარი
გრიგორიანული კალენდარი, ახალი სტილი (365.2425 დღე-ღამე) — მზის კალენდარული ტიპის წელთაღრიცხვის სისტემა, რომელიც მსოფლიოს უმეტეს ქვეყნებში გამოიყენება.[1][ა] იგი იულიუსის კალენდრის მოდიფიკაციაა და მისი ჩანაცვლების მიზნით შემოღებულ იქნა 1582 წელს, რომის პაპ გრიგოლ XIII-ის მიერ. უმთავრესი განსხვავებაა ნაკიანი წლების განსხვავებული განაწილება, რომელმაც წელიწადის საშუალო ხანგრძლივობა 365.2425 დღეზე დაიყვანა. ეს უფრო ახლოა დედამიწის მზის გარშემო მოძრაობაზე დაკვირვებით დადგენილი ტროპიკული წელიწადის ხანგრძლივობასთან, რომელიც 365.2422 დღეს შეადგენს.
ნაკიანი წლის განსაზღვრის წესი შემდეგია:
ყველა წელი, რომელიც უნაშთოდ იყოფა 4-ზე, ნაკიანია, გარდა იმ წლებისა, რომლებიც უნაშთოდ იყოფა 100-ზე, ხოლო საუკუნის აღმნიშვნელი ამ წლებიდან ნაკიანია მხოლოდ ის, რომელიც ასევე უნაშთოდ იყოფა 400-ზეც. მაგალითად, წლები 1700, 1800 და 1900 მარტივი წლებია, ხოლო 2000 – ნაკიანი.
გრიგორიანული კალენდრის შემოღება ორმა მიზეზმა განაპირობა. პირველი: იულიუსის კალენდარი არასწორად მიიჩნევდა, რომ მზის წელიწადის საშუალო ხანგრძლივობა 365.25 დღეა, რაც, საშუალოდ, ყოველ საუკუნეში 1 დღეზე ოდნავ ნაკლებ ცდომილებას იძლეოდა, აქედან გამომდინარე, იულუსის კალენდარში ყოველი მეოთხე წელი, გამონაკლისის გარეშე, ნაკიანია.[3] მეორე: ნიკეის პირველი საეკლესიო კრებიდან (ჩვ. წ. 325) [ბ] მოყოლებული იულიუსის კალენდარში ზედმეტი ნაკიანი დღეების რაოდენობამ გამოიწვია ცდომილება, რომლის გამოც გაზაფხულის ბუნიობა (ჩრდილო ნახევარსფეროში) მის ნომინალურ თარიღზე, 21 მარტზე ბევრად ადრე ხდებოდა. ეს თარიღი მნიშვნელოვანია ქრისტიანული ეკლესიებისთვის, რადგან იგი აღდგომის თარიღის გაანგარიშების საფუძველს წარმოადგენს. გრიგორიანულმა რეფორმამ საშუალო კალენდარული წელიწადი 0.0075 დღით შეამოკლა, რითაც ბუნიობიდან კალენდრის მზარდი გადახრა შეაჩერა და დაგროვებული სხვაობის აღმოსაფხვრელად კალენდარული თარიღები 10 დღით წინ გადასწია:[გ] 1582 წლის 4 ოქტომბერს, ხუთშაბათს, პირდაპირ მოჰყვა პარასკევი, 1582 წლის 15 ოქტომბერი.[3] გარდა ამისა, რეფორმამ ცვლილება შეიტანა მთვარის ციკლშიც, რომელსაც ეკლესია აღდგომის თარიღის გამოთვლაში იყენებდა, რადგან ასტრონომიული ახალი მთვარე ნომინალურ თარიღზე 4 დღით ადრე ჩნდებოდა ხოლმე. აღსანიშნავია, რომ მიუხედავად ამ ცვლილებებისა, გრიგორიანული კალენდარი, წინამორბედის მსგავსად, გეოცენტრულ მოდელს ეყრდნობოდა.[4]
თავდაპირველად რეფორმა კათოლიკურმა ქვეყნებმა და მათმა კოლონიებმა მიიღეს. შემდეგი სამი საუკუნის განმავლობაში „გაუმჯობესებულ კალენდარზე“ გადავიდნენ პროტესტანტული და მართლმადიდებლური ქვეყნები, რომელთაგანაც ბოლო საბერძნეთი იყო, სადაც კალენდარი 1923 წელს, მხოლოდ სამოქალაქო მიზნებისთვის მიიღეს.[5] გარდამავალი პერიოდის თარიღების არაორაზროვნად მისათითებლად დოკუმენტებსა და ისტორიულ ტექსტებში დაიწყეს ორმაგი დათარიღების გამოყენება, რომელსაც ძველი სტილი და ახალი სტილი ეწოდება. XX საუკუნეში მსოფლიოს სახელმწიფოთა უმეტესობამ გრიგორიანული კალენდარი მიიღო, სულ მცირე, სამოქალაქო მიზნებისთვის.
გრიგორიანული კალენდრის სტრუქტურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]გრიგორიანული კალენდარი, იულიუსის კალენდრის მსგავსად, მზის კალენდარია, რომელიც 12 თვისგან შედგება, ხოლო თითოეული თვე 28–31 დღეს შეიცავს. ორივე კალენდარში 365 დღეა, ხოლო ნაკიანი წლების თებერვალს ერთი დღე ემატება. თვეთა დასახელება და ხანგრძლივობა იგივეა, რაც იულიუსის კალენდარში. მთავარი განსხვავება ისაა, რომ გრიგორიანულ კალენდარში ნაკიანია საუკუნის აღმნიშვნელი მხოლოდ ყოველი მე-4 წელი, ანუ ყოველ 400 წელიწადში მხოლოდ 1 საუკუნის აღმნიშვნელი წელია ნაკიანი (იულიუსის კალენდარზე 3-ით ნაკლები).
როგორც წესი, ნაკიანია ყოველი მე-4 წელიწადი. ისტორიულად, ნაკიანი დღის დამატება 24 თებერვლის გაორმაგებით მიიღწეოდა (XV საუკუნემდე ნაკიან წლებში ორი 24 თებერვალი იყო), თუმცა, პრაქტიკა შეიცვალა და ნაცვლად ამისა, ნაკიანი წლების თებერვალს ერთი დღე დაემატა (29 თებერვალი). 1969 წლის რეფორმამდე თებერვლის დღესასწაულებს 23 რიცხვის შემდეგ კათოლიკური ეკლესია ერთი დღის დაგვიანებით აღნიშნავდა.[6]
| No. | სახელი | ხანგრძლივობა დღეებში |
|---|---|---|
| 1 | იანვარი | 31 |
| 2 | თებერვალი | 28 (29 ნაკიან წლებში) |
| 3 | მარტი | 31 |
| 4 | აპრილი | 30 |
| 5 | მაისი | 31 |
| 6 | ივნისი | 30 |
| 7 | ივლისი | 31 |
| 8 | აგვისტო | 31 |
| 9 | სექტემბერი | 30 |
| 10 | ოქტომბერი | 31 |
| 11 | ნოემბერი | 30 |
| 12 | დეკემბერი | 31 |
გრიგორიანული კალენდრის წლები განისაზღვრება თანმიმდევრობითი დანომრვით.[7] კალენდარული თარიღის სრულად გადმოცემისთვის საჭიროა წელი (ინომრება ძველი ან ახალი წელთაღრიცხვის მითითებით), თვე (განისაზღვრება სახელით ან ნომრით) და დღე (ინომრება თანმიმდევრობით, 1-დან). მიუხედავად იმისა, რომ კალდენდარული წელი ამჟამად 1 იანვრიდან 31 დეკემბერის ჩათვლით გრძელდება, წლის დასაწყისად სხვადასხვა პერიოდში სხვადასხვა თარიღები იყო აღებული (იხილეთ სექცია „წლის დასაწყისი“).
ერთი სრული კალენდარული ციკლი ზუსტად 400 წელს, ანუ 146 097 დღეს შეადგენს.[დ][ე] ამ 400 წლიდან 303 მარტივია და 365 დღისგან შედგება, ხოლო 97 ნაკიანია და 366 დღეს მოიცავს. საშუალო კალენდარული წელიწადის ხანგრძლივობაა 365+97/400 დღე = 365.2425 დღე, ანუ 365 დღე, 5 საათი, 49 წუთი და 12 წამი.[ვ] იმ პერიოდებში, რომლებშიც არ შედის საუკუნის აღმნიშვნელი მარტივი წელი (როგორიცაა 1900), კალენდარი 28 წელიწადში ერთხელ მეორდება, რომლის განმავლობაშიც 29 თებერვალი კვირის ყოველ დღეზე თითოჯერ მოხვდება, ხოლო ყოველი სხვა თარიღი ყოველ კვირის დღეზე ზუსტად ოთხჯერ.
