ქრისტეს სამსჭვლები

ქრისტეს სამსჭვლები, ქრისტეს სამშჭუალნი — ლურსმნები რომლითაც იესო ქრისტე იყო გაკრული ჯვარზე. ქრისტიანულ სამყაროში არსებობს განსხვავება იმისდა მიხედვით თუ რამდენი სამსჭვალი იყო გამოყენებული ქრისტეს წამებისას. შესაბამისად სხვადასხვა მიმდინარეობებში გამოიყენება 4, 3 და 2-ც კი. საყურადღებოა ასევე ის ფაქტიც, რომ უშუალოდ ჯვარზე, ქრისტეს სამსჭვალების გარდა გამოიყენებოდა სხვა სამსჭვლებიც (იგივე ჯვარზე წარწერიანი დაფის დასამაგრებლად და სხვ.).

ისტორია

მთავარი სტატია: ჯვარცმა.

იესო ქრისტეს სიკვდილით დასჯის შემდეგ, დაახლოებით 335 წელს ბიზანტიის იმპერატომა კონსტანტინემ მოისურვა ცხოველმყოფელი ჯვრის მოძიება. გადმოცემის თანახმად, როდესაც მიადგნენ ადგილს სადაც სავარაუდოდ იყო ნაწამები ქრისტე, იქ აღმოჩნდა რამდენიმე ჯვარი, ხოლო ძირითადი ჯვრის ადგილას მოძიებული ლურსმნებით კონსტანტინე მეფემ ერთ-ერთისაგან ცხენის ლაგამი დაამზადებინა, მეორე გამოყენებულ იქნა სამეფო გვირგვინის დამზადებისას. „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, ჯვართან აღმოჩენილი 4 სამსჭვალიდან ერთი IV საუკუნეში ბიზანტიის იმპერატორმა კონსტანტინემ ახლად გაქრისტიანებულ მეფე მირიანს გაუგზავნა.

4 სამსჭვალი

მართლმადიდებლობაში, სტაროვერებში და სხვა ზოგიერთ მიმდინარეობაში იესო ქრისტეს ჯვარცმის გამოსახვა ხდება ოთხი სამსჭვალით.

ჯვარცმის გამოსახვა 4 სამსჭვალით.

3 სამსჭვალი

კათოლიკური, სომხური სამოციქულო, კოპტური, ლუთერანული, ანგლიკანური და სხვა ეკლესიები ჯვარცმას გამოსახავენ სამი სამსჭვალით.

ჯვარცმის გამოსახვა 3 სამსჭვალით.

2 სამსჭვალი

იეჰოვას მოწმეების აზრით, იესო ქრისტე ძელზე გაკრული იყო ორი სამსჭვალით.

ძელზე 2 სამსჭვალით გაკვრის ნიმუში ადრეული გამოცემებიდან.

ადგილმდებარეობა

სხვადასხვა დროს ქრისტეს სამსჭვლების რაოდენობა იცვლებოდა. ზოგის აზრით ის განპირობებული იყო იმით რომ ჯვარზე ლურსმნები არა მარტო ქრისტეს საწამებლად, არამედ უშუალოდ ჯვრის კონსტრუქციული ნაწილისთვისაც გამოიყენებოდა (ორი ძელის ერთმანეთთან დასაკავშირებლად; ფეხის დასადები დაფის და წარწერიანი დაფის დასამაგრებლად). დღესდღეობით ლურსმნები, რომლებიც თავისი ისტორიით უკავშირდებიან ქრისტეს ჯვარცმას — რამდენიმე ათეულია. ქვემოთ მოცემულია ლურსმნების მდებარეობის არასრული სია:

საქართველოს საპატრიარქო

წერილობითი წყაროების გადმოცემით, მაცხოვრის სახელთან დაკავშირებული წმინდა ნაწილები საქართველოში IV საუკუნის 20-იანი წლებიდან ჩნდება. რაც მჭიდროდ უკავშირდება ქართლში ქრისტიანობის სახელმწიფო სარწმუნოებად გამოცხადებას IV საუკუნის პირველ ნახევარში, წმინდა ნინოს მიერ ქართლის მოქცევა და მირიან მეფის გაქრისტიანება დაემთხვა იერუსალიმში წმინდა კონსტანტინე დიდისა და დედამისის, ელენე დედოფლის მიერ გოლგოთაზე ქრისტეს წამების ადგილის მიკვლევას და იმ ადგილზე მოძიებული ძელი ცხოვრებისა და სხვა წმინდა ნაწილების აღმოჩენას. „ქართლის ცხოვრების“ ერთ-ერთი ავტორი, ლეონტი მროველი გადმოგვცემს, რომ წმინდა ნინოს ქადაგებისა და მის მიერ აღსრულებული სასწაულების შემდეგ ქართლის მეფე მირიანმა ბიზანტიის იმპერატორ კონსტანტინესთან დესპანები მიავლინა და ნათლისღებისათვის სასულიერო პირების გამოგზავნა ითხოვა. ქართლის მეფის მოქცევით გახარებულმა კონსტანტინე იმპერატორმა მცხეთაში „წარმოგზავნა მღვდელი ჭეშმარიტი იოანე“, რომელიც ქართლში მთავარეპისკოპოსად დაადგინეს. მას თან ახლდა „მღუდელნი ორნი და დიაკონნი სამნი“ ბერძნეთიდან ჩამოსულ სასულიერო პირთა მიერ ქართლის მოსახლეობის მოქცევის შემდეგ, როგორც ლეონტი მროველი მოგვითხრობს: „წარავლინა მირიან მეფემ ეპისკოპოსი იოანე და მის თანა წარჩინებული ერთი წინაშე კონსტანტინე მეფისა, და ითხოვა ნაწილი ძელისა ცხოვრებისა, რომელი მას ოდენ გამოუჩინა ღმრთისმოყუარესა ელენე დედოფალსა“ ბიზანტიის სამეფო კარზე ასეთი დავალებით მისულ იოანე ეპისკოპოსს იმპერატორმა კონსტანტინე დიდმა „სიხარულით მოანიჭა ნაწილი ძელი ცხოვრებისა, და ფიცარნი იგი, რომელთა ზედა ფერხნი დამსჭვალულ იყვნეს უფლისანი და სამსჭუალნი ხელთანი“.

კონსტანტინე იმპერატორს დიდი გულუხვობა გამოუჩენია და ახლადმოქცეული ქართლის მეფე მირიანისათვის იოანე მთავარეპისკოპოსის ხელით გამოუგზავნია ძელი ცხოვრების ნაწილები, ორი სამსჭვალი, რომლითაც ქრისტეს ხელები დაუჭედეს და ფიცარი, რომელზეც უფლის ფეხები დალურსმეს. როგორც ლეონტი მროველი გადმოგვცემს, ბიზანტიის იმპერატორისაგან წამოსულმა ქართლის სამეფოს წარმოგზავნილებმა „ვითარ მოიწიეს ადგილსა, რომელსაც ჰქჳან ერუშეთი, და დაუტევა ხურონი საქმედ ეკლესიისა“, სადაც მან დაასვენა „სამსჭუალნი უფლისანი და წამოვიდა“. ხოლო მანგლისში მისვლისას მას დაუწყია ეკლესიის შენება, სადაც იოანე ეპისკოპოსმა „დაუტევნა ფიცარნი იგი უფლისანი“. ქართლის სამეფოში მოსვენებული სიწმინდეთა ადგილსამყოფლის შესახებ ლეონტი მროველისეული ვერსიისაგან განსხვავებულ ვერსიას გვთავაზობს „მოქცევა ქართლისა და XII საუკუნით დათარიღებული არსენ ბერის „წმინდა ნინოს ცხოვრება“. ამ წყაროთა ცნობით, ერუშეთში იოანე მთავარეპისკოპოსმა დატოვა ფეხთა ფიცარი მაცხოვრისა, ხოლო „სამსჭვალნი ხელთანი“ მანგლისში. უპირატესობა „მოქცევა ქართლისა“ და არსენ ბერის „წმ. ნინოს ცხოვრებას“ ენიჭება. რადგან კონსტანტინე იმპერატორის მიერ გამოგზავნილი ქრისტეს სამსჭვალის ისტორია შემდგომ საუკუნეებში მჭიდროდ უკავშირდება მანგლისის საკათედრო ტაძრის ისტორიას.

