ნართული ეპოსი

ნართული ეპოსის გმირის სასრიყვას გამოსახულება.

ნართული ეპოსი (აფხ. Нарҭаа ражәабжьқәа; ადიღ. Нарт пщыналъэхэр; ყარაჩ.-ბალყ. Нарт таурухла; ოს. Нарты кадджытæ) — კავკასიის ხალხთა ეპოსი. ტერმინი „ნართი“ ეპოსის გმირების საერთო სახელწოდებაა, რომლებიც თავისებურ დასს ქმნიან. ნართული ეპოსი მითოლოგიური მოტივებით მდიდარი საგმირო-სათავგადასავლო ჟანრის ნაწარმოებია. იგი კომპოზიციურად შეკრულ და მყარი სტრუქტურის მქონე მრავალსიუჟეტიან თხრობით ჟანრს წარმოადგენს, რომელიც პოეტური და პროზაული ტექსტებით გადმოგვცემს პერსონაჟთა საგმირო თავგადასავალს.

ეპოსის ძირითად სიუჟეტურ ხაზს შეადგენს: გმირების დაბადება და წრთობა, ზეციურ არსებებთან ურთიერთობა და საზოგადოებაში ცივილიზაციის საწყისების შემოტანა, ბოროტ ძალებთან ბრძოლა და საცოლის მოტაცება, ღმერთთან დაპირისპირება და ბოლოს, გმირების დაღუპვა.

ნართულ ეპოსში აისახა კავკასიაში მცხოვრები ხალხის ძირითადი მსოფლხედველობა: შეხედულებები გარესამყაროსა და ცხოვრებაზე, ადამიანის დანიშნულებასა და ცხოვრების საზრისზე, ღმერთთან ურთიერთობასა და გმირობის იდეალზე. ეპოსში ასახულია კავკასიის მთის ხალხთა ყოფა, ზნე-ჩვეულებები, ისტორიული, ფოლკლორული და ეთნოგრაფიული მასალები.

ნართების ეპოსი თითქმის მთელ ჩრდილოეთ კავკასიაში იყო გავრცელებული. ხალხურ ტექსტებს ნართებზე იცნობდნენ აფხაზები, ყაბარდოელები, ჩერქეზები, აბაზები, ადიღეელები, ყარაჩაელები, ბალყარელები, ჩეჩნები და ინგუშები. ნართები ნახსენები არიან საქართველოს მთიანეთის (სვანეთი, რაჭა, ხევსურეთი) ზეპირ ტექსტებში. ნართების ეპოსის ცალკეული სიუჟეტები და გაზღაპრებული ვერსიები გვხვდება ზოგიერთი დაღესტნელი ხალხის (ლაკები, ხუნძები, თურქულენოვანი ყუმუხები) ფოლკლორში. ნართული ეპოსის აფხაზური ვერსიის გაზღაპრებული ტექსტები დასტურდება სამეგრელოშიც. ეპოსის ფრაგმენტები ცნობილი იყო XIX საუკუნეში კავკასიიდან თურქეთში ერთიანად გადასახლებული მუჰაჯირი უბიხებისათვის. აღსანიშნავია, რომ ნართების ეპოსის ნაციონალური ვერსიები მეტნაკლებად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, მაგრამ ისინი ზოგადად მაინც ერთი ტიპისაა.

ნართების ეპოსი წარმოადგენს მნიშვნელოვან წყაროს ტრადიციული საზოგადოების ყოველდღიური ყოფის, მართვა-გამგეობის სოციალური სტრუქტურისა და საქმიანობის შესახებ.

ნართების ეპოსს ახასიათებენ გმირების უსაზღვრო სამყაროდ, რომელშიც ერთიანდებიან უმაღლესი ეთიკური და მორალური წესების დამცველი პიროვნებები, რომელთათვისაც უმთავრესია ადათი, წეს-ჩვეულება,ზნეობა და ქცევის ნორმა.

ქცევის ნორმა, რომელსაც ყველაზე მეტად იცავენ და აქცევვენ ყურადღებას ოსურ ენაზე თავს იყრის სიტყვაში ёгъдау (აღდავ!). ამ ძირიდან ნაწარმოები სახელი კი ёгъдауджын (აღდავჯინ) ეპითეტია საუკეთესო, გამორჩეული და უმაღლესი ადამიანური (ზოგჯერ ზეადამიანური) თვისებებითა და ღირსებებით შემკული ადამიანისა. ნახასი — უწმინდესი ადგილი და ნართების სამსჯავრო — გადაწყვეტილებებს ნართების საზოგადოებაში საუკუნეობით ჩამოყალიბებული უმაღლესი ზნეობრივი ნორმების — აღდავის დაცვით იღებს.

მსგავსებას ვხვდებით სხვა ხალხებში: ჩერქეზულ სამყაროში მორალურ-ადათობრივი სამართალი და ეთიკური კოდექსი ეფუძნება — ადიღე ხაბზესა (адыгэ хабз) და იორკ ხაბზეს. ხოლო სახალხო კრებას ეწოდება ადიღე ხასე. ვაინახური ადათობრივი სამართლის კოდექსის სახელწოდებაა — ნოხჭალა.

ნართი პერსონაჟების თავგადასავლში გვხვდება როგორც ტიპური ეპოზოდები — გმირის სასწაულებრივი შობა, წრთობა, სოციუმთან ზიარება, საგმირო საქმეები, საცოლის მოტაცება, აღზევება და სიკვდილი, ასევე ისეთი მოტივებიც, რომლებიც მხოლოდ ნართი გმირებისთვის არის დამახასიათებელი. თითოეული ეპიზოდი: გარდამტეხი მომენტი და განსაცდელი, მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს გმირის მომავალ ცხოვრებაზე.