გრიგორიანული რეფორმა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
გრიგორიანული კალენდარი იულიუსის კალენდრის რეფორმა იყო. იგი შემოღებული იქნა პაპის ბულით Inter gravissimas, რომელიც პაპმა გრიგოლ XIII-მ (რომლის სახელსაც კალენდარი ატარებს) 1582 წლის 24 თებერვალს გამოსცა.[3] ცვლილების მიზანი იყო აღდგომის დღესასწაულის თარიღის დაახლოვება იმ თარიღთან, რომელზეც მას ადრექრისტიანულ ეკლესიაში აღნიშნავდნენ. იულიუსის კალენდრის თავდაპირველი ცდომილება (მცდარი დაშვება, რომ წელიწადში ზუსტად 365.25 დღეა) გახდა მიზეზი იმისა, რომ ბუნიობის თარიღები დასცილდა რეალურ მოვლენას, რამაც პასქალიაში ცდომილება გამოიწვია. ნიკეის კრების რეკომენდაცია იყო, რომ ყველა ქრისტიანულ ეკლესიაში აღდგომა ერთსა და იმავე დღეს უნდა აღენიშნათ, მიუხედავად ამისა, მსგავსი შეთანხმება მხოლოდ ხუთი საუკუნის შემდეგ გახდა შესაძლებელი.
საფუძველი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]აღდგომის თარიღი წარმოადგენს ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს გაზაფხულის ბუნიობის მათემატიკურ ფუნქციას (computus): აღდგომა აღინიშნება საეკლესიო კალენდრის სავსე მთვარის შემდგომ კვირა დღეს არაუადრეს 21 მარტისა, რომელიც გაზაფხულის ბუნიობის ნომინალურ თარიღად მიიჩნევა. შესაბამისად, კათოლიკური ეკლესიისთვის მიუღებელი იყო ის ფაქტი, რომ ბუნიობის კალენდარული თარიღი სულ უფრო შორდებოდა ბუნებრივ მოვლენას.[9] კალენდარში არსებული ზრდადი ცდომილების შესახებ მკვლევარებისთვის კერ კიდევ ადრე შუა საუკუნეებიდან კარგად იყო ცნობილი.
ბედა ღირსი VIII საუკუნეში წერდა, რომ აკუმულირებული ცდომილება უკვე სამ დღეზე მეტი იყო. დაახლოებით 1200 წელს როჯერ ბეკონმა გამოთვლების შედეგად 7 ან 8 დღის ტოლი ცდომილება მიიღო. დაახლოებით 1300 წელს კალენდრის რეფორმის საჭიროებაზე წერდა დანტე. მსგავსი რეფორმის ჩატარების პირველ მცდელობას ადგილი ჰქონდა 1475 წელს, როდესაც პაპმა სიქსტუს IV-მ ვატიკანში ამ მიზნით რეგიომონტანუსი მოიწვია. მეცნიერი რომში ჩასვლიდან მალევე გარდაიცვალა, რამაც პროექტის ჩაშლა გამოიწვია.[10] XV საუკუნეში, ასტრონომიული დაკვირვებების სიზუსტის ზრდასთან და შესაბამისი ცოდნის დაგროვებასთან ერთად საკითხმა მეტი სიმწვავე შეიძინა. მომდევნო ათწლეულების განმავლობაში კალენდრის ცვლილების მოთხოვნით არაერთი პუბლიკაცია შეიქმნა, მათ შორის ორი, 1515 და 1578 წლებში სალამანკის უნივერსიტეტიდან ვატიკანშიც გაიგზავნა,[11] თუმცა, პროექტზე მუშაობა 1540 წლამდე არ დაწყებულა და მხოლოდ პაპ გრიგოლ XIII-ს დროს (1572–1585) განხორციელდა.
მომზადება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1545 წელს ტრენტის საეკლესიო კრებამ პაპ პავლე III-ს კალენდრის რეფორმირების უფლებამოსილება მიანიჭა და მოითხოვა, რომ მარტის ბუნიობის თარიღი დაბრუნებულიყო იმ დღეზე, რომელზეც იგი ნიკეის საეკლესიო კრების პერიოდში, ანუ 325 წლისთვის მოდიოდა და შემუშავებულიყო კალენდრის ისეთი ცვლილება, რომელიც მომავალში მსგავს ცდომილებას გამორიცხავდა, რაც შესაძლებელს გახდიდა, აღგომა უფრო სწორ დროს აღნიშნულიყო.
1577 წელს რეფორმის კომისიამ მათემატიკის ექსპერტებს კომენტარებისთვის კითხვარი გაუგზავნა. მათგან რამდენიმე, მათ შორის, ჯამბატისტა ბენედეტი და ჯუზეპე მოლეტო ფიქრობდნენ, რომ აღდგომის თარიღი მზისა და მთვარის ჭეშმარიტ მოძრაობებზე დაყრდნობით უნდა დადგენილიყო და არა მათემატიკური მეთოდით, თუმცა, მსგავსი შეთავაზებები უარყოფილ იქნა.[12] საბოლოო რეფორმა ეყრდნობოდა კალაბრიელი მეცნიერის, ალოიზიუს ლილიოს რეკომენდაციებს.[13]
ლილიოს შემოთავაზება მოიცავდა ნაკიანი წლების შემცირებას ყოველ 4 საუკუნეში 100-დან 97-მდე საუკუნის აღმნიშვნელი 4 წლიდან სამის გამარტივებით. მან, ასევე, შემოიტანა მთვარის ეპაქტების გამოანგარიშების პრაქტიკული და ორიგინალური მეთოდი, რომლითაც აღდგომის თარიღთან დაკავშირებული დიდი ხნის განმავლობაში არსებული დაბრკოლება გადაიჭრა.
უძველეს ცხრილებში მოცემული იყო მზის საშუალო გრძედი.[14] გერმანელმა მათემატიკოსმა, ქრისტოფერ კლავიუსმა, რომელიც გრიგორიანული კალენდრის ერთ-ერთი არქიტექტორი იყო, შენიშნა, რომ ეს ცხრილები ვერც გაზაფხულის ბუნიობის ზუსტ დროზე და ვერც ტროპიკული წლის საშუალო ხანგრძლივობაზე თანხმდებოდნენ. იგივე ცდომილება შეამჩნია ტიხო ბრაჰემაც.[15] ნაკიანი წლების ახალი წესი (97 ნაკიანი წელიწადი ყოველ 400 წელში) 1560 წელს ვერონელმა მათემატიკოსმა, პიეტრო პიტატიმ მოამზადა. მან შენიშნა, რომ ეს წესი თანხვედრაში იქნებოდა ალფონსის ცხრილებით განსაზღვრულ ტროპიკულ წელიწადთან და კოპერნიკის (De revolutionibus) და ერაზმუს რაინჰოლდის (Prutenic tables) გამოანგარიშებული ტროპიკული წელიწადის საშუალო ხანგრძლივობასთანაც. თუ ამ სამი საშუალო წელიწადის ხანგრძლივობის მეტობას 365 დღესთან ბაბილონური სამოცობითი სისტემით გამოვსახავთ, მივიღებთ შემდეგ სიდიდეებს: 0;14,33,9,57 (ალფონსის), 0;14,33,11,12 (კოპერნიკის) და 0;14,33,9,24 (რაინჰოლდის). ათობით სისტემაში ეს უდრის, შესაბამისად, 0.24254606, 0.24255185 და 0.24254352. სამივე სიდიდის პირველი ოთხი მაჩვენებელი ერთი და იგივეა (0.2425) და გრიგორიანული კალენდრის წელიწადის ხანგრძლივობაც 365.2425 დღეა, რის გამოც პიტატის შემოთავაზება ასტრონომებისათვის მისაღები აღმოჩნდა.[16]
ლილიოს შემოთავაზება ორ კომპონენტს მოიცავდა. პირველი ეხებოდა წელიწადის ხანგრძლივობის შესწორებას. საშუალო ტროპიკული წელიწადის სიგრძე 365.24219 დღეა.[17] ლილიოს დროს ალფონსის ცხრილებიდან აღებული სიდიდე, 365.2425463 დღე გამოიყენებოდა.[13] იულიუსის კალენდარში საშუალო წელიწადი 365.25 დღეა, რის გამოც იგი თითქმის 11 წუთით უფრო ხანგრძლივია, ვიდრე ტროპიკული წელიწადი. აღნიშნული ცდომილება გროვდება და ყოველ 400 წელიწადში დაახლოებით სამ დღეს აღწევს. ლილიოს შემოთავაზებამ შედეგად ახალი ხანგრძლივობა – 365.2425 დღე გამოიღო (იხილეთ სიზუსტე). გრიგორიანული რეფორმის მიმდინარეობისას ნიკეის კრებიდან მოყოლებული უკვე 10-დღიანი ცდომილება იყო აკუმულირებული, რის გამოც გაზაფხულის ბუნიობა 10 ან 11 მარტს უწევდა, საკლესიო კალენდრით განსაზღვრული 21 მარტის ნაცვლად და რეფორმის განუხორციელებლობის შემთხვევაში ცდომილება ზრდას განაგრძობდა. ლილიომ გამოთქვა მოსაზრება, რომ 10-დღიანი ცდომილების გასწორება 40 წლის განმავლობაში, 10 ნაკიანი წლის გამარტივებით (ნაკიანი დღის ამოღებით) უნდა მომხდარიყო, რაც გაზაფხულის ბუნიობას თანდათანობით დააბრუნებდა 21 მარტზე.