მაცხოვრის „სამსჭვალნი ხელთანი“ საქართველოში ინახებოდა VII საუკუნის 30-იან წლებამდე. ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით, საქართველოდან მაცხოვრის სიწმინდეები გაუტანია ბიზანტიის იმპერატორ ჰერაკლე კეისარს (610-641), რომელმაც VII საუკუნის 10-იან წლებში დაამარცხა სპარსეთი, აიღო ქალაქი ბაღდადი, მოკლა მეფე ხოსრო და წაიღო ძელი ჭეშმარიტი, რომელიც მანამდე სპარსეთის მეფეს 12 წლის განმავლობაში მისაკუთრებული ჰქონდა. აღნიშნული გამარჯვების შემდეგ, 627-628 წლებში იგი საქართველოში ლაშქრობს. ისტორიკოსი ჯუანშერი გადმოგვცემს, რომ 628 წელს თბილისის აღების შემდეგ ჰერაკლე კეისარმა: „...წარიხუანა მანგლისით და ერუშეთით ფეხთა ფიცარნი და სამსჭვალნი უფლისა ჩუენისა იესოს ქრისტესნი, რომელიც მოცემულ იყვნეს კონსტანტინესაგან მირიანისდა“. ქართლის მაშინდელი ერისთავი ადარნასე დიდად შეაწუხა იმპერატორ ჰერაკლეს საქციელმა. იგი მუხლმოდრეკით ევედრებოდა ბიზანტიის კეისარს, რათა არ წაეღო საქართველო-დან უფლის წმინდა ნაწილები, მაგრამ, როგორც წყაროები გადმოგვცემენ, „არა ისმინა კეისარმან ვედრება მისი“ და ქრისტეს სიწმინდეები: სამსჭვალი და ფეხთა ფიცარი სასწაულმოქმედ ხატებთან ერთად ბიზანტიაში წაიღო. ამ თავისი მოუფიქრებელი საქციელით, როგორც კირიონ II აღნიშნავს „ჰერაკლე იმპერატორმა ცუდი სახელი დატოვა საქართველოში და მტრობა ჩამოაგდო ქართველებსა და ბერძნებს შორის“. ქართული საეკლესიო ტრადიცია და შესაბამისად, საეკლესიო წყაროები უყურადღებოდ არ ტოვებენ ბიზანტიის იმპერატორის მიერ ქართლიდან მაცხოვრის სიწმინდეების წაღების ფაქტს, მაგრამ „ჰერაკლე მეფის ლაშქრობებს სპარსეთში და საქართველოში ისე აგვიწერენ, თითქოს მისი ძირითადი მიზანი იყო „ძელი ცხოვრებისა“, წმინდა ჯვრის ნაწილების ბიზანტიაში დაბრუნება და ურწმუნოების დასჯა“.

1032 წელს, როცა მეფე ბაგრატ IV დაქორწინდა ბიზანტიის იმპერატორის, რომანოზ III არგიროსის ძმის, ბასილის ქალიშვილ ელენეზე. მას მზითევში, სხვა სიწმინდეებთან ერთად, წამოუღია ჰერაკლე კეისრის მიერ VII საუკუნეში საქართველოდან გატანილი ქრისტეს სამსჭვალი. თუ რა კონკრეტულ წყაროებს ეყრდნობა ვახუშტი ბატონიშვილი მოცემული ფაქტის გადმოცემისას, ჩვენთვის უცნობია, მაგრამ ერთი რამ ცხადია, იგი ჩვენთვის დღემდე მიუკვლეველ წერილობით მასალას იყენებს. ვახუშტის მიერ მოწოდებული ცნობის სინამდვილეს საეკლესიო ტრადიციაც ადასტურებს.

გასარკვევია ერთი საკითხიც – ქრისტეს რამდენი სამსჭვალი იქნა თავდაპირველად საქართველოში შემოსვენებული. ამ საკითხთან დაკავშირებით. ქართულ წყაროებში გარკვეული უთანხმოება შეინიშნება. როგორც ცნობილია, ზემოთ მოტანილი ქართული წყაროების მიხედვით, IV საუკუნეში ახლადმოქცეულ მირიან მეფეს ბიზანტიის იმპერატორმა გამოუგზავნა „სამსჭვალნი ხელთანი“. აშკარა არის, რომ ქართულ წყაროში ნახსენები „სამსჭვალნი სულთანი“ მრავლობითი რიცხვის ფორმითაა წარმოდგენილი, რაც იმას ნიშნავს, რომ ბიზანტიიდან იოანე ეპისკოპოსს ქართლში ქრისტეს ორი სამსჭვალი მოუტანია. იმავე წყაროს მიხედვით, პერაკლე კეისარს VII საუკუნის 20-იანი წლების ბოლოს მანგლისიდან გაუტანია „სამსჭვალნი უფლისა“, რაც. ბუნებრივია, გულისხმობს იმას, რომ მას ორივე სამსჭვალი წაუღია, რადგან იგი აქაც მრავლობით რიცხვშია ნახსენები. განსხვავებულ ცნობას გვთავა-ზობს ვახუშტი ბატონიშვილი, რომელიც პერაკლე კეისრის მიერ ნადავლის სახით საქართველოდან გატანილ სიწმინდეთა შორის მხოლოდ ერთ სამ-სჭვალს გულისხმობს.