ნართების ეპოსი სიმღერისა და თხრობის სახით დასტურდება. ტექსტების ნაწილი მხოლოდ სიმღერით სრულდებოდა, რომელსაც ხალხი „ნართების სიმღერებს“ უწოდებს. ოსური ნართული ეპოსის იმ ტექსტებს, რომელსაც სიმღერით ასრულებდნენ „ნართული ქადაგები“ ჰქვია. თქმულებების დიდ ნაწილს პროზაულად, თხრობით გადმოსცემდნენ და ხალხი მათ „ნართების ამბებს“ უწოდებს. მოიძებნება ისეთი ტექსტებიც, რომლებშიც ნართების ამბავი შერეულად თხრობითა და სიმღერით გადმოიცემოდა.

ნართულ ეპოსში ჩართულია სხვადასხვა სახის ლექს-სიმღერებიც. ვხვდებით სააკვნო, შრომის სიმღერებს, შაირებსა და შელოცვებს. სავარაუდოდ, ეპოსს ოდითგანვე ასრულებდნენ როგორც სიმღერით, ასევე პროზაულად და აღნიშნული გარემოება ეპოსის თავდაპირველ სინკრეტულ სახეზე მიუთითებს.

ეტიმოლოგია

მეცნიერები „ნართ“ ტერმინის სხვადასხვაგვარ განმარტებას იძლევიან. მათი ნაწილი ამ სიტყვას აკავშირებს ირანულ სიტყვასთან „nar”, რაც „მამალს“, „მამაკაცს“ ნიშნავს. ჟ. დიუმეზილი მიიჩნევს, რომ ტომობრივი სახელწოდება ნართი მომდინარეობს სკვითური ენიდან და აღნიშნავს გმირს - „uiri”.

ვასილი აბაევის აზრით, მართალია, ალან-ოსებში ათასწლობით არსებობდა ეპიკური სიმღერები გმირებზე, მაგრამ მათი საერთო სახელწოდება „ნართ“ უნდა გაჩენილიყო ალანური ეპოქის დასასრულს, ეს კი მონღოლთა ბატონობის პერიოდს (XIII-XIV სს.) უკავშირდება. ვ. აბაევი, სხვა მკვლევართაგან განსხვავებით, სიტყვა „ნართს“ არ აკავშირებს ირანულენოვან სამყაროსთან. ისევე როგორც მონღოლურიდან არის ნასესხები რუსული ბილინების მთავარ გმირთა საერთო სახელწოდება „богатырь“ (გოლიათი), მეცნიერის აზრით, სიტყვა „ნარ“, ასევე მომდინარეობს მონღოლური ფუძიდან ნარა − „მზე“, მასზე-თ (тæ) სუფიქსის დამატებით (ნარ-თ), რომელიც ოსურ ენაში წარმოადგენს არსებითი სახელების მრავლობითი რიცხვის მაჩვენებელს. აღსანიშნავია, რომ ამავე პრინციპით იწარმოება დღემდე ოსური გვარები. ვ. აბაევის აზრით, სიტყვა „ნართი“ კავკასიის სხვა ხალხებში ოსური ფორმით შევიდა, რომელიც წარმოქმნილია ოსური საგვარეულო სახელების ტიპის მიხედვით და აღნიშნავს მზის შვილებს, მზის შთამომავლობას.

ნართების ეპოსის გენეზისი

ნართები ლეგენდარული გმირები და მეომრები არიან, რომლებიც თქმულებების მიხედვით „გოლიათების ეპოქაში“ ცხოვრობდნენ. ნართები მითიური ხალხია. ისტორიიდან უცნობია ნართებად სახელდებული ხალხი ან ტომი. მკვლევართა აზრით, ეპოსში მოთხრობილი ნართების ამბავი დიდი ისტორიული მოვლენების ანარეკლია. ნართული ეპოსი გვაროვნული ნიადაგის საფუძველზე აღმოცენდა. მისი გენეზისი საბოლოოდ გარკვეული ჯერ არ არის. დანამდვილებით არავინ იცი როდის, სად და რომელი ხალხის წიაღშია წარმოქმნილი ეპოსი. აღნიშნული საკითხი კვლავ კვლევის საგანია. მიჩნეულია, რომ მისი ბირთვი ძველ ალანთა (ოსების წინაპართა) ეპიკური ციკლია, რომელიც უხსოვარი წარსულიდან, დაახლოებით ძვ. წ. VII-IV საუკუნეებიდან მოდის.

მითიური ხატებების სახელები — ღმერთი, მზე, თვე, ავსათი, ქურდალაგონი და ბევრი სხვა, მოწმობს რომ ამ ეპოსს ინდოევროპული საფუძველი აქვს. ამ კონცეფციას ავითარებდნენ ვსევოლოდ მილერი, ჟორჟ დიუმეზილი, ვასილ აბაევი და სხვები. მათი აზრით, ნართების ეპოსი ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხებმა მოსული ალანებისგან შეითვისეს. თითქოს ფოლკლორისათვის დამახასიათებელი მოარული სიუჟეტები და მოტივები შეერია ადგილობრივების ზეპირსიტყვვიერებების ნიმუშებს და შეიქმნა თავისებური ეროვნული თხზულებები, მაგრამ ეპოსის სახელი, ცალკეული თქმულებების შინაარსი და მთავარი გმირების სახელები ერთნაირია.