ლილიოს მოსაზრებები კარგად არგუმენტირებულ, 800 გვერდიან ნაშრომში განავრცო კლავიუსმა. ლილიოსგან განსხვავებით, მისი იდეა იყო 10-დღიანი ცდომილების ერთბაშად გასწორება და საბოლოოდ, პაპიც ამ აზრს მიემხრო.
მეორე კომპონენტი მოიცავდა ფორმულას, რომელიც შედეგად გამოიღებდა ზუსტ და ამავე დროს, მარტივ წესებზე დაფუძნებულ კალენდარს. ლილიოს ფორმულით, 10-დღიანი კორექცია ნიკეის კრების შემდეგ დაგროვებულ ცდომილებას გაასწორებდა, რის შემდეგაც ნაკიანი წლების რაოდენობა იქნებოდა 97 ყოველი 400-დან და არა ყოველი მე-4, როგორც ეს იულიუსის კალენდარში იყო. ახალი წესით, „100-ის ჯერადი წლები მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება ნაკიანი, თუ ისინი 400-ზეც უნაშთოდ იყოფა“.
გადახედვას საჭიროებდა მთვარის კალენდრის 19-წლიანი ციკლიც, რადგან ასტრონომიული ახალი მთვარე, რეფორმის პერიოდში, კალენდარულ ახალ მთვარეზე ოთხი დღით ადრე დგებოდა.[9] ციკლის კორექცია ყოველ 300 ან 400 წელიწადში ერთხელ (2500 წლის განმავლობაში 8-ჯერ) უნდა მომხდარიყო, რასაც დაემატებოდა შესწორებები იმ წლებისთვის, რომლებიც აღარ იყო ნაკიანი (ე.ი. 1700, 1800, 1900, 2100 და ა.შ.). მეტიც, შემოტანილი იქნა აღდგომის თარიღის გამოთვლის ახალი მეთოდიც. კალენდრის საბოლოო ვერსიაში ლილიოს შემოთავაზებები მცირედი შესწორებებით შევიდა.[18]
ახალი კალენდრის შემოღებისას ნიკეის კრებიდან გასული 13 საუკუნის განმავლობაში დაგროვებული ცდომილება კალენდრიდან 10 დღის წაშლით გასწორდა: იულიუსის კალენდრით 1582 წლის 4 ოქტომბრის (ხუთშაბათი) შემდეგ დადგა გრიგორიანული კალენდრის პირველი დღე, 1582 წლის 15 ოქტომბერი (პარასკევი; კვირის დღეების ციკლი არ დარღვეულა).
პირველი ბეჭდური გრიგორიანული კალენდარი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რეფორმის გამოცხადებიდან ერთი თვის შემდეგ (1582 წლის 3 აპრილის წერილით) პაპმა კალენდრის გამოცემის ექსკლუზიური უფლება ათი წლით მიანიჭა ვინმე ანტონიო ლილიოს. იტალ. Lunario Novo secondo la nuova riforma („ახალი კალენდარი ახალი რეფორმის მიხედვით“), რომელიც ვინჩენცო აკოლტიმ დაბეჭდა და ერთ-ერთ პირველ რეფორმისშემდგომ ბეჭდურ კალენდარს წარმოადგენს, ატარებდა შენიშვნას, რომ იგი პაპის და ანტონი ლილიოს ნებართვით იყო გამოცემული. პაპის დადგენილება 1582 წლის 20 სექტემბერს გაუქმდა, რადგან აღმოჩნდა, რომ ანტონიო ლილიო კალენდრებზე მოთხოვნას ვერ აკმაყოფილებდა.[19]
შემოღება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]მიუხედავად იმისა, რომ რეფორმა საჯაროდ და ყველა საზეიმო წესის დაცვით იქნა გატარებული, პაპის ბულს არავითარი ძალა არ გააჩნდა კათოლიკური ეკლესიის (რომლის უზენაესი რელიგიური ლიდერიც თავად იყო) და პაპის ოლქების (რომელსაც უშუალოდ მართავდა) გარეთ. ცვლილებები, რომელსაც რეფორმა ითვალისწინებდა ეხებოდა სამოქალაქო კალენდარს, რომელზეც პაპს არავითარი ძალაუფლება არ გააჩნდა, შესაბამისად, საჭირო იყო კალენდრის მიღება ყველა ცალკეული სახელმწიფოს მიერ, რათა მას რაიმე ლეგალური ძალა ჰქონოდა.
ბულმა Inter gravissimas 1582 წელს კათოლიკური ეკლესიისთვის კანონის ძალა შეიძინა, თუმცა, იგი არ უღიარებია პროტესტანტულ ეკლესიას, აღმოსავლეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიებს და რამდენიმე სხვას. შესაბამისად, აღდგომის აღნიშვნის თარიღები სხვადასხვა ეკლესიაში კვლავ განსხვავებული დარჩა.
1582 წლის 29 სექტემბერს მეფე ფილიპე II-მ იულიუსის კალენდრიდან გრიგორიანულზე გადასვლა ბრძანა.[20] ამან გავლენა იქონია კათოლიკური ევროპის დიდ ნაწილზე, რადგან იმ დროისათვის ფილიპე არა მარტო ესპანეთისა და პორტუგალიის, არამედ იტალიის დიდი ნაწილის მმართველიც იყო. ამ ტერიტორიებზე, ასევე, პოლონეთ–ლიეტუვის თანამეგობრობასა[21] (რომელსაც ანა იაგელონი მართავდა) და პაპის ოლქებში ახალი კალენდარი პაპის ბულში დასახელებულ თარიღზე შეიცვალა, ანუ იულიუსის 1582 წლის 4 ოქტომბრის შემდეგ დადგა გრიგორიანული 1582 წლის 15 ოქტომბერი. რამდენადმე გვიან განხორციელდა რეფორმა ესპანეთისა და პორტუგალიის კოლონიებში, რისი მიზეზიც გაჭიანურებული კომუნიკაცია გახდა.[22] კიდევ ერთმა მძლავრმა კათოლიკურმა სახელმწიფომ ევროპაში, საფრანგეთმა, ცვლილება რამდენიმე თვის დაგვიანებით გაატარა: 9 დეკემბერს მოჰყვა 20 დეკემბერი.[23]
კალენდრის შემოღებას პირველ ეტაპზე ბევრი პროტესტანტული სახელმწიფო ეწინააღმდეგებოდა. ბევრი პროტესტანტი შიშობდა, რომ რეფორმა მათი კათოლიკური გავლენის ქვეშ დასაბრუნებლად გამიზნული შეთქმულების ნაწილი იყო. მაგალითად, ბრიტანეთს გრიგორიანული რეფორმა პირდაპირ არასდროს შემოუღია. ნაცვლად ამისა, დიდი ბრიტანეთის პარლამენტის აქტი 1750-ის დანართში, რომელიც ახალი კალენდრის შემოღებას ითვალისწინებდა, მოცემული იყო აღდგომის თარიღის ახალი გაანგარიშება, რომელიც გრიგორიანული კალენდრის იდენტურ შედეგებს იძლეოდა, თუმცა, თავად პაპის სახელი არსად იყო ნახსენები.[24] შედეგად, დიდი ბრიტანეთის სამეფომ და კოლონიებმა (ახლანდელი ამერიკის შეერთებული შტატების ჩათვლით) გრიგორიანული კალენდარი 1752 წელს აამოქმედეს. მათ 1753 წელს შვედეთი მოჰყვა.
1917 წლამდე თურქეთი ყოველდღიური მიზნებისთვის ისლამური ჰიჯრის მთვარის კალენდარს იყენებდა, ხოლო ფისკალური მიზნებისთვის იულიუსის კალენდარს. ფისკალური წლის დასაწყისად 1 მარტი ითვლებოდა და წლების რიცხვი მიახლოებით ემთხვეოდა რუმის კალენდარში მოცემულ ჰიჯრის წელიწადის რიცხვს. რამდენადაც მზის წელიწადი მთვარისაზე ხანგრძლივია, დროდადრო საჭირო ხდებოდა წლების რიცხვებში „ნახტომის“ გაკეთება, რათა ორი კალენდარი ერთმანეთს გათანაბრებოდა. 1917 წლის 1 მარტს ფისკალური კალენდარი გრიგორიანულზე გადავიდა, 1926 წლის 1 იანვრიდან კი მისი გამოყენება ყოველდღიური მიზნებისთვისაც დაიწყეს.