ანალოგიური ვითარებაა XI საუკუნის 30-იანი წლების დასაწყისში, ბაგრატ IV-ის მეფობის დროს ბიზანტიიდან ქრისტეს სამსჭვალის დაბრუნებასთან დაკავშირებით, რომლის შესახებ ცნობებს მხოლოდ ვახუშტი ბატონიშვილი გვაძლევს. ვახუშტის მიხედვით, ბიზანტიიდან ელენე დედოფალს, სხვა სიწმინდეებთან ერთად, მოჰყვა „სამსჭვალი უფლისა“, რაშიც, ბუნებრივია, ერთი სამსჭვალი იგულისხმება, რადგან იგი მხოლობითი რიცხვის ფორმითაა წარ-მოდგენილი. თუკი ჰერაკლე კეისარმა VII საუკუნეში ქართლში შემოსვენებ-ული ორივე სამსჭვალი წაიღო და XI საუკუნის 30-იან წლებში ერთი სამ-სჭვალი ისევ უკან დააბრუნეს, გამოდის, რომ ამის შემდეგ საქართველოში მხოლოდ ერთი ქრისტეს სამსჭვალი ყოფილა. ლეონტი მროველისეული ცნობა, ჰერაკლე კეისრის მიერ VII საუკუნეში ქართლის სამეფოდან ორი სამსჭვალის გატანის შესახებ, ეწინააღმდეგება XVII-XVIII საუკუნეების რუსულ და ევროპულ წერილობით წყაროებში არსებულ ცნობებს, რომელთა მიხედვით, დასახელებულ საუკუნეებში საქართველოში დაცული ყოფილა ქრისტეს ორი სამსჭვალი. ამ მიზეზის გამო, ლეონტი მროველისეული ვერსია ჰერაკლე კეისრის მიერ ქრისტეს ორივე სამსჭვალის საქართველოდან წაღების შესახებ, რეალურ სინამდვილეს არ უნდა ასახავდეს. რეალურ სინამდვილესთან ახლოს უნდა იყოს ვახუშტი ბატონიშვილისეული ცნობა, რომლის მიხედვით, საქართველოდან ჰერაკლე კეისარს გაუტანია ქრისტეს ერთი სამსჭვალი, რომელიც XI საუკუნეში ისევ უკან დააბრუნეს. მეორე სამსჭვალი კი ისევ საქართველოში უნდა ყოფილიყო, მაგრამ თუ სად იყო დასვენებული, ამის შესახებ წერილობითი წყაროები არავითარ ცნობებს არ გვაწვდიან.

ზოგიერთი მკვლევარ-ისტორიკოსის აზრით, ქრისტეს ერთი სამსჭვალი დასავლეთ საქართველოში, ბედიის ტაძარში იყო დასვენებული, მაგრამ ჩვენთვის უცნობია. იგი ჰერაკლე კეისრის მიერ მანგლისიდან წაღებული სამსჭვალია, თუ არა. ოდნავ განსხვავებულ ვერსიას გვთავაზობს წმ. მღვდელმოწამე კირიონი (საძაგლიშვილი), რომლის მიხედვით ელენე დედოფლის მიერ ბიზანტიიდან ჩამოტანილი სამსჭვალი მეფე ბაგრატ IV-მ თავის მიერ ახლად აგებულ ქუთაისის საკათედრო ტაძარში დაასვენაო თუ რა წყაროებს ეყრდნობა კირიონი ასეთი დასკვნის გაკეთების დროს, ჩვენთვის უცნობია. კირიონის აღნიშნულ მოსაზრებასთან დაკავშირებით აღვნიშნავთ, რომ გვიან, XVII საუკუნეში ქრისტეს ერთი სამსჭვალი, როგორც ქვემოთ დავინახავთ, ერთხანს ნამდვილად ინახებოდა ქუთაისში, ბაგრატის საკათედრო ტაძარში.