XIX საუკუნის შუა წლებიდან მეცნიერთა უმრავლესობა ავითარებდა მოსაზრებას, რომ მთელ ჩრდილოეთ კავკასიაში ცნობილი ნართული ეპოსი ოსური მოვლენაა, ოსებმა ირანული სამყაროდან მოიტანეს ის და სხვებსაც აზიარეს. ამ მოსაზრებას საფუძვლად შესაძლოა ისიც დასდებოდა, რომ რუსი მეცნიერების პ. უსლარისა და ვსევოლოდ მილერის შრომებით სამეცნიერო წრეში პირველად ოსური ვერსია გახდა ცნობილი. მოსაზრებას „ნართების“ ოსური წარმომავლობის შესახებ სხვა ცნობილი მეცნიერების — ჟ. დიუმეზილისა და ელ. ელეტინსკის სახელებიც ამყარებდა. ისინი ეპოსის გმირთა საკუთარ სახელებსაც ირანული წარმოშობისად მიიჩნევდნენ და საერთო ეთნონიმსაც ინდო-ევროპული ეტიმოლოგიით ხსნიდნენ. ნართული ეპოსის ადიღური და აფხაზური ვერსიების გაცნობის შემდეგ გენეზისის შესახებ თავის მოსაზრებას ბევრმა გადახედა, მათ შორის ვ. აბაევმა, რომელიც მეტი სიფრთხილით ეკიდებოდა ამ სკითხს, რადგან ეპოსის ნაციონალური ვერსიები ერთმანეთთან გასაოცარ სიახლოვეს ამჟღავნებდა. ვ. აბაევი ამ მოვლენას „ნართების“ შემოქმედი ხალხების ნათესაობით (მაგ., აფხაზები და ადიღები), კავაკასიური სუბსტრატით, ტიპოლოგიური ერთობითა და ხანგრძლივი თანაცხოვრებით ხსნიდა.

ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ეპოსის ძირითადი სიუჟეტური ბირთვი რამდენიმე ცენტრში ერთდროულად გაჩნდა და განვითარდა. აღნიშნულ პოლიცენტრულ თეორიას, რომელსაც ვ. აბაევმა დაუდო სათავე, საერთაშორისო აღიარება არ ჰქონია. სამეცნიერო ლიტერატურაში ე. კრუპნოვის მოსაზრება არის გაზიარებული, რომლის მიხედვით ნართების ეპოსის ძირითადი ბირთვი მისი შემქმნელი ხალხის ერთად ცხოვრების პერიოდში უნდა გაჩენილიყო, გვიანბრინჯაოსა და ადრე რკინის ეპოქების მიჯნაზე, იქ სადაც „მორფოლოგიურად ახლომდგომი არქეოლოგიური კულტურები ვითარდებოდა“. თავის მხრივ, უფრო ძველი კულტურებიდან მომდინარე ეს კულტურები ჩრდილო კავკასიელთა ენობრივ ერთიანობასაც ქმნიდა. აღსანიშნავია, რომ ე. კრუპნოვი ოსებსა და ყარაჩაელებს ავტოქტონ-აბორიგენ მოსახლეობად მიიჩნევდა.

მკვლევართა შორის სხვადასხვა მოსაზრება არსებობს, იმაზე თუ, პირველად რომელ ხალხს შორის წარმოიშვა ეპოსი და რომელ ეთნოსს ეკუთვნის ნართული თქმულებები. ნართების ეპოსის ყველა ნაციონალური ვერსიის გმირები თავიანთი ქმედებებით იმ ეთნოსის ყოფასა და მენტალობასთან, ცხოვრების წესთან, ისტორიულ გამოცდილებასთან არიან დაკავშირებულნი, რომელ ენაზეც მოითხრობს იგი.

შესწავლის ისტორია

ნართული ეპოსის პირველი ქართული ჩანაწერები ქართველ მწერალ დანიელ ჭონქაძესა და ხალხური ტექსტების ოს შემკრებს ვ. წორაევს ეკუთვნით. 1868 წელს აკადემიკოსმა ა. შიფნერმა დ. ჭონქაძისა და ვ. წორაევის ჩაწერილი ნართული თქმულებები რუსულ ენაზე თარგმნა, კომენტარები დაურთო და „ოსური ტექსტების“ სახელწოდებით დაბეჭდა კრებულში „Записки Академии наук“.

ნართული თქმულებების შეკრებაში დიდი წვლილი ოსური ყოფისა და ისტორიის მკვლევარმა ვ. პფაფმა შეიტანა. მან 1871 წელს ხალხური ტექსტები ნართებზე თბილისში გამომავალ რუსულენოვან კრებულში „Сборник сведений о кавказских горцев“ გამოაქვეყნა. ამავე კრებულში XIX საუკუნის 80-იან წლებში ჯანტემირ და გაცირ შანაევების მიერ ჩაწერილი ნართული თქმულებები გამოქვეყნდა. ნართული ეპოსის შესწავლაში მნიშვნელოვანი როლი შეიტანა აკადემიკოსმა ვ. მილერმა. მან რუსულ ენაზე გამოაქვეყნა მრავალი ნართული თქმულება ვრცელი კომენტარებით. მოცემული მასალა ვსევოლოდ მილერის „ოსურ ეტიუდებსა“ (1881 წ.) და „დიგორულ თქმულებებში“ (1902 წ.) დაიბეჭდა. XX საუკუნის 40-იან წლებში ნართების ეპოსის სრულყოფილი ტექსტების გამოსაცემად „ნართული კომიტეტი“ შეიქმნა. კომიტეტის მიერ ჩატარებული კვლევისა და ექსპედიციების საფუძველზე გამოვლინდა ნართული ეპოსის არა მხოლოდ ახალი ვარიანტები, არამედ შეგროვდა ეპოსთან დაკავშირებული მუსიკალური ფოლკლორიც.

1942 წელს ნართების ეპოსის ერთ-ერთი ყველაზე სრულყოფილი კრებული პირველად საქართველოში, ქალაქ ცხინვალში ოსურ ენაზე დაიბეჭდა, რომელიც რუსულად ითარგმნა და 1957 წელს მოსკოვში საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემიამ თავისუფალი ლიტერატურული თარგმანის სახით გამოაქვეყნა. 1946 წელს ნართების ეპოსი ოსურ ენაზე ჩრდილოეთ ოსეთში დაიბეჭდა. ი. ლიბედინსკის შესრულებული მისი პირველი რუსული თარგმანი ჯერ 1948 წელს ძაუჯიყაუში (ვლადიკავკაზი), შემდეგ კი 1949 წელს მოსკოვში გამოიცა. ნართების ეპოსის კვლევაში განსაკუთრებული წვლილი ფრანგ მეცნიერს ჟორჟ დიუმეზილს მიუძღვის. მისი ერთ-ერთი საუკეთესო ნაშრომია „ოსური ეპოსი და მითოლოგია“.