შემოღება ქვეყნების მიხედვით
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]| წელი | ქვეყანა/ქვეყნები/ტერიტორიები |
|---|---|
| 1582 | ესპანეთი, პორტუგალია, საფრანგეთი, პოლონეთ–ლიეტუვის თანამეგობრობა, იტალია, ისტორიული ნიდერლანდების კათოლიკური ნაწილი, ლუქსემბურგი და ჩამოთვლილი ქვეყნების კოლონიები |
| 1584 | ბოჰემიის სამეფო, შვეიცარიის ზოგიერი კათოლიკური კანტონი |
| 1610 | პრუსია |
| 1648 | ალზასი |
| 1682 | სტრასბურგი |
| 1700 | ისტორიული ნიდერლანდების პროტესტანტული ნაწილი, ნორვეგია, დანია, შვეიცარიის ზოგიერი პროტესტანტული კანტონი |
| 1752 | დიდი ბრიტანეთი, ირლანდია და პირველი ბრიტანული იმპერია (1707–1783) |
| 1753 | შვედეთი და ფინეთი |
| 1873 | იაპონია |
| 1875 | ეგვიპტე |
| 1896 | კორეა |
| 1912 | ჩინეთი, ალბანეთი |
| 1915 | ლატვია, ლიეტუვა |
| 1916 | ბულგარეთი |
| 1917 | ოტომანების იმპერია |
| 1918 | რუსეთი, ესტონეთი |
| 1919 | რუმინეთი, იუგოსლავია |
| 1923 | საბერძნეთი |
| 1926 | თურქეთი |
| 2016 | საუდის არაბეთი |
ახალი სტილის საკითხი ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]1917 წელს მოხდა რევოლუცია. საკანონმდებლო ორგანოებში დაისვა კალენდრის საკითხიც. 1918 წლის 14 აპრილს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს კირიონს მოუვიდა ტელეფონოგრამა: „აპრილის 13 მიღებულ იქმნა კანონი ამიერკავკასიის რესპუბლიკებში ახალი დროთა აღრიცხვის შესახებ; აპრილის 18 უნდა ცნობილ იქმნას მაისის პირველად. აღდგომა იდღესასწაულება მაისის 5 (ძვ. სტ. 22 აპრილს). ამის მიხედვით მოძრავი დღესასწაულები წაიწევიან წინ 13 დღით. ინებეთ სათანადო განკარგულება“. ტელეფონოგრამა მოსმენილ იქნა საკათალიკოზო საბჭოში.[25]
განსხვავება გრიგორიანული და იულიუსის კალენდრების თარიღებს შორის
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]| გრიგორიანული კალენდრის პერიოდი | იულიუსის კალენდრის პერიოდი | განსხვავება |
|---|---|---|
| 15 ოქტომბერი, 1582 28 თებერვალი, 1700 |
5 ოქტომბერი, 1582 18 თებერვალი, 1700 |
10 დღე |
| 1 მარტი, 1700 28 თებერვალი, 1800 |
19 თებერვალი, 1700 17 თებერვალი, 1800 |
11 დღე |
| 1 მარტი, 1800 28 თებერვალი, 1900 |
18 თებერვალი, 1800 16 თებერვალი, 1900 |
12 დღე |
| 1 მარტი, 1900 28 თებერვალი, 2100 |
17 თებერვალი, 1900 15 თებერვალი, 2100 |
13 დღე |
| 1 მარტი, 2100 28 თებერვალი, 2200 |
16 თებერვალი, 2100 14 თებერვალი, 2200 |
14 დღე |
მიუხედავად იმისა, რომ ნაკიანი წლების გასწორების მეთოდი გვიან შუა საუკუნეებამდე 24 თებერვლის გაორმაგება იყო, ზემოთ მოცემულ ცხრილში აღნიშნულ მეთოდად 29 თებერვალია გამოყენებული. 1582 წლამდე პერიოდისთვის გრიგორიანული კალენდარი პროლეპტურია (ე.ი. უკუთვლით გამოიყენება) და განსხვავება გრიგორიანულ კალენდარსა და იულიუსის კალენდარს შორის ყოველ 400 წელიწადში 3 დღით იზრდება.
ქვემოთ მოცემული განტოლებით შესაძლებელია გამოთვლა, თუ რამდენი დღით წინ არის გრიგორიანული კალენდარი იულიუსის კალენდარზე. უარყოფითი შედეგი ნიშნავს, რომ წინ იულიუსის კალენდარია.[27]
სადაც არის სხვაობა დღეებში, ხოლო არის ასტრონომიული წელი, რომელიც ქრისტეშობამდე წელთა აღრიცხვისთვის უარყოფით რიცხვებს იყენებს. ნიშნავს, რომ თუ შედეგი ნამდვილი რიცხვი არაა, იგი უნდა დამრგვალდეს ქვემოთ უახლოეს ნამდვილ რიცხვამდე. შესაბამისად, 1900-იან წლებში მივიღებთ: 1900/400 = 4, ხოლო −500-იან წლებში: −500/400 = −2.[28]
წლის დასაწყისი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]| ქვეყანა | წლის დაწყება 1 იანვრიდან | გრიგორიანული კალენდრის შემოღება |
|---|---|---|
| რომის იმპერია | ძვ. წ. 153 | |
| დანია | თანდათანობითი გადასხვა XIII-XVI საუკუნეებში[29] | 1700 |
| პაპის ოლქები | 1583 | 1582 |
| საღვთო რომის იმპერია (კათოლიკური სახელმწიფოები) | 1544 | 1583 |
| ესპანეთი, პოლონეთი, პორტუგალია | 1556 | 1582 |
| საღვთო რომის იმპერია (პროტესტანტული ქვეყნები) | 1559 | 1700[ზ] |
| შვედეთი | 1559 | 1753 |
| საფრანგეთი | 1564[31] | 1582[თ] |
| სამხრეთი ნიდერლანდები | 1576[32] | 1582 |
| ლოთარინგიის საჰერცოგო | 1579 | 1582[ი] |
| ნიდერლანდების რესპუბლიკა | 1583 | 1582 |
| შოტლანდია | 1600[33][34] | 1752 |
| რუსეთი | 1700[35] | 1918 |
| ტოსკანა | 1750[36] | 1582[37] |
| დიდი ბრიტანეთი და ბრიტანეთის იმპერია, შოტლანდიის გარდა | 1752[33] | 1752 |
| ვენეციის რესპუბლიკა | 1522 | 1582 |
რომის რესპუბლიკაში და რომის იმპერიაში გამოიყენებოდა ე.წ. საკონსულო წლები, რომლებიც იწყებოდა კონსულთა პირველ სამუშაო დღეს. სავარაუდოდ, ძვ. წ. 222 წლამდე ეს იყო 1 მარტი, 15 მარტი ძვ. წ. 222 წლიდან, ხოლო ძვ. წ. 153 წლიდან 1 იანვარი.[38] იულიუსის კალენდარში, რომელიც ძვ. წ. 45 წელს იწყება, წლის დასაწყისად 1 იანვარი შენარჩუნდა. მიუხედავად იმისა, რომ შეიცვალა წლების რიცხვი, თვეების ციკლი იანვრიდან დეკემბრამდე უცვლელი დარჩა და დღემდე ნარჩუნდება.
