დადაიზმი

მარსელ დიუშანი, ფანტანი 1917. ფოტო ალფრედ სტიგლიცის

დადაიზმი — XX საუკუნის დასაწყისის, ევროპული ავანგარდის სახელოვნებო მიმართულება. დადაიზმი წარმოიშვა ციურიხში 1916 წელს და სწრაფადვე გავრცელდა ბერლინში, მაგრამ ნიუ-იორკში დადაიზმის მწვერვალად მიჩნეულია 1915 წელი. ტერმინი ანტი-არტი, დადაიზმის წინამორბედი, მარსელ დიუშანის მიერ იქნა გამოგონილი 1914 წელს, როდესაც მან შექმნა თავისი პირველი readymade-ები. დადაიზმს, გარდა იმისა რომ იყო ომის საწინააღმდეგო, ჰქონდა პოლიტიკური ნათესაობა მემარცხენეებთან და ასევე იყო ანტი-ბურჟუაზიული.

დადა ფესვებს იდგამს ომამდელ ავან-გარდში. კუბიზმმა და კოლაჟის განვითარებამ, გაერთიანებული ვასილი კანდინსკის თეორიულ მწერლობასა და აბსტრაქციასთან, გამოყო მოძრაობა რეალობისა და ჩვეულების ზემოქმედებისგან. ფრანგი პოეტებისა და გერმანელი ექსპრესიონისტების მწერლობის ზემოქმედებამ გაათავისუფლა დადაიზმი სიტყვასა და აზრის შორის მყოფი კორელაციისგან. ავანგარდი ამ დროს წრეს ურტყამდა საფრანგეთის კიდეებს. მათ ნანახი ჰქონდათ კუბიზმის გამოფენები GaleriaDalmau-ში, ბარსელონა (1912), Der Sturm-ში, ბერლინი (1912), Armony show-ზე, ნიუ-იორკი (1913), SVU Manes-ში, პრაღა (1914), რამდენიმე Jack of Diamonds-ის გამოფენებზე მოსკოვში და De ModerneKunstkring-ში, ამსტერდამი (1911-სა 1915 წლებს შორის). ფუტურიზმი, მრავალნაირი ხელოვანების ნამუშევრების საპასუხოდ განვითარდა. დადაიზმმა შემდგომში გააერთიანა ეს მიღწევები.

დადაიზმის აქტივობებში შედიოდა სამოქალაქო შეკრებები, დემონსტრაციები და არტის/ლიტერატურული გაზეთების გამოქვეყნება. ხელოვნების, პოლიტიკის და კულტურის ხელის მოვლება ხშირად იყო მთავარი თემა, რომელსაც განიხილავდა მედია. დადაიზმის მიმართულების მნიშვნელოვანი პირები იყვნენ: ჰიუგო ბოლი, ემი ჰენინგსი, ჰანს არპი, რაულ ჰაუსმანი, ჰანა ჰიოჰი, იოჰანეს ბედერი, ტრისტან ცარა, ფრანსის პიკაბია, რიჩარდ ჰიულზენბეკი, ჯორჯ გროზი, ჯონ ჰართფილდი, მარსელ დიუშანი, ბეატრის ვუდი, კურტ შვიტერი, ჰანს რიჰტერი და მაქს ერნსტი. მიმართულებამ ზეგავლენა იქონია სხვა მოძრაობებზეც, როგორებიცაა ავანგარდი და downtown music. მან ასევე ზეგავლენა იქონია სიურეალიზმზე, ნუვო რეალიზმზე, პოპ არტზე და ფლუქსუსზე.

მიმოხილვა

დადაიზმი იყო არაოფიციალური საერთაშორისო მიმართულება, რომელსაც ჰყავდა მონაწილეები ევროპაში და ჩრდილოეთ ამერიკაში. დადაიზმის დასაწყისი ემთხვევა პირველი მსოფლიო ომის გაღვივებას. ბევრი მონაწილისთვის ეს მოძრაობა იყო ბურჟუაზიული ნაციონალისტებისა და კოლონიალისტების საწინააღმდეგო. ბევრი დადაისტი თვლიდა რომ ომი მათ ინტერესებში შედიოდა და რომ მათი ბრალი იყო იმდროინდელი უბედურებები. ისინი ასევე ეწინააღმდეგებოდნენ კულტურულ და ინტელექტუალურ კონფორმიზმს - ხელოვნებაში და საზოგადოებაში.