1947 წელს ნართული ეპოსი პირაველად ქართულ ენაზე გ. ლეონიძემ, ვ. გორგაძემ და ს. ფაშალიშვილმა თარგმნეს პწკარედიდან. ორიგინალიდან, უშუალოდ დედნიდან მერი ცხოვრებოვას მიერ ქართულ ენაზე თარგმნილი ნართული ეპოსი ორჯერ 1977 და 1988 წელს გამოქვეყნდა.

2003-2012 წლებში ქალაქ ვლადიკავკაზში ოსურ ენაზე გამოიცა თ. ხამიცაევასა და შ. ჯიქკაითის ნართული ეპოსის შვიდტომეული „ЦИГСИИ Нарты кадджытё“.

2007 წელს კულტურულ ურთიერთობათა ცენტრ „კავკასიურ სახლში“ ქართულ ენაზე გამოიცა „ამბავი ნართებისა, აფხაზური ხალხური ეპოსი“.

2014 წელს ევროკავშირისა და გაეროს განვითარების პროგრამის ერთობლივი ინიციატივის, „COBERM“-ის ფინანსური მხარდაჭერით ნართების ეპოსი ქართულ ენაზე მეოთხედ დაიბეჭდა. „ნართების“ ბოლო გამოცემის სამეცნიერო მნიშვნელობა დიდია. იგი მოიცავს ისეთ თქმულებებს, რომლებიც პირველად ითარგმნა დედნიდან ქართულ ენაზე, ნ. ბეპიევმა წიგნებს (ოსურ და ქართულ რედაქციებს) დაურთო შესაბამისი სამეცნიერო აპარატი: ტექსტების ინდექსი, შენიშვნები და ლექსიკონი. კრებულის მოსამზადებლად შეიქმნა სპეციალური საგამომცემლო ჯგუფი, რომელშიც შედიოდნენ ქართველი და ოსი მეცნიერები: ნაფი ჯუსოითი, ზურაბ კიკნაძე, ტ. გურიევი, მ. ცხოვრებოვა, რ. ქუმარიტოვი. წიგნი შეადგინა და ქართულ ენაზე თარგმნა ნაირა ბეპიევამ. წიგნი გაფორმებულია ფერადი ილუსტრაციებით, რომლებიც ასახავენ ნართულ სიუჟეტებსა და პერსონაჟთა ჰეროიკულ ქმედებებს. „ნართები“ გამომცემლობა „უნივერსალმა“ დაბეჭდა. აღნიშნული წიგნი ნართების ეპოსის ერთ-ერთი სრულყოფილი გამოცემაა. „ნართების“ როგორც ოსურ, ასევე ქართულ რედაქციას ახლავს ნ. ჯუსოითის, ზ. კიკნაძისა და ტ. გურიევის წინასიტყვაობა.

ნართული ეპოსის ოსური ვერსია

ნართების ეპოსის ოსურ ვერსიაში პერსონაჟები ქმნიან 4 თანმიმდევრულ თაობას, მკვეთრად გამოხატული გენეალოგიური ციკლიზაციით. ეპოსში ისახება რამდენიმე ცენტრალური ციკლი:

№	ციკლის დასახელება
1.	ახსარისა და ახსართარის ციკლი (ნართების საწყისი)
2.	ურუზმაგისა (ურიზმაგი) და სათანას ციკლი
3.	სოსლანის (სოზირიყო) ციკლი
4.	ბათრაძის ციკლი

ოსურ ნართების ეპოსში აგრეთვე, მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია თქმულებათა ციკლს ცბიერ სირდონზე. ციკლების გარდა ოსური ნართების ეპოსში სხვადასხვა გმირებზე ათობით ტექსტი მოიძებნება. ეს გმირები არიან: აცამაზი, არახძავი, სავაი, თოთრაძი, სიბალცი, აისანა და სხვანი. ოსურ ფოლკლორში ნართული ეპოსი ორივე: სიმღერისა და თხრობისა სახით დასტურდება. სიმღერით შესრულებული ტექსტი „ნართულ ქადაგებად“ არის ცნობილი. სიტყვა „ქადაგს“ ქართულისგან განსხვავებული მნიშვნელობა აქვს. იგი ინდოირანული ენიდან მომდინარეობს და მითოლოგიურ სიმღერას, გადმოცემას, თქმულებას ნიშნავს. „ქადაგ“ ოსურ ტრადიციაში ეპიკურ სიმღერას ჰქვია. ოსური ნართების ეპოსში მოქმედება დიდი მდინარეების, ტბებისა და ზღვების მახლობლად ან თვალუწვდენელ ტრამალებზე ხდება. თქმულებაში ხშირად იხსენიება შავი ზღვა. ნართები ხან შავი და ხან თეთრი ზღვების სანაპიროებს მიუყვებიან სათარეშოდ. ნართები ინდივიდუალური ოჯახებისგან შემდგარ, საოჯახო თემში ცხოვრობდნენ. მათ საცხოვრებელ სახლს ხაძარი ერქვა. იქ კერია ინთებოდა და მზადდებოდა სადილი. ოსურ ეპოსში საოჯახო ურთიერთობებს მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია. ამ თვალსაზრისით საყურადღებოა ურუზმაგისა და სათანას, ხამიცისა და ბიცენონის ქორწინება, აგრეთვე, აცამაზის დაქორწინება მზეთუნახავ აგუნდაზე და სოსლანის დაქორწინება ჯერ ჩელეხსართაგის ქალიშვილ ბედუხაზე, ხოლო შემდეგ — მზის ასულ აცირუხსზე. საზოგადოების მართვა-გამგეობის უმაღლეს ორგანოს ნართების ეპოსში მამაკაცთა კრება — ნიხასი წარმოადგენს, სადაც განიხილავდნენ მნიშვნელოვან საკითხებს. მასზე დასწრება შეეძლო ყველა ნართ მამაკაცს. ისინი ნიხასში ასაკისა და დამსახურების მიხედვით ინაწილებდნენ ადგილებს. თანამედროვე ოსურ ენაზე ნიხასი (нихас) საუბარს და ასევე მამაკაცთა სათათბირო ადგილს ნიშნავს. ოსურ ტექსტებში ნართები წარმოდგენილია სამი გვარით. ისინი განაწილებულნი არიან სამ უბნად: ზემო ნართები დასახლებული იყო ალაგათებით, შუა ნართები — ახსართაგებით, ქვემო ნართები — ბორათებით. ჯ. დიუმეზილის აზრით, თითოეულ გვარს გამორჩეული უნარი, ერთგვარი დამახასიათებელი თვისება ჰქონდა.

