ლანთანი

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ლანთანი
57La
138.90
5d1 6s2
ლანთანი, 57La
ზოგადი თვისებები
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის ლითონი
სტანდ. ატომური
წონა
Ar°(La)
138.90547±0.00007
138.90±0.01 (დამრგვალებული)
ლანთანი პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი
ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი
ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი
კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი
რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი
ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი
ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი


La

Ac
ბარიუმილანთანიცერიუმი
ატომური ნომერი (Z) 57
პერიოდი 6 პერიოდი
ბლოკი f-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია [Xe] 5d1 6s2
ელექტრონი გარსზე 2, 8, 18, 18, 9, 2
ელემენტის ატომის სქემა
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში მყარი სხეული
დნობის
ტემპერატურა
920 °C ​(1193 K, ​​1688 °F)
დუღილის
ტემპერატურა
3464 °C ​(3737 K, ​​6267 °F)
სიმკვრივე (ო.ტ.) 6.162 გ/სმ3
სიმკვრივე (ლ.წ.) 5.94 გ/სმ3
დნობის კუთ. სითბო 6.20 კჯ/მოლი
აორთქ. კუთ. სითბო 400 კჯ/მოლი
მოლური თბოტევადობა 27.11 ჯ/(მოლი·K)
ნაჯერი ორთქლის წნევა
P (პა) 1 10 100 1 k 10 k 100 k
T (K)-ზე 2005 2208 2458 2772 3178 3726
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი 0, +1, +2, +3
ელექტროდული პოტენციალი -2.38
ელექტრო­უარყოფითობა პოლინგის სკალა: 1.10
იონიზაციის ენერგია
  • 1: 538.1 კჯ/მოლ
  • 2: 1067 კჯ/მოლ
  • 3: 1850.3 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი ემპირიული: 187 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov) 207±8 პმ
მოლური მოცულობა 22.5 სმ3/მოლი

ლანთანის სპექტრალური ზოლები
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება პირველადი ნუკლიდების სახით
მესრის სტრუქტურა ჰექსაგონალური
მესრის პერიოდი 3.772 Å
ბგერის სიჩქარე 2475 მ/წმ (20 °C)
თერმული გაფართოება 12.1 µმ/(მ·K)
ხვედრითი თბოტევადობა 27.11 /(K·მოლ)
თბოგამტარობა 13.4 ვტ/(·K)
კუთრი წინაღობა 615 ნომ·მ
მაგნეტიზმი პარამაგნეტიკი
მაგნიტური ამთვისებლობა +118.0×10−6 სმ3/მოლ
იუნგას მოდული 36.6 გპა
წანაცვლების მოდული 14.3 გპა
დრეკადობის მოდული 27.9 გპა
პუასონის კოეფიციენტი 0.280
მოოსის მეთოდი 2.5
ვიკერსის მეთოდი 360–1750 მპა
ბრინელის მეთოდი 350–400 მპა
CAS ნომერი 7439-91-0
ისტორია
აღმომჩენია კარლ გუსტავ მოსანდერი (1838)
ლანთანის მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ.
დაშლა
(t1/2)
რადიო.
დაშლა
პრო­დუქტი
137La სინთ 6×104 წ ε 137Ba
138La 0.089% 1.05×1011 წ ε 138Ba
β 138Ce
139La 99.911% სტაბილური

ლანთანი[1][2] (ლათ. Lanthanum; ქიმიური სიმბოლო — ) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, ჯგუფგარეშე (ძველი კლასიფიკაციით მესამე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, IIIბ) ქიმიური ელემენტი. ატომური ნომერია — 57, ატომური მასა — 138.91, tდნ — 920 °C, tდუღ — 3464 °C, სიმკვრივე — 6.162 გ/სმ3. მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის ლითონი. არსებობს სამი კრისტალური მოდიფიკაციით: α-La ჰექსაგონალური მესერით, β-La სპილენძის ტიპის კუბური მესერით, γ-La α-Fe-ის ტიპის კუბური მოცულობაცენტრირებული მესერით, α↔β გადასვლის ტემპერატურა 277°C და β↔γ 861°C.

აღმოჩენის ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანი, როგორც ქიმიური ელემენტი, ვერ იქნა აღმოჩენილი 36 წლის განმავლობაში. 1803 წ. 24 წლის შვედი ქიმიკოსი იენს იაკობ ბერცელიუსი იკვლევდა მინერალს, რომელიც ახლა ცნობილია როგორც ცერიტი. ამ მინერალში აღმოჩენილ იქნა იტრიუმის მიწა და კიდევ რაღაც იშვიათი მიწა, რომელიც ძალიან ჰგავდა იტრიუმისას. მას უწოდეს ცერიუმის. 1826 წ. კარლ მოზანდერმა ცერიუმის მიწა გამოიკვლია და დაასკვნა, რომ არაა ერთგვაროვანი, რომ მასში, ცერიუმის გარდა, არის კიდევ ერთი ახალი ელემენტი. ცერიუმის მიწის რთული შემადგენლობა მოზანდერმა დაამტკიცა მხოლოდ 1839 წ. მან შეძლო ახალი ელემენტის გამოყოფა, როდესაც მის ხელში მოხვდა ცერიტის უფრო დიდი რაოდენობა.