ბევრი დადაისტი თვლიდა რომ ბურჟუაზიული კაპიტალისტების ლოგიკამ და აზროვნებამ მიიყვანა ხალხი ომამდე. მათ, მხატვრული ექსპრესიით, გამოხატეს ამ იდეოლოგიის უარყოფა. მაგალითად, ჯორჯ გროზმა მოგვიანებით თქვა, რომ მისი დადაისტური ხელოვნება იყო პროტესტი „ერთიანად გამანადგურებელი სამყაროს“ საპირისპიროდ.

ჰანს რიჰტერის გადმოცემით დადაიზმი არ იყო არტი: ის იყო ანტი-არტი. დადაიზმი იყო საპირისპირო ყველაფრის რაც სამხატვრო სასწავლებლები ასწავლიდნენ. სადაც არტი ტრადიციულ ესთეტიკაზე იყო აგებული, დადაიზმი ყურადღებას არ აქცევდა ესთეტიკას. ხელოვნება მიმართავდა მგრძნობელობას, ხოლო დადას განზრახული ჰქონდა შეურაცხყოფა.

ჰიუგო ბოლმა ასე გამოხატა, „ჩვენთვის ხელოვნება არ არის დასასრული საკუთარ თავში.. ეს არის შესაძლებლობა აღქმის და გაკრიტიკების იმ დროისა რომელ დროშიც ახლა ვცხოვრობთ.“

American Art News-ის მიმომხილველმა აუწყა რომ „დადაისტური ფილოსოფია არის სნეული, დამაპარალიზებელი და ყველაზე გამანადგურებელი რამ რაც ადამიანის ტვინმა წარმოშვა.“ ხელოვნების ისტორიკოსებმა დადა დაახასიათეს, როგორც „კოლექტიური მკვლელების შეშლილი სპექტაკლი.“

დადაიზმი წარმოიშვა პირველი მსოფლიო ომის საშინელებების მიმართ გამოხატული უარყოფითი რეაქციებით. ეს საერთაშორისო მოძრაობა წარმოქმნეს არტისტებისა და პოეტების გაერთიანებამ ციურიხში. დადაიზმი უარყოფდა ლოგიკას, მაღალფასიან უაზრობებს, უგუნურობას და ინტუიციას.

სახელი „დადაიზმის“ წყარო გაურკვეველია. ზოგი ფიქრობს რომ ამ სიტყვას არ აქვს მნიშვნელობა. სხვები თვლიან, რომ სახელი „დადა“ რუმინელი არტისტების, ტრისტან ცარასა და მარსელ ჯანკოს, ხშირად გამოყენებულ „და, და-გან“ წარმოიშვა. რაც მათ ენაზე ნიშნავს „კი, კი-ს“. სხვა მოსაზრებაა, რომ „დადა“ არის ფრანგული სიტყვა, რაც ცხენი-სარწეველას ნიშნავს და რომ დადაიზმი სწორედ ამ სიტყვისგან წარმოიშვა.

მოძრაობა შეიცავდა ვიზუალურ არტს, ლიტერატურას, პოეზიას, მხატვრულ მანიფესტებს, მხატვრულ თეორიას, თეატრს და გრაფიკულ დიზაინს და მიზანმიმართული იყო ომისსაწინააღმდეგოდ ანტი-არტის კულტურული ნამუშევრებით.

ისტორია

ციურიხი

1916 წელს ჰიუგო ბოლი, ემი ჰენინგსი, ტრისტან ცარა, ჟან არპი, მარსელ ჯანკო, რიჩარდ ჰიულზენბეკი, სოფი ტოიბერი და ჰანს რიჰტერი, სხვებან ერთად განიხილავდნენ ხელოვნებას და მოაწყვეს პერფორმანსები კაბარე ვოლტერში, რომლითაც მათ გამოხატეს თავიანთი ზიზღი ომის მიმართ.