ნართები, პირველ რიგში, მეომრები იყვნენ. მთელ ცხოვრებას ისინი საქონლის გამოსარეკად ლაშქრობებსა (ბალცები) და თარეშში (ხათანები) ატარებდნენ. თარეშით, ნადირობით ან სხვა გზით მოპოვებული ქონება ყველა ნართზე თანაბრად ნაწილდებოდა. ნართები აგრეთვე, მონადირეები იყვნენ. ისინი მისდევდნენ მიწათმოქმედებას. მიწის დამუშავება ნართებს ზეცის ბინადრებმა ასწავლეს. ნართებს მოჰყავდათ პურეული მოსავალი და ქერი, რომელიც მათ ლუდის მოსადუღებლადაც სჭირდებოდათ. ნართები ეპოსში ხშირად გამოყვანილი არიან როგორც მწყემსები. ისინი თავიანთ საქონლის ჯოგებს თვალუწვდენელ იალაღებზე აბალახებდნენ. საძოვრების ხელში ჩაგდების მიზნით მათ ხშირად უხდებოდათ ბრძოლა გოლიათებთან და უძლიერეს ალდარებთან.

„ნართები გამოირჩეოდნენ ზებუნებრივი თვისებებით. ისინი ფლობდნენ ჯადოსნურ იარაღს, გრძნეულ თასს − ვაცამონგას და მაგიურ ჯაჭვის პერანგს − ცერექის რვალს, რომელიც ომის ხსენებაზე პატრონს თვითონ მოერგებოდა ტანზე, მასში ისარი ვერ ატანდა და ვერც ხმალი ჭრიდა. ნართებს ჰყავდათ გრძნეული, გულთმისანი რაშები. ისინი გადაადგილდებოდნენ თვალუწვდენელ სივრცეში, მათ შორის ზეცაში და სულთა სამეფოში. ეპოსის პერსონაჟები არიან და ნართ გმირებთან მეგობრობდნენ ზეცის ბინადრები: მზე და მზის ასული, მგზავრთა და მეომართა მფარველი ვასთირჯი, პურეული მოსავლისა და დარ-ავდრის განმგებელი ელია, კერიის მფარველი საფა, მგლების მწყემსი თუთირი, წვრილფეხა საქონლის მფარველი ფალვარა, მიცვალებულთა სულების მბრძანებელი ბარასთირი, საიქიოს მეკარე ამინონი, ზეციური მჭედელი ქურდალაგონი, ნადირთ მწყემსი აფსათი, წმინდა ნიკოლა, თარანჯელოზი, დაუაგები, ვაცილები და ძუარები. ნართების ეპოსში იხსენიება ერთი ღმერთი ხუცაუ, რომელსაც უნდა ემორჩილებოდეს ყოველი მიწიერი არსება და ზეცის ბინადარი. “

ოსური ეპოსი ნართების ღმერთთან დაპირისპირებით სრულდება. გმირებისა და მთლიანი ნართი ხალხის დაღუპვით. ნართების ეპოსი წარმოადგენს ოსური ზეპირსიტყვიერი შემოქმედების ყველაზე მნიშვნელოვან ძეგლს, რომელმაც დიდი გავლენა მოახდინა ოსური ფოლკლორის სხვა ჟანრებზეც.

ნართული ეპოსის აფხაზურ-ადიღეური ვერსია

აფხაზურ-ადიღური ნართული ეპოსის შინაარსის მრავალფეროვნებაში ერთ-ერთ ცენტრალურ ადგილს სამშობლოსადმი თავგანწირული სიყვარულის თემა იკავებს. აგრეთვე, ქალისა და უფროს-უმცროსის პატივისცემა. ნართები თავშეყრის ადგილებში ატარებენ დროს, სადაც ისინი აწყობენ შეჯიბრებებს არა მხოლოდ ცხენოსნობაში, მშვილდოსნობასა და ქვის სროლაში, ჭიდაობასა და სხვაში, არამედ ცეკვა-სიმღერაში, მჭერმეტყველებასა და საზრიანობაში. გასული საუკუნის 40-იან წლებში „ნართების“ აფხაზური ვერსია ორიგინალის ენაზე ტ. ტაბლოვმა და ქეთევან ლომთათიძემ გამოაქვეყნეს. მანამდე, 1921 წელს აფხაზური ფოკლორის ნიმუშები, მათ შორის ნართებიც სიმონ ჯანაშიამ ჩაიწერა. აღნიშნული მასალები 1968 წელს გახდა ცნობილი.

აფხაზური ნართების შეგროვება და კვლევა სამი-ოთხი ათეული წლის წინ დაიწყო. საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის დიმიტრი გულიას სახელობის აფხაზეთის ენის, ლიტერატურისა და ისტორიის ინსტიტუტმა მეცნიერულად დაამუშავა ამ თქმულების დიდი ნაწილი და 1962 წელს წიგნად გამოსცა აფხაზურ ენაზე ქ. სოხუმში („სასრიყუა და მისი ოთხმოცდაცხრამეტი ძმა“). იმავე წელს მოსკოვში გამოიცა გ. გულიას (პროზა) და ს. ლიპკინის (პოეზია) რუსული თარგმანი. „ამბავი ნართებისა“ ქართულად შედარებით გვიან ითარგმნა. საქართველოს მწერალთა კავშირთან არსებული მხატვრული თარგმანისა და ლიტერატურული ურთიერთობების მთავარ სარედაქციო კოლეგიის მოამზადებული აფხაზური ორიგინალის უშუალო ბწკარედული თარგმანი აფხაზმა მეცნიერმა გიორგი ამიჭბამ თარგმნა.