შუა საუკუნეებში, კათოლიკური ეკლესიის ძლიერი გავლენის გამო, წლის დასაწყისად რომელიმე მნიშვნელოვანი ქრისტიანული დღესასწაული გამოიყენებოდა, მათ შორის, 25 დეკემბერი (შობა), 25 მარტი (ხარება) ან აღდგომა (საფრანგეთში),[39] ხოლო ბიზანტიის იმპერიაში წელი 1 სექტემბერს იწყებოდა. რუსეთში ახალი წელი 1 მარტს იწყებოდა, ხოლო 1492 წელს ეს თარიღი 1 სექტემბრით შეიცვალა.[40]
დიდი ბრიტანეთის ყოველდღიურ ცხოვრებაში ახალი წლის დასაწყისად 1 იანვარი მიიჩნეოდა და შესაბამისი დღესასწაულიც იმართებოდა ხოლმე,[41] თუმცა, XII საუკუნიდან 1751 წლამდე წელი იურიდიულად 25 მარტს იწყებოდა (ე.წ. Lady Day).[42] მაგალითად, პარლამენტის ჩანაწერების მიხედვით, ჩარლზ I-ის სიკვდილით დასჯის თარიღი, 30 იანვარი, 1648 წელს ეკუთვნის, რადგან წელი 24 მარტამდე არ მთავრდებოდა,[43] მაგრამ გვიანდელი ისტორიკოსების ჩანაწერების მიხედვით, რომლებიც წლის დასაწყისად 1 იანვარს მიიჩნევდნენ, აღნიშნული მოვლენა 1649 წელს მოხდა.[44]
დასავლეთევროპული ქვეყნების უმეტესობაში წლის დასაწყისად 1 იანვარი გრიგორიანული კალენდრის შემოღებამდე იყო დადგენილი. მაგალითად, შოტლანდიამ აღნიშნული ცვლილება 1600 წლის 1 იანვრიდან აამოქმედა, რაც ნიშნავდა, რომ 1599 წელი მოკლე წელიწადი იყო. ინგლისმა, ირლანდიამ და ბრიტანეთის კოლონიებმა წლის დასაწყისად 1 იანვარი 1752 წელს დაადგინეს, შესაბამისად, 1751 წელი მოკლე იყო და მხოლოდ 282 დღისგან შედგებოდა. აღნიშნული რეფორმა, ისევე, როგორც გრიგორიანული კალენდრის შემოღება 1752 წლის სექტემბერში მოცემული იყო 1750 წლის კალენდრის აქტით ( იხილეთ სექცია შემოღება).[45]
იმ ქვეყნებში, სადაც ახალი წლის დაწყების დღე სპეციალური კანონით ან დადგენილებით იქნა შემოღებული, შესაბამისი წლის დადგენა მარტივია, თუმცა, ბევრ ქვეყანაში მსგავსი კანონი არასოდეს მიუღიათ და წლის დასაწყისი ტრადიციების, მოდის ან სხვა ქვეყნების გავლენის მიხედვით იცვლებოდა.
არც პაპის ბული და არც მასზე თანდართული დოკუმენტები ახალი წლის დაწყების თარიღს არ მიუთითებს, თუმცა, იგი ნაგულისხმევია წმინდანთა მოსახსენებელი დღეების ორ ცხრილში, რომელთაგანაც ერთი 1582 წელს ეხება და მთავრდება 31 დეკემბერს, ხოლო მეორე ეხება ნებისმიერ სხვა წელს და იწყება 1 იანვრიდან. მთვარის ეპაქტებიც გრიგორიანულ კალენდარში 1 იანვრის მიხედვითაა მოცემული, განსხვავებით იულიუსის კალენდრისგან, სადაც ეს თარიღი 22 მარტია.
ორმაგი დათარიღება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება].jpg)
1582 წლიდან (როცა გრიგორიანული კალენდარი პირველად შევიდა ხმარებაში ზოგიერთ ქვეყანაში) 1923 წლამდე (როცა მისი შემოღება ბოლო ქვეყანამ დაასრულა), ხშირად საჭირო ხდებოდა მოვლენათა თარიღების აღნიშვნა ორგვარად, იულიუსის და გრიგორიანული კალენდრების მიხედვით, მაგალითად, „10/21 თებერვალი, 1750/51“, სადაც ორი სხვადასხვა წლის გამოყენება გამოწვეულია ქვეყნებს შორის წლის დასაწყისის თარიღების სხვაობით (ამ მიზეზით ორმაგი დათარიღება 1582 წლამდეც კი ზოგჯერ საჭირო იყო). ბენჯამინ ვული მათემატიკოს ჯონ დის (1527–1608/9) ბიოგრაფიაში შენიშნავს, რომ 1582 წლის შემდეგ ინგლისში მიღებული იყო წერილებზე ორი თარიღის აღნიშვნა (ინგლ. OS, NS, ძვ. სტ. და ახ. სტ.).[46]
ძველი სტილი და ახალი სტილი
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ტერმინები „ძველი სტილი“ და „ახალი სტილი“ აღნიშნავს დათარიღების სისტემებს კალენდრის ცვლილებამდე და ცვლილების შემდეგ. როგორც წესი, ეს ეხება ცვლილებას იულიუსის კალენდრიდან გრიგორიანულ კალენდარზე ევროპის რიგ ქვეყნებში, რომელიც 1582 წელს დაიწყო და XX საუკუნის დასაწყისში დასრულდა.
ინგლისში, უელსში, ირლანდიაში და ბრიტანეთის ამერიკულ კოლონიებში კალენდრის ორი ცვლილება მოხდა, ორივე 1752 წელს. პირველი იყო ახალი წლის დასაწყისის გადატანა 25 მარტიდან 1 იანვარზე (რაც შოტლანდიას 1600 წელს გაეკეთებინა), მეორე ცვლილებით კი მოხდა იულიუსის კალენდრიდან გრიგორიანულზე გადასვლა, რისთვისაც 1752 წლის სექტემბერს 11 დღე მოაკლდა.[47][48] ამ ორი ცვლილების გასათვალისწინებლად გამოიყენებოდა ორმაგი, ძველი და ახალი სტილებით დათარიღება.
ისეთი ქვეყნებისთვის, რომლებშიც არ მომხდარა წლის დასაწყისის ოფიციალური ცვლილება, ძველი და ახალი სტილები მხოლოდ იულიუსის და გრიგორიანულ კალენდრებს შორის სხვაობას აღნიშნავს. მართლმადიდებლური ეკლესია ბევრ ქვეყანაში ლიტურგიკული მიზნებისთვის კვლავ იულიუსის კალენდარს იყენებს.
თვეები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]გრიგორიანულმა კალენდარმა განაგრძო იულიუსის კალენდრის თვეების გამოყენება ლათინური წარმოშობის სახელებით და დღეების არაერთგვაროვანი რაოდენობით:
- იანვარი (31 დღ), ლათ. mēnsis Iānuārius, „იანუსის თვე“,[49] კარიბჭეთა, ზღურბლის, დასაწყისის და დასასრულის რომაული ღვთაების სახელის მიხედვით
- თებერვალი (28 დღე მარტივ, ხოლო 29 დღე ნაკიან წლებში), ლათ. mēnsis Februārius, „ფებრუას თვე“, განწმენდის რომაული ფესტივალის მიხედვით,[50][51] ენათესავება ინგლისურ სიტყვას fever („ციებ-ცხელება“),[50] ეტრუსკული მითოლოგიის სიკვდილის ღმერთს ფებრუუსს („განმწმენდი“) და პროტო-ინდოევროპულ სიტყვას, რომელიც გოგირდს აღნიშნავდა.[50]
- მარტი (31 დღე), ლათ. mēnsis Mārtius, „მარსის თვე“,[52] რომაული მითოლოგიის ომის ღმერთის სახელის მიხედვით[51]
- აპრილი (30 დღე), ლათ. mēnsis Aprīlis, გაურკვეველი წარმომავლობისაა,[53] მაგრამ, შესაძლოა, მომდინარეობდეს სიტყვიდან ლათ. aperire („გაღება, გახსნა“),[კ] ან ქალღმერთ აფროდიტეს სახელიდან.[51][ლ]
- მაისი (31 დღე), ლათ. mēnsis Māius, „მაიას თვე“,[56] მცენარეულობის რომაული ქალღმერთის სახელიდან,[51] ენათესავება ლათინურ სიტყვას magnus („დიდებული“)[56] ინგლისურ სიტყვას major და ქართულ სიტყვებს მერი და მაიორი.
- ივნისი (30 დღე), ლათ. mēnsis Iūnius, „იუნოს თვე“,[57] ქორწინების და მშობიარობის რომაული ქალღმერთის სახელის მიხედვით.[51]
- ივლისი (31 დღე), ლათ. mēnsis Iūlius, „იულიუსის თვე“, კეისრის დაბადების თვე. სახელი დაერქვა ძვ. წ. 44 წელს,[58] კალენდრის რეფორმის ფარგლებში[51]
- აგვისტო (31 დღე), ლათ. mēnsis Augustus, „ავგუსტუსის თვე“, სახელი შემოიღო ოქტავიანე ავგუსტუსმა ძვ. წ. 8 წელს ივლისიდან გამომდინარე და მის გამეფებასთან დაკავშირებული არაერთი მნიშვნელოვანი მოვლენის გამო.[59]
- სექტემბერი (30 დღე), ლათ. mēnsis september, „მეშვიდე თვე“ რომულუსის ათთვიან რომაულ კალენდარში (დაახლოებით ძვ. წ. 750)[60]
- ოქტომბერი (31 დღე), ლათ. mēnsis octōber, „მერვე თვე“ რომულუსის ათთვიან კალენდარში[61]
- ნოემბერი (30 დღე), ლათ. mēnsis november, „მეცხრე თვე“ რომულუსის ათთვიან კალენდარში[62]
- დეკემბერი (31 დღ), ლათ. mēnsis december, „მეათე თვე“ რომულუსის ათთვიან კალენდარში[63]
.svg)
ევროპულ ქვეყნებში თვეებში დღეების რაოდენობის დამახსოვრების მიზნით ტრადიციულად იყენებდნენ გარკვეული სახის ხალხურ ლექსს, როგორიცაა ინგლისური „Thirty Days Hath September“. მსგავსი ლექსები გვხვდება ლათინურ,[64] იტალიურ,[65] ფრანგულ[66] და პორტუგალიურ ენებზე.[67] იგი ევროპის კონტინენტზე ფართოდ გავრცელებული ზეპირი ტრადიციაა, ხოლო პირველი მათგანი, რომელიც წერილობითი ფორმით გვხვდება, ინგლისურია და 1425 წლით დათარიღებულ წმინდანთა ცხოვრებაშია მოცემული.[68][69] გავრცელებული არავერბალური მეთოდია დამახსოვრება მუშტებზე თითების ფალანგების მიხედვით, სადაც სახსრები თვეებია 31 დღით, ხოლო ჩაღრმავებები მათ შორის არის თვეები უფრო ნაკლები დღეებით.