ზოგიერთი წყარო ამბობს, რომ დადა ზუსტად კაბარე ვოლტერში გაერთიანდა 6 ოქტომბერს. სხვა წყაროები ამბობენ, რომ დადა მთლად ციურიხის ლიტერატურულ სალონში არ ჩამოყალიბებულა, არამედ აღმოსავლეთ ევროპაში კერძოდ კი რუმინეთში, საიდანაც ის მოედო შვეიცარიას, როდესად ებრაულ მოდერნისტთა ჯგუფი (ცარა, მარსელი, არტურ სეგალი და სხვები) დასახლდა ციურიხში. პირველი მსოფლიო ომის წლებში, მსგავსი ხელოვნება უკვე იყო აღმოცენებული ბუქარესტში და სხვა აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში. შესაძლოა დადას კატალიზატორი იყო ცარასა და ჯანკოს ჩასვლა ციურიხში.

არტისტებმა დატოვეს გერმანია და რუმინეთი პირველი მსოფლიო ომის პერიოდში და ჩავიდნენ შვეიცარიაში, ქვეყანა რომელიც ცნობილი იყო თავისი ნეიტრალობით. ამ პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის შიგნით მათ გადაწყვიტეს გამოეყენებინათ აბსტრაქცია, როგორც იარაღი იმ დროის სოციალური, პოლიტიკური და კულტურული იდეების საწინააღმდეგოდ. დადაისტები თვლიდნენ რომ მათი იდეები იყო გვერდითი პროდუქტი ბურჟუაზიული საზოგადოების, საზოგადოების რომელიც იყო იმდენად აპათიური, რომ მას ერჩივნა ომი გაეჩაღებინა ვიდრე წინ დახვედროდა სტატუს ქვოს.

მარსელ ჯანკომ შეგვახსენა, „ჩვენ ჩვენი კულტურის ნდობა დავკარგეთ. ყველაფერი უნდა დანგრეულიყო. კაბარე ვოლტერში ჩვენ დავიწყეთ ზოგადი პრინციპების, საზოგადოებრივი აზრის, განათლების, ინსტიტუციების, მუზეუმების, გემოვნების და მოკლედ რომ ვთქვათ მიღებული წესრიგის შეცბუნება.“ კაბარე დაიხურა ივლისში და შემდეგ პირველ საზოგადო სუარეზე ვაგჰოლში ჰიუგო ბოლი მოყვა თავის პირველ მანიფესტოს 1916 წლის 14 ივლისს. 1917 წელს ცარამ მეორე მანიფესტო დაწერა, რომელის ითვლება ყველაზე მნიშვნელოვან დადა მანიფესტოდ, რომელიც 1918-ში დაიბეჭდა.

კაბარეს დახურვის შემდეგ, აქტიობები ახალ გალერეაში გადავიდა და ჰიოგო ბოლი ბერნში წავიდა. ცარამ წამოიწყო დაუღალავი კამპანია რომ დადას იდეები გავრცელებულიყო. მან ააფეთქა ფრანგი და იტალიელი არტისტები წერილებით და მალევე გახდა დადას ლიდერი. კაბარე ვოლტერი კვლავ გაიხსნა და კვლავ არსებობს იმავე ადგილას შპიგელგასეში, ნიდერდორფში.

1917 წლის ივლისში გამოიცა სახელოვნებო და ლიტერატურული მიმოხილვა Dada, ხუთი გამოცემა ციურიხიდან და ბოლო ორი პარიზიდან.

როდესაც დასრულდა პირველი მსოფლიო ომი, 1918 წელს, ციურიხის დადაისტების უმეტესობა მშობიურ ქვეყნებში დაბრუნდნენ და ზოგმა დაიწყო დადაისტური მოღვაწეობა საკუთარ ქალაქებში. სხვებმა, მაგალითად სოფი ტოიბერმა გადაწყვიტა დარჩენილიყო ციურიხში სადაც მოღვაწეობა 20-იანი წლების ბოლომდე გააგრძელა.

რესურსები ინტერნეტში

• დადაიზმი დაარქივებული 2019-02-01 საიტზე Wayback Machine.