ნართების ეპოსის აფხაზური ვერსია ნართოლოგიაში ღირსეულ ადგილს იკავებს, ისევე როგორც აფხაზი მეცნიერების ნაშრომები, რომლებშიც „ნართებთან“ დაკავშირებული ბევრი საკითხია წარმოდგენილი.

აფხაზურ ნართებში მკვეთრად წარმოდგენილია მატრიარქატის ელემენტები, ორიგინალური ფოლკლორული ტრადიციებით განპირობებული თავისებურებები და საკუთრივ აფხაზური ისტორიული სპეციფიკა. აფხაზური ზეპირი ტექსტების მიხედვით, ნართები ერთი დედის ნაშობნი ასნი ძმანი არიან. იმ ხალხებში, სადაც ნართული ეპოსი უკეთესად არის შემონახული (ოსები, ადიღეელები, აფხაზები), ნართიადა ვრცელი და მოკლე სიუჟეტებით არის წარმოდგენილი. ვრცელი ციკლებით წარმოდგენილია სოსრუყო (სასრიყვა, სოსლანი) ოსურ, ყაბარდოულ, ადიღურ ზეპირსიტყვიერებაში. ამ ციკლს მოიცავს გმირის სასწაულებრივი შობა, ბობოქარი ბავშვობა, გმირული თავგადასავლები და სიკვდილი. აფხაზურ და ადიღურ ნართების ეპოსში ძირითადი ადგილი სასრიყვასა (სოსრუყო) და დედამისისადმი სათანეი - გუაშასადმი მიძღვნილ თქმულებათა ციკლს უკავია.

აფხაზური ნართების ეპოსში ოსური ვერსიებისგან განსხვავებით არ დასტურდება გენიალოგიური ციკლიზაცია, რომელშიც მოთხრობილი იქნებოდა გმირთა საქმენი თაობათა მიხედვით. აფხაზური ნართების ეპოსისთვის დამახასიათებელია ბიოგრაფიული ციკლიზაცია, რომელშიც მოთხრობილია ეპიკური გმირის ისტორია დაბადებიდან, სიკვდილამდე. ს. ზუხბას აზრით, სასრიყვასა და დედამის (სათანეი გუაშა) არცერთ ეროვნულ ვერსიაში არ აქვთ ისეთი დიდი როლი, როგორც ეს აფხაზურ ნართების ეპოსშია. აფხაზური ნართების ეპოსში არასრული ბიოგრაფიული ციკლიზაციის ელემენტები დასტურდება ნართ კუნის ძე ცვიცვის შესახებ არსებულ თქმულებებში.

ეპოსის აფხაზური ვარიანტის ძირითად ნაწილს პროზაული ტექსტები შეადგენს. თქმულებები ცვიცვის, ხვაჟვარფისის, ნარჯხიოუს შესახებ მთლიანად პროზაულია. სიუჟეტი, ძმათა მიერ სასრიყვას უფსკრულში გადაჩეხვის შესახებ, მხოლოდ თხრობითი სახით დასტურდება. აგრეთვე, პროზაული სახით ცნობილია ზღაპრულ სიუჟეტზე აგებული თქმულება, რომლშიც მოთხრობილია თუ როგორ შეშურდათ რძლებს გუნდას სილამაზე, რომელსაც ძმები ზელისგულზე ატარებდნენ და შეეცადნენ მის მოკვლას, ხოლო „სათანეი-გუაშას სიმღერასა“ და სასრიყვას დაღუპვასადმი მიძღვნილ სიმღერას, ს. ზუხბა აღნიშნავს, რომ საკუთარი ნართული მელოდია აქვს, რომელსაც მთქმელები აფხიარცაზე (აბხარცა) ამღერებენ.

ადიღური ნართული ეპოსი განიხილება, როგორც ვრცელი ეპიკური ნაწარმოები, რომლის სიუჟეტიც გმირების განზოგადებულ და იდეალიზებულ მოქმედებებს ემყარება. პერსონაჟების რაოდენობის მიხედვით, ეპოსი 26 ციკლად იყოფა. შვიდ ტომიანი გამოცემის ფაქტოლოგიური მასალა 705 ცალკეულ ტექსტს შეადგენს. ტექსტების ენა და სტილი ხასიათდება ექსპრესიულობით, სილაღითა და დამაჯერებელი ჟღერადობით.

ეპოსი ჩერქეზი ხალხის თვითმყოფადობას გამოხატავს, მათი კულტურული და ისტორიული განვითარების სხვადასხვა ასპექტს ასახავს. სიტყვა ნართი „თვალის ჩუქებას“ ნიშნავს, რაც გულისხმობს, რომ იგი მზად არის დაეხმაროს სხვა ადამიანს, დაიცვას მისი ღირსება, თავისუფლება და ბედნიერება.