სახელწოდების წარმომავლობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ახალ ელემენტს, აღმოჩენილს ცარიტში და მოზანდერიტში, ბერცელიუსის წინადადებით დაარქვეს ლანთანი. მისი აღმოჩენის ისტორიის აღსანიშნავად და მოდის ძვ. ბერძნ. λανθάνω — «ვიმალები».

ბუნებაში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დედამიწის ქერქში მიახლოებით 18 — 30 გრ/ტ, ოკეანის წყალში 0,012 მკგრ/ლ.[3].

საბადოები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანის მთავარი საბადი მდებარეობს აშშ, ყაზახეთში, რუსეთში, უკრაინაში, ავსტრალიაში, ბრაზიალიაში, ინდოეთი, სკანდინავიაში.

იზოტოპები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სტანდარტული ატომური მასა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანის სტანდარტულ ატომურ მასად მიღებულია — 138.90 (138.905464), რომელიც როგორც წესი იანგარიშება ბუნებაში არსებულ ყველა სტაბილურ იზოტოპტთა საშუალო შეწონილი მასით, მათი დედამიწის ქერქსა და ატმოსფეროში გავრცელების პროპორციულად.

იზოტოპი Z N ატომური მასა
(მ.ა.ე.)
% ბუნებაში საშუალო
შეწონილი
138La 57 81 137.907112 0.089 % 0.122737
139La 57 82 138.9063533 99.911 % 138.782727
Ar°(La) 138.905464

მიღება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანის მიღება დაკავშირებულია თავდაპირველი ნედლეულის გაყოფაზე ფრაქციებად. ლანთანი კონცენტრირდება ცერიუმთან პრაზეოდიმთან და ნეოდიმთან ერთად. თავდაპირველად ნარევიდან გამოყოფენ ცერიუმს, შემდგომ დარჩენილ ელემენტებს გამოყოფენ ექსტრაქციით.

ღირებულება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლითონური ლანთანის 99-99,9-ის სიწმინდით ღირს მიახლოებით 2 - 4 დოლაში 1 გრამზე.

გამოყენება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მინის წარმოება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანის ოქსიდი (5-დან 40 %-მდე) გამოიყენება ოპტიკური მინის ხარშვისთვის (ლანთანიანი მინა), ლინზების და პრიზმის დასამზადებლად რომელსაც კინოში და ფოტოაპარატებში და ასტრონომიული მიზნით გამოიყენებენ.

კერამიკული ელექტროგამათბობელების წარმოება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კალციუმით, სტრონციუმით, მაგნიუმით ლეგირებული ლანთანის ქრომიტი გამოიყენება მაღალტემპერატურული ღუმელების გამაცხელებლების წარმოებაში (ლღვობის ტემპერატურაა ― 2453 °C, მუშა ტემპ. — მიახლოებით 1780 გრადუსი ჟანგბადის ატმოსფეროში). ტემპერატურის ზრდასთან ერთად ლანთანის ქრომიტის წინაღობა მკვეთრად მცირდება. ლანთანის ქრომიტის თერმული გაფართოების კოეფიციენტი ძალიან დაბალია და ეს განსაზღვრავს ელექტროგამაცხელებლების მუშაობის ხანგრძლივობას.

მაღალტემპერატურული ზეგამტარობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანის ოქსიდი გამოიყენება მაღალტემპერატურული ზეგამტარების სინთეზისათვის, ლანთანის ოქსიდის, იტრიუმის, ბარიუმის, სტრონციუმის, სპილენძის და სხვას საფუძველზე.

მეტალოთერმია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ზოგჯერ ლანთანი გამოიყენება მეტალოთერმიაში იშვიათი ელემენტების აღდგენისათვის.

მინის სპეციალური საფარი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანის ნაერთების საფუძველზე ხდება ფანჯრის მინის საფარის დატანება რომელიც შენობაში წევს დაბლა ტემპერატურას 5-7 გრადუსით.

თერმოელექტრული მასალები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთანის მონოტელურიდს აქვს ძალიან მაღალი თერმო-ე.მ.ძ. (834 მკვ/К) და გამოიყენება მაღალი მ.ქ.კ.-ის თერმოელექტროგენერატორებში.