ეპიგრაფიკული მასალის მიხედვით მიჩნეულია, რომ ქრისტეს ერთი სამსჭვალი XIII საუკუნეში დაცული ყოფილა მანგლისის საკათედრო ტაძარში. რუსუდან მეფის ვაჟს, დავით VI ნარინს მანგლისის ტაძრისათვის შეუწირავს ძვირფასი თვლებით შემკული ოქროს მიტრა, რომელსაც ამშვენებდა წარწერა:

	„მეფე სრულიად საქართველოსი დავით, ძე რუსუდანისა, ააგო ბუდე წმინდა სამსჭუალისა“

ხელოვნებათმცოდნეები მიუთითებენ, რომ აღნიშნული მიტრა მღვდელმთავართა თავსაბურავი კი არ იყო, არამედ მასში ქრისტეს წმინდა სამსჭვალი უნდა შენახულიყო. ე. ი. იგი იყო სამსჭვალის ბუდე.

როგორც წყაროებით დასტურდება, ქრისტეს სამსჭვალი თავის შესანახ ბუდე-მიტრასთან ერთად მანგლისიდან თბილისის სიონის საკათედრო ტაძარში გადაუბრძანებიათ, ალბათ უსაფრთხოების დაცვის მიზნით. თუ როდის და რატომ გადაიტანეს მიტრა და სამსჭვალი მანგლისიდან თბილისში, ამის შესახებ წყაროებში არავითარი მითითება არ არსებობს. პ. იოსელიანის ვარაუდით, აღნიშნულ ფაქტს ადგილი უნდა ჰქონოდა მონღოლ-თათართა ბატონობის დროს. უფრო მისაღები ჩანს ვარაუდი, რომ „ეს უნდა მომხდარიყო XV საუკუნეში, როდესაც მანგლისის სამიტროპოლიტო თბილისს შეუერთდა და აქედან მოყოლებული, მანგლელი ეპისკოპოსი მანგლელ-თბილელად იწოდება. აღნიშნული მოსაზრება რეალურ სინამდვილეს უნდა ასახავდეს. ასეთი დასკვნის გაკეთების უფლებას გვაძლევს XVII საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში საქართველოში მყოფი იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოსი, რომელსაც თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში უნახავს მოოქროვილი და ძვირფას ქვებით შემკული კიდობანი, რომელშიც, მისი გადმოცემით, ჩასვენებული ყოფილა ძელი ჭეშმარიტზე გაკრული ქრისტეს სამსჭვალი. იგივე პატრიარქი, აგრეთვე საინტერესო ცნობას გვაწვდის იმის შესახებ, რომ მას დასავლეთ საქართველოში, გელათის ტაძარში უნახავს უფლის მეორე სამსჭვალი. თუმცა, როგორც თვითონ აღნიშნავს, მისთვის უცნობია, თუ ვინ მოიტანა ისინი საქართველოში. აღნიშნული ცნობა ფრიად საინტერესოა, რადგან იგი უტყუარად ასაბუთებს XVIII საუკუნის 80-იან წლებში საქართველოში ქრისტეს ორი სამსჭვალის არსებობას.

ქრისტეს სამსჭვალის შესახებ საყურადღებოა 1664-1666 წლებში საქართველოში ორჯერ მყოფი ანტიოქიის პატრიარქის მაკარიოსის ცნობები. მას დასავლეთ საქართველოში, წალენჯიხის ტაძრის დათვალიერებისას, სხვა სიწმინდეებთან ერთად უნახავს და თაყვანი უცია ქრისტეს სამსჭვალისათვის.

დასავლეთ საქართველოში არსებული ქრისტეს სამსჭვალის შესახებ საინტერესო მასალებია დაცული 1639-1640 წლებში, სამეგრელოს მთავრის კარზე ჩასული რუსი ელჩების, დიაკონ ფედოტი ელჩინისა და მღვდელ პავლე ზახარევის ვრცელ აღწერილობაში. ამ აღწერილობის მიხედვით, მათ ადგილობრივი მღვდელმთავრის დახმარებით ბედიის ტაძარში სხვა სიწმინდე ებთან ერთად უნახავთ უფლის სამსჭვალი.

მასალებიდან აშკარად ჩანს, რომ დასავლეთ საქართველოში არსებული ქრისტეს სამსჭვალის განსასვენებელს წერილობითი წყაროები სხვადასხვა ადგილას მიუთითებენ. დროის მცირე მონაკვეთში (XVII საუკუნის 30-იანი წლებიდან 80-იან წლებამდე) სხვადასხვა წყარო მის განსასვენებელს, ხან ბედიაში აფიქსირებს, ხან წალენჯიხის ტაძარში, ბოლოს კი ქუთაისში, რაც დასახელებული წყაროების მიმართ უნდობლობას გარკვეულად ზრდის. მაგრამ, თუკი იმდროინდელ პოლიტიკურ ვითარებას გავითვალისწინებთ, დავრწმუნდებით, რომ გარკვეული სხვაობის მიუხედავად, ზემოთ მოტანილი დოკუმენტური მასალები დიდი სიზუსტით ასახავენ რეალურ სურათს.