აგრეთვე, ნართული ეპოსის თხზულებებში განსაკუთრებული ადგილი რკინისა და ცხენის კულტს უკავია. ცხენი ნართ გმირების განუყოფელი მეგობარია, მას ისეთივე ყოვლისშემძლე უნარები აქვს, როგორც თავად გმირებს, რომლებიც წარმოუდგენელი ძალებითა და შესაძლებლობებით არიან დაჯილდოვებულნი. იგი თავის ბატონს არ ენდობა მანამ, სანამ არ გამოსცდის მას მეგობრობაში, სიმამაცესა და ერთგულებაში. აფხაზურ-ადიღურ ნართულ ეპოსს წინ უძღოდა თხუზელებები გოლიათებისა და ჯუჯების შესახებ, ზოგიერთ ლეგენდაში ისინი კვლავ კვეთენ ერთმანეთს. ნართების ერა მითიური და ეპიკური დროა. ჩერქეზულ ნართულ ეპოსში ნახსენებია „нартхэм я лъэхъэнэ“, რაც ნიშნავს ნართების დროს, ერას, წელს. ნართული ეპოსის ადიღური ვერსიის შესწავლასა და შეგროვებაში ერთ-ერთი პირველი კაზი ატაჟუკინი იყო. მან 1864 წელს ნართების შესახებ პირველი წიგნი გამოსცა, სადაც დაბეჭდილი იყო რამდენიმე ლეგენდა ნართებზე.

ნართული ეპოსის ვაინახური ვერსია

ნართული ეპოსის ჩეჩნური და ინგუშური ვერსიებისთვის სრულიად უცნობია სხვა ეროვნული ვერსიებისთვის დამახასიათებელი ბიოგრაფიული და გენეალოგიური ციკლიზაცია. ვაინახურ ვერსიაში ნართები კეთილი პერსონაჟები არიან, ამ ვერსიაში ვერ შეხვდებით ზოგჯერ უსამართლო, უცხო და მოძალადე ნართ პერსონაჟებს, რომლებსაც ადგილობრივი გმირები უპირისპირდებიან. ნართ გმირების სახელები ორი სიტყვისგან შედგება: ჩვეულებისამებრ, პირველ ადგილას მამის სახელია, შემდეგ კი მას უშუალოდ პიროვნების სახელი ერთვის. მაგალითად: „Хамчий Патриж“- რაც სიტყვასიტყვით „ხამჩის ვაჟ პატრიჟს“ ნიშნავს.

ნართული ეპოსის ყარაჩაულ-ბალყარული ვერსია

ყარაჩაულ-ბალყარული თხზულებების თანახმად, ნართები მეომრები და უშიშრები არიან. ისინი უზენესი ღმერთის სურვილით მოევლინენ ქვეყანას და მათი დანიშნულება დედამიწაზე წესრიგის დამყარებაა, ამისთვის ისინი ებრძვიან არა მხოლოდ ურჩხულებს, ეგემენებსა და დრაკონებს, არამედ სხვა ხალხებსაც, როცა ისინი ერთმანეთს ეჯახებიან.

ამ მეომრებად დაბადებულ ხალხს არ შეუძლია სახლში დიდხანს დარჩენა, იწყენენ და სალაშქროდ მიდიან. ყარაჩაულ-ბალყარულ ვერსიაში ნართები თავიანთი წინაპრების გვარების მიხედვით 4 გვარად იყოფიან: 1. Аликовы (Аликлары); 2. Схуртуковы (Усхуртуклары); 3. Бораевы (Боралары); 4.Индиевы (Индилары). თითოეულ გვარს თავისი გმირები ჰყავთ.

დაღესტნური ტექსტები ნართებზე

დაღესტანი სამართლიანად ითვლება ნართული ეპოსის პერიფერიად. ლეზგები ნართების ეპოსს საერთოდ არ იცნობენ. ხუნძებთან, ლეკებთან და დარგუელებთან ნართები ძირითადად ზღაპრებში გვხვდებიან, სადაც ტერმინი „ნართი“ ძლევამოსილ გოლიათებთან ასოცირდება. როგორც წესი დაღესტნური თქმულებები არ იცნობენ ტრადიციულ ნართ გმირებს. დაღესტნურ ზღაპრებში მათ საკუთარი სახელები არ აქვთ, კოლოსალური ძალით გამოირჩევიან, შეუძლიათ უზარმაზარი ხის ფესვებიანად მოგლეჯა.

ხუნძურ, დარგუულ და ლაკურ ზღაპრებში მოქმედებს არა ერთი, არამედ შვიდი ნართი. ეპიკური ნართებისგან განსხვავებით დაღესტნურ ხალხურ ტექსტებში ნართი გმირები ზღაპრულ სამყაროში მოქმედებენ. აგრეთვე, მათ არ აქვთ ეთნოისტორიული კუთვნილება. დაღესტნელი ხალხის საზღაპრო სიუჟეტებში ნართები ადგილობრივი მცხოვრებლების, რომელიმე გვარის ან ჩამომავლობის წინაპრების როლში არ გამოდიან.

ნართები ქართულ ზეპისმეტყველებაში

ნართები საქართველოს ზოგიერთი კუთხის (სვანეთი, რაჭა, ხევსურეთი და სხვა) ზეპისიტყვიერებაში იხსენიებიან. ისინი მხოლოდ ზღაპრებში გვხვდებიან. ნართული ეპოსის ზოგიერთ ეპიზოდსა და ქართულ ზეპირსიტყვიერ თქმულებებს შორის არაერთი მსგავსება შეინიშნება. სოსლანს ნადირობის დროს მზის ასული აცირუხსი ოქროსბეწვიანი ირმის სახით ევლინება. ირემს გმირი სავხოხის მთაზე აჰყავს გამოქვაბულში. მზის ასულიც განძს ასახიერებს, რომელსაც მზიური ბუნების მქონე, მგლის რძეში ნაწრთობი სოსლანი უნდა დაეუფლოს. ლეონტი მროველის „მეფეთა ცხოვრებაში“ ფარნავაზის მეფურ დიდებასა და მეფობის წარმოშობის საიდუმლოს იგივე საკრალური ნიშნები (მზე, ნადირობა, ირემი, გამოქვაბული, და განძი) გვიცხადებს.