კვირა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თვეთა სისტემის გარდა და მასთან კავშირში არსებობს კვირების სისტემაც. თარიღებთან ერთად ფიზიკურ და ელექტრონულ კალენდრებში კვირის დღეებიცაა მოცემული. თარიღების მიხედვით კვირის დღეების გამოანგარიშება, გრიგორიანული სისტემის არარეგულარულობის გამო, არცთუ მარტივია. კალენდრის შემოღების დროს კვირის დღეების ციკლი არ დარღვეულა. გრიგორიანული კალენდრის პირველი დღე, 1582 წლის 15 ოქტომბერი, პარასკევი იყო, ხოლო იულიუსის კალენდრის ბოლო დღე, 1582 წლის 4 ოქტომბერი, ხუთშაბათი.
კვირის დღეების დანომრვასთან დაკავშირებით აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს. ISO 8601 სტანდარტით პირველი დღე ორშაბათია, რაც ასახულია სტანდარტულ კალენდრებშიც, სადაც მარცხნიდან პირველი სვეტი ორშაბათია, ხოლო ბოლო – კვირა. მიუხედავად ამისა, ჩრდილოეთ ამერიკაში, როგორც წესი, კვირის პირველ დღედ კვირა ითვლება, ხოლო ბოლოდ – შაბათი.
სიზუსტე
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]გრიგორიანულმა კალენდარმა იულიუსის კალენდრის ყოველი 400 წლიდან სამი ნაკიანი წელიწადის ამოკლებით კალენდარული წლის ტროპიკულ წელთან მიახლოვების სიზუსტე გაზარდა. გრიგორიანული კალენდრის წელი 365.2425 დღისგან შედგება.[70] მისი ცდომილება უდრის დაახლოებით 1 დღეს ყოველ 3 030 წელიწადში[71] ტროპიკული წლის ამჟამად მიღებული ხანგრძლივობის გათვალისწინებით. თუმცა, დედამიწის ბრუნვის ღერძის დახრილობის ცვლილების გამო, ასევე, პერიცენტრის გადანაცვლების გამო, გრიგორიანული წელიწადის ცდომილება „ასტრონომიულ“ ბუნიობასთან მიმართებით მუდმივი არ არის. 2000 წლისთვის საშუალო ინტერვალი გაზაფხულის ბუნიობებს შორის 365.24237 დღე იყო,[72] რაც გულისხმობს 1 დღის ტოლ ცდომილებას ყოველ 7 700 წელიწადში. ნებისმიერი კრიტერიუმით, გრიგორიანული კალენდარი გაცილებით უფრო ზუსტია, ვიდრე იულიუსის, რომლის ცდომილება ყოველ 128 წელიწადში 1 დღეს უდრის.
XIX საუკუნეში სერ ჯონ ჰერშელმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ გრიგორიანულ კალენდარში შესულიყო მცირედი შესწორება და ყოველ 4 000 წელიწადში ყოფილიყო 969 ნაკიანი წელი, ნაცვლად 970-ისა.[73] ეს საშუალო კალენდარულ წელიწადს 365.24225 დღემდე შეამცირებდა. ამ გეგმით, 4000 წელი და ყველა შემდეგი წელი, რომელიც რიცხვ 4000-ის ჯერადია, ნაკიანის ნაცვლად მარტივი იქნებოდა. აღნიშნულ იდეაზე მსჯელობა არასდროს შეწყვეტილა, თუმცა, მისი ოფიციალურად მიღებაც არ მომხდარა.[74]
ათასობით წლის მასშტაბში გრიგორიანული კალენდარი ასტრონომიულ სეზონებს ჩამორჩება. ამის მიზეზი ისაა, რომ დედამიწის ბრუნვის სიჩქარე ნელა მცირდება, რის გამოც დღეები გრძელდება, ხოლო კალენდარული წელი თავის გრძლიობას ინარჩუნებს.
ზემოთ მოცემული სურათი მიუთითებს განსხვავებას გრიგორიანულ კალენდარსა და ასტრონომიულ სეზონებს შორის.
y ღერძი მიუთითებს ივნისის მზებუდობის თარიღს, ხოლო x ღერძი გრიგორიანული კალენდრის წლებს. ცდომილება წელიწადში დაახლოებით მეოთხედი დღის ტოლია. მაგალითად, 1903 წლის 23 დეკემბერი ყველაზე გვიანი მზებუდობაა, ხოლო 2096 წლის 20 დეკემბერი ყველაზე ადრეული. შესაბამის ასტრონომიულ მოვლენასთან შედარებით განსხვავება დაახლოებით 2.35 დღეა.
შენიშვნები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ ბევრი ქვეყანა, რომელიც რელიგიური მიზნებისთვის სხვა კალენდარს იყენებს, გრიგორიანულ კალენდარს იყენებს სამოქალაქო მიზნებისთვის. გამონაკლისებია ირანი და ავღანეთი, რომლებიც ჰიჯრის მზის კალენდარს იყენებენ.
- ↑ და არა ძვ. წ. 45 წლიდან, როცა რომის იმპერიაში იულიუსის კალენდრის გამოყენება დაიწყეს.
- ↑ დიდმა ბრიტანეთმა ახალი კალენდრის გამოყენების შესახებ რეფორმა 1750 წელს მიიღო (ძალაში შევიდა 1752 წლიდან), რა დროისთვისაც სხვაობა უკვე 11 დღეს შეადგენდა, ხოლო XX საუკუნის დასაწყისში, როცა გრიგორიანული კალენდარი რუსეთსა და საბერძნეთში სამოქალაქო მიზნებისთვის შემოიღეს, საჭირო გახდა 13 დღიანი ნახტომი.
- ↑ აღნიშნული ციკლი მზის, ანუ სამოქალაქო კალენდარს ეკუთვნის. თუ მხედველობაში მივიღებთ მზისა და მთვარის კომბინირებულ ციკლს (პასქალია, computus), იგი განმეორდება ყოველი 5 700 000 წლის შემდეგ, რაც შეადგენს 70 499 183 მთვარის თვის 2 081 882 250 დღეს, თუ ჩავლით რომ მთვარის თვე, საშუალოდ, შედგება 29 დღის, 12 საათის, 44 წუთის და წამისგან. (Seidelmann (1992), p. 582) იმისთვის, რომ ეს ციკლი აღდგომის გამოსათვლელად გამოდგეს, მისი წელიწადის საშუალო ხანგრძლივობა მზის ციკლისას უნდა ემთხვეოდეს.
- ↑ გრიგორიანული პასქალიის უკიდურესი ხანგრძლივობა გამოწვეულია იმით, რომ იგი დამოკიდებულია 19-წლიან მეტონის ციკლზე, ეპაქტის 30 სხვადასხვა რიცხვით მნიშვნელობაზე და 400-წლიანი მზის და 2 500-წლიანი მთვარის ციკლების უმცირეს საერთო ჯერადზე (10 000).[8]
- ↑ იგივე შედეგი მიიღება, თუ გამოთვლას აღნიშნული წესიდან გამომდინარე წილადების მიმატებით ვაწარმოებთ: 365 + 1/4 − 1/100 + 1/400 = 365 + 0.25 − 0.01 + 0.0025 = 365.2425
- ↑ გერმანიის პროტესტანტული სახელმწიფოები 1700-დან 1744 წლამდე ასტრონომიულ აღდგომას აღნიშნავდნენ, რომლის თარიღიც კეპლერის რუდოლფისეული ცხრილებით იყო გამოთვლილი და გრიგორიანულ თარიღებს ორჯერ, 1724 და 1744 წლებში არ დაემთხვა.[30]
- ↑ 1793 წელს საფრანგეთმა გრიგორიანული კალენდარი მიატოვა და საფრანგეთის რესპუბლიკურ კალენდარზე გადავიდა. ცვლილება 1805 წელს გაუქმდა.