მკვლევართა აზრით, თავდაპირველად უფლის სამსჭვალი ნამდვილად ბედიის ტაძარში ინახებოდა, სადაც იგი XVII საუკუნის 40-იანი წლების დასაწყისში, ამ დროს დასავლეთ საქართველოში მყოფმა რუსმა ელჩებმა ფედოტი ელჩინმა და მღვდელმა პავლე ზახარევმა დააფიქსირეს კიდეც. XVII საუკუნის 50-იანი წლების მეორე ნახევარში აფხაზეთში არსებული დასავლეთ საქართველოს საკათალიკოსო ტახტი, თურქთა აგრესიისა და ჩრდილოეთ კავკასიის მომთაბარეთა თავდასხმის გამო, გადმოდის ქუთაისში; როგორც ჩანს, სასულიერო პირებმა ბედიის ტაძარში არსებულ სხვა სიწმინდეებთან ერთად ქრისტეს სამსჭვალი ჯერ წალენჯიხის ტაძარში გადამალეს, ხოლო გვიან კი ქუთაისის ტაძარში დაასვენეს. მხოლოდ, ამ გზით იყო შესაძლებელი. დროის მცირე მონაკვეთში ქრისტეს სამსჭვალი სხვადასხვა ტაძარში ყოფილიყო.

აღმოსავლეთ საქართველოში დაცული ქრისტეს მეორე სამსჭვალის შესახებ საინტერესო ცნობას გვაძლევს XVII საუკუნის 60-იან წლებში საქართველოში ანტიოქიის პატრიარქ მაკარიოსთან ერთად მყოფი, მისი შვილი პავლე ალეპოელი. ოღონდ, იგი ქრისტეს სამსჭვალის განსასვენებლის ადგილად შეცდომით ასახელებს არა თბილისის სიონის ტაძარს, არამედ მცხეთის სვეტიცხოველს.

მოტანილი წერილობითი წყაროები იმის უტყუარი დასტურია, რომ XVII საუკუნისათვის საქართველოში ქრისტეს ორი სამსჭვალი არსებობდა. ერთი დასავლეთ საქართველოში იყო, მეორე კი აღმოსავლეთ საქართველოში, კერძოდ, თბილისის სიონის საკათედრო ტაძრის კუთვნილებას წარმოადგენდა. აღნიშნულ ფაქტს ადასტურებს თვითმხილველთა ჩანაწერები. წყაროებით დასტურდება, რომ თბილისის სიონის ტაძარში დაცულ სამსჭვალს ჰქონდა მიტრა-ბუდე, რომელსაც წარწერა ამშვენებდა, ხოლო ქუთაისში დაცული სიწმინდე მხოლოდ ძვირფას კიდობანში იყო მოთავსებული.

XVII საუკუნის 80-იან წლებამდე ქრისტეს ორი სამსჭვალი საქართვე-ლოს ეკლესიის კუთვნილებას წარმოადგენდა, შემდგომ კი ერთი სამსჭვალი გატანილ იქნა რუსეთში, მეფე არჩილის მიერ. თუმცა, საეკლესიო გადმოცემა და ქართული წერილობითი წყაროები ამ ფაქტს ერთმანეთისაგან განსხვავებული ფორმით გადმოგვცემენ. ერთ-ერთი საეკლესიო გადმოცემის მიხედვით, რომელსაც წმ. მღვდელმოწამე კირიონ II იყენებს, იმერეთში მეფობის დროს ქართლ-კახეთის მეფის, ვახტანგ V შაჰნავაზის ძეს, არჩილს XVII საუკუნის 80-იანი წლებიდან ქუთაისის ბაგრატის ტაძრიდან წაუღია ქრისტეს სამსჭვალი. იმერეთის მაშინდელ კათალიკოსს მძიმედ განუცდია ძვირფასი სიწმინდის დაკარგვა. იგი დასწევია, სამსჭვალით მიმავალ არჩილ მეფეს ქალაქის ციხის კარებთან და უთხოვია, რომ „ამ წმინდა ლურსმნისაგან ცოტაოდენი ნაწილი მაინც მოეტეხა და დაეტოვებინა სახსოვრად. ...არჩილმა შეისმინა მოხუცებული მწყემსმთავრის ვედრება, აღასრულა მისი თხოვნა და მოსტეხა წმინდა ლურსმანს წვერო და დაუტოვა მას“.