სოსლანის ზეციურ ქალწულთან შეხვედრა მონადირისა და ნადირობის ქალღმერთის ურთიერთობის მოტივებზეა აგებული, რომელიც მრავალ ვარიანტად გვხვდება დაღუპული მონადირის ციკლის სვანურ ხალხურ ტექსტებში. ნართების ეპოსში ზეციური ქალწული ნადირობის მრისხანე ქალღმერთ დალის მსგავსად იქცევა. მან არ აპატია სოსლანს სიყვარულზე უარის თქმა და ვაჟს სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანა. შეურაცხყოფილმა ქალწულმა თავის მამას-ბალსაგს სთხოვა დახმარება, რომელმაც სოსლანის გასანადგურებლად ციდან ბორბალი გამოგზავნა.

ადიღეელთა ნართების მეთაურმა (თხამადამ) ნასირენ-ჟაჩემ განიზრახა ღმერთის (თხას) მეუფების დამხობა. ოშხამახოზე (იალბუზზე) ავიდა, ღმერთების მთაზე და ღვთაება პაკოს ბრძოლა გაყუმართა, რათა წართმეული ცეცხლი დაებრუნებინა. პაკომ ნასირენი ოშხამახოს წვერზე მიაჯაჭვა. შევნიშნავთ, რომ ადიღეური სიმღერა-მოთქმა მიჯაჭვულ ნასირენზე ზედმიწევნით იმეორებს ამირანის დრამას.

პერსონაჟები

ნართული ეპოსის მრავალი მოთხრობა ეპიკური მთავარი პერსონაჟების სახელების გარშემო ჯგუფდება, რის შედეგადაც ეპოსის თავისებური ციკლები ფორმირდება. ეპოსის თითოეულ ეროვნულ ვერსიაში გარკვეული ციკლები იკავებს შედარებით დიდ ან პატარა ადგილს.

ქართ.	ოს.	ადიღ.	აფხ.	ინგუშ.	ჩეჩნ.	ყარაჩ.-ბალყ.
სოსლანი	Сослан	Саусэрыкъо / Сосрыкъуэ	Сасрыҟәа	Сеска Солса	Сеска Солса	Сосурукъ
სათანა	Сата́на/Шатана	Сэтэнай-гуащэ / Сэтэней-гуащэ	Саҭанеи Гәашьа	Села-Сата	Села-Сата	Сатанай
ბათრაძი	Батырадз	Пэтэрэз / Батэрэз	Цәыцә	Хамчий Патарз	Хамчий Патриж	Батыраc
სირდონი	Ширдон	Батэкъу / Батэкъуэ	Баҭаҟәа	Боткий Ширткъа	Батиг Шурда	Шырдан
აცამაზი	Ацамаз	Ащамэз / Ашэмэз	Шьамаз	Ачамаз	Ачамза	Ачемез
ურუზმაგი	Уырызмаг	Озырмэдж / Уэзырмэдж	-	Урузман	Орзми	Ёрюзмек
ხამიცი	Хамыц	Хъымыщ / Хъымыщ	Хмышь	Хамчи	Хамчи	Хымыч
Саууай	Саууай/Шаууай	Шъэуей / Щэуей	-	Кинда Шоа	Киндий Шоа	Къарашауай

ნართული ეპოსის თითოეულ ეროვნულ ვარიანტში ვხვდებით როგორც საერთო, აგრეთვე განსხვავებულ, მხოლოდ ნაციონალური ვერსიისთვის დამახასიათებელ პერსონაჟებს. მაგალითად, ჩერქეზულ ვერსიაში გვხვდება — ადიიხუ / ადიიფი (Iэдийху/Iэдыиф), ახუმიდა (Ахуэмыдэ/Ахомыдэ), ბადინოყო/ შაბათნიყო (Бадынокъуэ || Бэдынокъуэ / Шэбатыныкъу / Пшъыбаднокъуэ), ოსურში — ახსარი (ოს. Æхсæр – „ძალა“, „სიმამაცე“, „გმირობა“), ახსართაგი, აფხაზურში — ცვჷცვი, ნარჯხეუ || ნარჯხოუ / ერჩხეუ, ბალყარულ-ყარაჩაულში — დებეთი / ალთინ დებეთ-ი (ბალყ.-ყარაჩ. Дебет/Алтын Дебет – „ოქროს დებეთი“) და სხვები, ჩეჩნურში — ფჰარმათი, ხოლო ინგუშურში — ქურყა.

ილუსტრაციები

ნართული ეპოსის თემატიკაზე არაერთი ილუსტრაციაა შექმნილი. ნართ გმირების ლუსტრაციების ავტორი მხატვრები არიან: ა. ბელიუკინი, მ. თუღანოვი, ფ. პეტუვაში, დ. მერეთუყოვი, ა. ჯანაევი. ნართული ეპოსის ილუსტრაციებზე მუშაობდნენ შალვა ბედოევი, ლევან სილაგაძე, დავით პოპიაშვილი, ასლან-გირეი ხოხოვი, ვადიმ ფუხაევი, მურად ჯიქკაევი და სხვები.

ლიტერატურა

• ანთელავა ნ., კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები, თბ., 2017
• მამისიმედიშვილი ხ., ოსი ხალხის საგმირო ეპოსი ნართებზე, თბილისი, 2014.
• ბეპიევა ნ., ნართები, თბილისი: უნივერსალი, 2014.
• ამბავი ნართებისა, აფხაზური ხალხური ეპოსი, თბილისი: კავკასიური სახლი, 2007.
• თოფჩიშვილი რ., კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია, ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა, თბილისი: უნივერსალი, 2017, ISBN 978-99940-913-1-7.
• Абаев В., Нартский эпос. «Известия Сев. Осетинского научно-исследовательского института», 1945, т. 10, в. 1;
• Алиева А. И., Адыгский нартский эпос, Москва-Нальчик, 1969;
• Аншба А. А., Вопросы поэтики абхазского нартского эпоса, Тб., 1970;
• Далгат У. Б., Героический эпос чеченцев и ингушей. Исследование и тексты. М., 1972;
• Салакая Ш. Х., Абхазский нартский эпос, Тб., 1976;

რესურსები ინტერნეტში

• Адыгский эпос «Нарты»: к характеристике семитомного свода текстов героического эпоса
• Нарты. Адыгский эпос