- ↑ ლორენი 1735 წელს იულიუსის კალენდარს დაუბრუნდა, ხოლო 1760 წელს ისევ გრიგორიანული შემოიღო
- ↑ სხვა ენებში მოვლენათა მიხედვით თვეების სახელდება მიღებულია, თუმცა, ეს ვერსია საეჭვოა, რადგან სხვა თვეების ლათინურ სახელებს მსგავსი ეტიმოლოგია არ აქვთ.[51]
- ↑ ეს ვერსია პოპულარული იყო პლუტარქეს დროსაც,[54] მაგრამ მას უარყოფდნენ ვარონი და ცინციუსი.[55]
იხილეთ აგრეთვე
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ლიტერატურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- Barsoum, Ignatius A. (2003) The Scattered Pearls. Piscataway: Georgias Press.
- Blackburn, Bonnie; Holford-Strevens, Leofranc (1999) The Oxford Companion to the Year. Oxford University Press. ISBN 9780192142313. .
- Blackburn, Bonnie; Holford-Strevens, Leofranc (2003) The Oxford Companion to the Year: An exploration of calendar customs and time-reckoning, corrected reprinting of 1999, Oxford University Press. ISBN 9780192142313.
- Blegen, Carl W.. An Odd Christmas (25 December 2013). ციტირების თარიღი: 1 April 2018
- Borkowski, K. M. (1991). „The tropical calendar and solar year“. Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 85 (3): 21–130. Bibcode:1991JRASC..85..121B.
- Carabias Torres, A. M (2012) Salamanca y la medida del tiempo (es). Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca.
- Coyne, G. V.; Hoskin, M. A.; Pedersen, O., რედ-ები. (1983). „Gregorian Reform of the Calendar“. Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary, 1582–1982. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Vatican Observatory (Pontificia Academia Scientarum, Specola Vaticana). https://archive.org/details/GregorianReformOfTheCalendar.
- Dershowitz, D.; Reingold, E. M (2008) Calendrical Calculations, 3rd, Cambridge: Cambridge University Press.
- Duncan, D. E (1999) Calendar: Humanity's Epic Struggle To Determine A True And Accurate Year. HarperCollins. ISBN 9780380793242.
- Gregory XIII (1582). Inter Gravissimas.
- Meeus, J.; Savoie, D. (1992). „The history of the tropical year“. Journal of the British Astronomical Association. 102 (1): 40–42. Bibcode:1992JBAA..102...40M.
- Morrison, L. V.; Stephenson, F. R. (2004). „Historical values of the Earth's clock error ΔT and the calculation of eclipses“. Journal for the History of Astronomy. 35, part 3 (120): 327–336. Bibcode:2004JHA....35..327M. doi:10.1177/002182860403500305. ISSN 0021-8286. S2CID 119021116.
- Moyer, Gordon (May 1982). „The Gregorian Calendar“. Scientific American. 246 (5): 144–152.
- Moyer, Gordon (1983). „Aloisius Lilius and the Compendium Novae Rationis Restituendi Kalendarium“. Coyne, G. V.; Hoskin, M. A.; Pedersen, O.. Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Specolo Vaticano. pp. 171–188. http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=grc..&year=1983&volume=book&page_ind=181.
- Pattie, T.S. (1976). „An unexpected effect of the change in calendar in 1752“ (PDF). British Library Journal.
- Pedersen, O (1983). „The Ecclesiastical Calendar and the Life of the Church“. Coyne, G. V.; Hoskin, M. A.; Pedersen, O.. Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Specolo Vaticano. pp. 17–74. http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=grc..&year=1983&volume=book&page_ind=34.
- Poole, Robert (1995). „'Give us our eleven days!': calendar reform in eighteenth-century England“. Past & Present. Oxford Academic. 149 (1): 95–139. doi:10.1093/past/149.1.95. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 December 2014.
- Richards, E. G. (1998) Mapping Time: The Calendar and its History. Oxford University Press.
- Richards, E. G. (2013) „Calendars“, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, 3rd, Mill Valley CA: University Science Books, გვ. 585–624. ISBN 978-1-891389-85-6.
- (1992) Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, 2nd, Sausalito, CA: University Science Books.
- Swerdlow, N. M. (1986). „The Length of the Year in the Original Proposal for the Gregorian Calendar“. Journal for the History of Astronomy. 17 (49): 109–118. Bibcode:1986JHA....17..109S. doi:10.1177/002182868601700204. S2CID 118491152.
- Walker, G. W. (June 1945). „Easter Intervals“. Popular Astronomy. 53 (6): 162–178, 218–232. Bibcode:1945PA.....53..218W.
- Ziggelaar, A. (1983). „The Papal Bull of 1582 Promulgating a Reform of the Calendar“. Coyne, G. V.; Hoskin, M. A.; Pedersen, O.. Gregorian Reform of the Calendar: Proceedings of the Vatican Conference to Commemorate its 400th Anniversary. Vatican City: Pontifical Academy of Sciences, Specolo Vaticano. pp. 201–239. http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?journal=grc..&year=1983&volume=book&page_ind=209.
რესურსები ინტერნეტში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Calendar Converter
- Inter Gravissimas (Latin and French plus English)
- History of Gregorian Calendar დაარქივებული 6 January 2014 საიტზე Wayback Machine.
- The Perpetual Calendar Gregorian Calendar adoption dates for many countries.
- World records for mentally calculating the day of the week in the Gregorian Calendar
- The Calendar FAQ – Frequently Asked Questions about Calendars
- Today's date (Gregorian) in over 800 more-or-less obscure foreign languages დაარქივებული 2023-03-08 საიტზე Wayback Machine.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ Dershowitz & Reingold (2008), p. 45. "The calendar in use today in most of the world is the Gregorian or new-style calendar designed by a commission assembled by Pope Gregory XIII in the sixteenth century.".
- ↑ Introduction to Calendars. United States Naval Observatory (n.d.). ციტირების თარიღი: 9 May 2022.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 See Wikisource English translation of the (Latin) 1582 papal bull Inter gravissimas.
- ↑ Applebaum, Wilbur (2000) „Clavius, Christoph (1538-1612)“, Encyclopedia of the Scientific Revolution: From Copernicus to Newton. Garland Publishing. ISBN 0-8153-1503-1.
- ↑ Blegen (2013).
- ↑ Richards (1998), p. 101.
- ↑ Clause 3.2.1 ISO 8601
- ↑ Walker (1945), p. 218.
- ↑ 9.0 9.1 Richards (2013), p. 599.
- ↑ Ben-Menahem, Ari (2009) Historical Encyclopedia of Natural and Mathematical Sciences, გვ. 863. ISBN 9783540688310.
- ↑ Carabias Torres (2012), p. 241.
- ↑ Ziggelaar (1983), pp. 211, 214.
- ↑ 13.0 13.1 Moyer (1983).
- ↑ * See, for example, Tabule illustrissimi principis regis alfonsii (Prague 1401−4). A full set of Alphonsine Tables (including tables for mean motions, conjunctions of Sun and Moon, equation of time, spherical astronomy, longitudes and latitudes of cities, star tables, eclipse tables).
- For an example of the information provided see Jacques Cassini, Tables astronomiques du soleil, de la lune, des planètes, des étoiles fixes, et des satellites de Jupiter et de Saturne (Paris 1740), available at [1] (go forward ten pages to Table III on p. 10).
- ↑
- Dreyer, J L E (2014). Tycho Brahe. Cambridge, გვ. 52. ISBN 978-1-108-06871-0. „He remarks that both the Alphonsine and the Prutenic Tables are several hours wrong with regard to the time of the equinoxes and solstices.“
- North, J (1989). The Universal frame: historical essays in astronomy, natural philosophy and scientific method. London, გვ. 29. ISBN 978-0-907628-95-8. „He noted on one occasion that the Alphonsine tables differed from the Prutenic by nineteen hours as to the time of the vernal equinox of 1588.“
- ↑ Swerdlow (1986).
- ↑ Meeus & Savoie (1992).
- ↑ Ziggelaar (1983), p. 220.
- ↑ Mezzi, E.; Vizza, F. (2010) Luigi Lilio Medico Astronomo e Matematico di Cirò. Reggio Calabria: Laruffa Editore, გვ. 14, 52. citing as primary references: Biblioteca Nazionale Centrale die Firenze, Magl. 5.10.5/a, ASV A.A., Arm. I‑XVIII, 5506, f. 362r.
- ↑ Kamen, Henry (1998). Philip of Spain. Yale University Press, გვ. 248. ISBN 978-0300078008.