მკვლევართა მიერ მიჩნეულია, რომ არჩილ მეფემ ქუთაისიდან წამოღებული სამსჭვალი წაასვენა რუსეთში. აღწერილი საეკლესიო გადმოცემის საწინააღმდეგო ცნობებს გვაძლევს ისტორიკოსი ვახუშტი ბატონიშვილი, რომლის მიხედვით, როდესაც არჩილ მეფემ იმერეთის სამეფო დატოვა და ქართლში გადმოვიდა. რუსეთის დახმარების იმედით იგი 1682 წელს მოსკოვში მიემგზავრება. გამგზავრების წინ „არჩილმა ითხოვა სამსჭვალი ქრისტესი და სუდარა და საბელი: „უკეთუ მომცემთ, წარვიდე რუსეთს“. ვახუშტი ბატონიშვილი აღნიშნავს, რომ მცხეთის კათოლიკოსისა და ქართლის მეფის თანხმობით არჩილს მისცეს ქრისტეს სამსჭვალი, რითაც „მოაკლდა მიერით ნიჭნი ესე ღუთისანი ქართლს“.

თავის მხრივ, წმ. მღვდელმოწამე კირიონ II-ის მიერ მოტანილი საეკლესიო გადმოცემა, რომელიც XIX საუკუნის პირველ ნახევარში მოღვაწე დასავლეთ საქართველოს მიტროპოლიტის, იმერეთის ამეფოს სახლთუხუცესის ზურაბ წერეთლის ვაჟის დავითის მონათხრობს ემყარება, გარკვეულ ყურადღებას იმსახურებს. აფხაზთა კათალიკოსის თხოვნით არჩილ მეფეს მართლაც მოუჭრია ქრისტეს სამსჭვალისათვის წვერი, რომელიც 1848 წელს ვერცხლის პატარა კიდობანში დასვენებული უნახავს ცნობილ რუს მოგზაურს, ა. მურავიოვს. ქუთაისში, ბაგრატის ტაძრის შესასვლელთან მიშენებულ მიძინების ეკლესიაში. მოხმობილი წყაროების საფუძველზე აშკარაა, რომ ზემოთ აღწერილ ფაქტს რეალურად ჰქონდა ადგილი, თუმცა, არჩილ მეფეს იმერეთის სამეფოდან არ უნდა წამოეღო გადაჭრილი სამსჭვალი. ირკვევა, რომ არჩილ მეფემ რუსეთში თბილისის სიონის საკათედრო ტაძარში დაცული ქრისტეს სამსჭვალი და მისი მიტრა-საბუდარი წაიღო. 1686 წელს რუსეთში არჩილ მეფეს მიერ ჩატანილ ქრისტეს სამსჭვალს მანგლელი მიტროპოლიტის მიტრაც ამშვენებდა. ხოლო თუ რა ბედი ეწია გადაჭრილი სამსჭვალის ნაწილს, უცნობია.

გასული, XX საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში ერთ-ერთი ადგილობრივი მონასტრიდან საქართველოს საპატრიარქოში მოიტანეს და ამჟამა-დაც იქ არის დაცული ქრისტეს ის სამსჭვალი, რომელიც ერთ დროს დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის კუთვნილებას წარმოადგენდა. მისი ზომა 10-11 სანტიმეტრია და რამდენიმე სანტიმეტრით მოკლეა მოსკოვში დაცულ სამსჭვალზე. მას „წვეტი“ გადაჭრილი აქვს, რაც უტყუარად ადასტურებს იმას, რომ იგი ქრისტეს ის სამსჭვალია, რომელიც ბოლო დროს დაცული იყო ქუთაისში, ბაგრატის ტაძრის მინაშენში. უკანასკნელ პერიოდში გამოვლენილი წერილობითი წყაროებით ირკვევა, რომ დასახელებული ქრისტეს სამსჭვლის ნაწილი XIX საუკუნის პირველ ნახევარში გელათის მონასტრის კუთვნილება ყოფილა. 1853 წლის გელათის მონასტრის ნივთ-სამკაულის აღწერიდან ჩანს, რომ სხვა სიწმინდეებთან ერთად იგი ქუთაისის ტაძარში გადაუტანიათ.