წყალბადის მეტალოჰიდრიდების დამგროვებლების წარმოება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლანთან-ნიკელის ჰიდრიდი ფართოდ გამოიყენება როგორც წყალბადის ტევადი აკუმულატორი (წყალბადის მეტალოჰიდრიდული შენახვა) ავტომობილებისათვის.

ბირთვული ენერგეტიკა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

განსაკუთრებულად უდიდესი მნიშვნელობა აქვს მაღალი სიწმინდის ლითონურ ლანთანს ატომურ მრეწველობაში, და კონკრეტულად ბირთვული საწვავის გადამუშავების ტექნოლოგიაში პლუტონის გამოყოფის მიზნით. გალღობილ ლითონურ ურანს რომელსაც მინარევის სახით აქვს ლითონური პლუტონი, ურევენ გალღობილ ლანთანს. გალღობილი ლანთანი მთლიანად იკავებს და გამოყოფს ურანის ძირითადი მასიდან პლუტონის იზოტოპებს და ამოტივტივდება შეურევლად ურანის ზედაპირზე. მიღებულ შენადნობს გადმოწურავენ გადაამუშავებენ ქიმიური ტექნოლოგიით. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ ლანთანს თავის «მხრებით» უჭირავს ბირთვული იარაღის წარმოება. ამ მომენტისათვის ეს ინფორმაცია მოძველებულია! და მოცემული ხერხი არ გამოიყენება. ბოლო პლუტონის (სამრეწველო) რეაქტორი დახურულ იქნა ჟელეზნოგორსკში 2010-2011 წ. პლუტონის გამოსაყოფად გამოიყენებოდა ექსტრაქციული გადანაწილება.

ელექტრონიკა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ბოლო წლებში მნიშვნელოვნად გაიზარდა მოთხოვნა ლანთანის მოლიბდატზე, რომელიც მაღალი გამტარობით ხასიათდება.

ელექტრო მიკროსკოპია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

LaB6 (ლანთანის ჰექსაბორიდის) კათოდების გამოყენებამ ელექტრონულ მიკროსკოპში გაზარდა გადიდების შესაძლებლობები, 6-ჯერ დენის სიმჭიდროვის გაზრდის ხარჯზე და ერთდროულად გაზარდაკათოდის რესურსი 5-ჯერ (500 საათით) ვოლფრამის კათოდებთან შედარებით.

დენის ქიმიური წყაროები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მრეწველობაში და ელექტროტექნიკაში იზრდება ინტერესი მყარი ელექტროლიტის აკუმულატორების წარმოებაზე. ამ დარგში უფრო დიდი მნიშვნელობა მიიღო ლანთანის ფტორიდმა როგორც ელექტროლიტმა და ლითონურმა ლანთანმა როგორც ანოდმა, კათოდად ჩვეულებრივ გამოიყენება ბისმუტის, ტყვიის ან სპილენძის ფტორიდი. ასეთი დენის წყაროების მიმზიდველი მხარე არის — ძალიან მაღალი კუთრი ენერგოტევადობა მოცულობის მიხედვით (3000 ვტ·სთ/დმ³, პრაქტიკულად მიღწეულია — 1500—2300 ვტ·სთ/დმ³), ენერგიის ხანგრძლივი შენახვა, სიმტკიცე, გრძელვადიანი გამოყენება; ამასთან დაკავშირებით ბევრი წამყვანი სპეციალისტი ხედავს მათში ალტერნატიულ წყაროს ყველა დანარჩენი აკუმულატორების მიმართ.

ბიოლოგიური როლი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

30-იან წლებში საბჭოთა მეცნიერმა დრობკოვმა გამოიკვლია იშვიათმიწა ლითონების ზეგავლენა მცენარეებზე. მან ექსპერიმენტები ჩაატარა ბარდაზე, თალგამზე და სხვა კულტურებზე, მას შეჰყავდა იშვიათმიწა ლითონები ბორთან, მანგანუმთან ერთად ან მათ გარეშე. ცდების შედეგებმა აჩვენა რომ იშვიათმიწა ლითონები საჭიროა მცენარეების ნორმალური განვითარებისათვის. მაგრამ გავიდა მეოთხედი საუკუნე, ვიდრე ეს ლითონები გახდნენ ხელმისაწვდომები ყველასათვის. საბოლოო პასუხი ლანთანის ბიოლოგიური ზემოქმედების შესახებ ჯერ კიდევ არ არის გაცემული.

მედიცინაში ლანთანის კარბონატი გამოიყენება ჰიპერფოსფატემიის დროს როგორც პრეპარატი, რომელიც ეწინააღმდეგება ფოსფატების ათვისებას საკვებიდან.

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 123
  2. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 6, თბ., 1983. — გვ. 121.
  3. J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. I, 1965