- ↑ Cohen, Jennie. 6 Things You May Not Know About the Gregorian Calendar en. ციტირების თარიღი: 2021-07-23
- ↑ "Pragmatica" on the Ten Days of the Year. World Digital Library (1584).: the first known South American imprint, produced in 1584 by Antonio Ricardo, of a four-page edict issued by King Philip II of Spain in 1582, decreeing the change from the Julian to the Gregorian calendar. თარგი:DL
- ↑ The Calendar FAQ: The Gregorian Calendar. Tondering.dk. ციტირების თარიღი: 3 May 2022.
- ↑ Calendar (New Style) Act 1750, Section 3. Parliament of Great Britain.
- ↑ „საქართველოს საეკლესიო კალენდარი 1976 წლის“, გვ. 139-140
- ↑ A more extensive list is available at Conversion between Julian and Gregorian calendars
- ↑ Blackburn & Holford-Strevens (1999), p. 788.
- ↑
- Evans, James (1998) The history and practice of ancient astronomy. Oxford: Oxford University Press, გვ. 169. ISBN 0-19-509539-1. .
- (1961) Explanatory Supplement to The Astronomical Ephemeris and The American Ephemeris and Nautical Almanac. London: Her Majesty's Stationery Office, გვ. 417.
- ↑ Herluf Nielsen: Kronologi (2nd ed., Dansk Historisk Fællesforening, Copenhagen 1967), pp. 48–50.
- ↑ Lamont, Roscoe (1920), "The reform of the Julian calendar", Popular Astronomy 28: 18–32, http://adsbit.harvard.edu//full/1920PA.....28...18L/0000018.000.html
- ↑ Calendrier grégorien en France.
- ↑ Per decree of 16 June 1575. Hermann Grotefend, "Osteranfang დაარქივებული 13 July 2016 საიტზე Wayback Machine. " (Easter beginning), Zeitrechnung de Deutschen Mittelalters und der Neuzeit დაარქივებული 28 June 2016 საიტზე Wayback Machine. (Chronology of the German Middle Ages and modern times) (1891–1898)
- ↑ 33.0 33.1 Blackburn & Holford-Strevens (1999), p. 784.
- ↑ John James Bond, Handy-book of rules and tables for verifying dates with the Christian era Scottish decree on pp. xvii–xviii.
- ↑ Roscoe Lamont, The reform of the Julian calendar დაარქივებული 30 December 2015 საიტზე Wayback Machine. , Popular Astronomy 28 (1920) 18–32. Decree of Peter the Great is on pp. 23–24.
- ↑ *Alexandre Dumas, Storia del governo della Toscana: sotto La casa de'Medici.
- Il calendario fiorentino დაარქივებული 10 March 2017 საიტზე Wayback Machine. .
- ↑ Lorenzo Cattini, Legislazione toscana raccolta e illustrata, vol. 10, p. 208.
- ↑ Roman Dates: Eponymous Years. Tyndalehouse.com. ციტირების თარიღი: 14 September 2010
- ↑ Spathaky, Mike. Old Style and New Style Dates and the change to the Gregorian Calendar: A summary for genealogists.
- ↑ S. I. Seleschnikow: Wieviel Monde hat ein Jahr? (Aulis-Verlag, Leipzig/Jena/Berlin 1981, p. 149), which is a German translation of С. И. Селешников: История календаря и хронология (Издательство "Наука", Moscow 1977). The relevant chapter is available online here: История календаря в России и в СССР (Calendar history in Russia and the USSR) დაარქივებული 17 October 2009 საიტზე Wayback Machine. . Anno Mundi 7000 lasted from 1 March 1492 to 31 August 1492. (in Russian)
- ↑ Tuesday 31 December 1661 დაარქივებული 29 September 2007 საიტზე Wayback Machine. , The Diary of Samuel Pepys დაარქივებული 1 March 2021 საიტზე Wayback Machine. "I sat down to end my journell for this year, ..."
- ↑ Nørby, Toke. The Perpetual Calendar: What about England დაარქივებული 30 August 2007 საიტზე Wayback Machine. Version 29 February 2000
- ↑ House of Commons Journal Volume 8, 9 June 1660 (Regicides). British History Online. ციტირების თარიღი: 18 March 2007
- ↑ Death warrant of Charles I. National Archives.
- ↑ Nørby, Toke. The Perpetual Calendar დაარქივებული 12 November 2019 საიტზე Wayback Machine.
- ↑ Woolley, Benjamin (2001) The Queen's Conjurer: The science and magic of Dr. John Dee, adviser to Queen Elizabeth I. New York: Henry Holt, გვ. 173.
- ↑ Poole 1995, pp. 95–139.
- ↑ Spathaky, Mike Old Style and New Style Dates and the change to the Gregorian Calendar დაარქივებული 11 October 2014 საიტზე Wayback Machine. . "Before 1752, parish registers, in addition to a new year heading after 24th March showing, for example '1733', had another heading at the end of the following December indicating '1733/4'. This showed where the Historical Year 1734 started even though the Civil Year 1733 continued until 24th March. ... We as historians have no excuse for creating ambiguity and must keep to the notation described above in one of its forms. It is no good writing simply 20th January 1745, for a reader is left wondering whether we have used the Civil or the Historical Year. The date should either be written 20th January 1745 OS (if indeed it was Old Style) or as 20th January 1745/6. The hyphen (1745-6) is best avoided as it can be interpreted as indicating a period of time."
- ↑ „January, n.“, Oxford English Dictionary, Oxford: Oxford University Press, http://www.oed.com/view/Entry/100755.
- ↑ 50.0 50.1 50.2 „February, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/68878.
- ↑ 51.0 51.1 51.2 51.3 51.4 51.5 51.6 Liberman, Anatoly (7 March 2007), „On a Self-Congratulatory Note“, Oxford Etymologist Archives, Oxford: Oxford University Press, http://blog.oup.com/2007/03/on_a_self_congr.
- ↑ „March, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/113951.
- ↑ „April, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/9939.
- ↑ Plutarch, Life of Numa, Ch. xix, https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Numa*.html#Romulan_year.
- ↑
- Scullard, Festivals and Ceremonies of the Roman Republic, p. 96.
- Forsythe, Time in Roman Religion, p. 10.
- ↑ 56.0 56.1 „May, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/115285.
- ↑ „June, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/102068.
- ↑ „July, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/102005.
- ↑ „August, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/13110.
- ↑ „September, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/176171.
- ↑ „October, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/130330.
- ↑ „November, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/130330.
- ↑ „December, n.“, Oxford English Dictionary, http://www.oed.com/view/Entry/48106.
- ↑
- Ballew, Pat (1 September 2015), „On This Day in Math“, Pat's Blog, http://pballew.blogspot.com/2015/09/on-this-day-in-math-september-1.html.
- Anianus, Computus Metricus Manualis, Strasbourg. (in Latin)
- ↑ Onofri, Francesca Romana; Karen Antje Moller; Teresa L. Picarazzi (2012), Italian for Dummies, Berlitz, pp. 101–2, ISBN 9781118258767, https://books.google.com/books?id=Ek2LCwAAQBAJ.
- ↑ Bond, Otto Ferdinand; Hilda Laura Norman (1918), Military Manual of Elementary French, Austin: E.L. Steck, p. 11.
- ↑ Portella, Mathias Rodrigues (1738), Cartapacio de syllaba, e figuras, conforme a ordem dos mais cartapacios de Grammatica..., Western Lisbon: Officina de Antonio Pedrozo Galram, pp. 121, https://books.google.com/books?id=TqUvp_kWAAsC.
- ↑ Bryan, Roger (30 October 2011), „The Oldest Rhyme in the Book“, The Times, London: Times Newspapers, http://www.thetimes.co.uk/tto/life/article3209766.ece.
- ↑
- Misstear, Rachael (16 January 2012), „Welsh Author Digs Deep to Find Medieval Origins of Thirty Days Hath Verse“, Wales Online, Media Wales, http://www.walesonline.co.uk/news/need-to-read/2012/01/16/welsh-author-digs-deep-to-find-medieval-origins-of-thirty-days-hath-verse-91466-30128447.
- „Memorable Mnemonics“, Today, London: BBC Radio 4, 30 November 2011, http://news.bbc.co.uk/today/hi/today/newsid_9651000/9651594.stm.
- ↑ Seidelmann (1992), pp. 580–581.
- ↑ Using value from Richards (2013, p. 587) for tropical year in mean solar days, the calculation is 1/(365.2425-365.24217)
- ↑ Meeus & Savoie (1992), p. 42.
- ↑ Herschel, John (1849) Outlines of Astronomy, გვ. 629. დაარქივებული 2022-12-31 საიტზე Wayback Machine.
- ↑ Steel, Duncan (2000) Marking Time: The Epic Quest to Invent the Perfect Calendar. John Wiley & Sons, გვ. 185. ISBN 978-0-471-29827-4.