XVII საუკუნის 80-იანი წლების დასაწყისში უფლის სამსჭვალით რუსეთში მიმავალ არჩილ მეფეს სამი წელი ასტრახანში დაუყვია, სადაც „დღესა ახალწლისასა აღუნთეს ლამპარი დიდი სამსჭუალსა. მოეკიდა ცეცხლი სახუენსა მას“, ხანძრის შედეგად ხის სახლები და „ყოველნი სიწმინდენი და საგანძურნი არჩილისანი“ დაიწვა, მაგრამ „ჰპოვეს სამსჭუალნი და ნაწილნი უვნოდ კუალად დაუჯდომელი, დაუწვავი ცეცხლსა მას შინა“ არჩილ მეფესა და მის თანმხლებ პირებს მომხდარი ფაქტი ღვთის სასწაულ გამოვლინებად მიუჩნევიათ. 1686 წელს არჩილ მეფეს უფლის სამსჭვალი მოსკოვში მიუსვენებია. ჩვენთვის უცნობია, 1686 წლიდან 1699 წლამდე ქრისტეს სამსჭვალი სად ინახებოდა, რადგან ცნობილია, რომ არჩილ ბატონიშვილი 1689 წელს საქართველოში დაბრუნდა და XVII საუკუნის 90-იან წლებში სამჯერ ავიდა იმერეთის სამეფო ტახტზე (1690-1691, 1695-1696 და 1698 წლებში). 1699 წელს იგი საბოლოოდ გადასახლდა რუსეთში, სადაც ის მოსკოვის გარეუბანში, ვსესვიატსკოეში ოჯახთან ერთად დამკვიდრდა. რუსული წყაროების მიხედვით, საქართველოდან წამოღებულ ქრისტეს სამსჭვალს არჩილ მეფე ინახავდა ვსესვიატსკოეში, თავისი სასახლის ეკლესიაში. 1713 წელს, არჩილ მეფის გარდაცვალების შემდეგ, მის დაქვრივებულ დედოფალ ქეთევანის ორი ქართველი მღვდელ-მონაზვნის, გაბრიელისა და არსენის ხელით აღნიშნული სიწმინდე საქართველოში გაუგზავნია. საქართველოსკენ მომავალ მღვდელ-მონაზვნებს გზად დამგზავრებიათ მეფის დესპანი არტემ ვოლინსკი, რომელიც რუსეთის ხელმწიფის დავალებით სპარსეთში, შაჰის კარზე ელჩად მიდიოდა. არტემ ვოლინსკი გამოსაზამთრებლად ყაზანში შეყოვნებულა. მას ადგილობრივი მღვდელმთავარ ტიხონისათვის უცნობებია, რომ არჩილ მეფის მიერ რუსეთში ჩატანილ სამსჭვალს მისი ქვრივი სამშობლოში აგზავნიდა. მომხდარი ფაქტის შესახებ სასწრაფოდ შეატყობინეს რუსეთის მეფე პეტრე I-ს. ყაზანის მიტროპოლიტის გადაწყვეტილებით ქრისტეს სამსჭვალი ჩამოერთვათ საქართველოსაკენ მიმავალ მღვდელ-მონაზვნებს და დროებით შეინახეს, ხელმწიფის განკარგულების მიღებამდე. 1716 წლის 13 აპრილს ყაზანის და სვიაჟსკის მიტროპოლიტმა ტიხონმა ადგილობრივი გუბერნატორის პეტრე სამოელის ძე სალტიკოვის ხელით მიიღო რუსეთის მეფის, პეტრე I-ის გადაწყვეტილება, რომლის ძალით ქართველი ბერებისათვის ჩამორთმეული ქრისტეს სამსჭვალი რუსეთის ხელისუფალთა მომავალ განკარგულებამდე შეენახათ ყაზანის ღვთისმშობლის სახელობის ტაძარში, მიტროპოლიტ ტიხონის საგანგებო მეთვალყურეობის ქვეშ. 1716 წლის 21 მაისს მიტროპოლიტმა ტიხონმა სულიწმინდის მოფენის დღეს, ტრაპეზიდან გამოასვენა. ქრისტეს სამსჭვალი, რომელიც ამბიონზე სპეციალურად მოწყობილ საწიგნეზე დაასვენეს მორწმუნეთა საჩვენებლად. მიტროპოლიტმა ტიხონმა სიწმინდის პატივსაცემად სამადლობელი პარაკლისი გადაიხადა. ცოტა მოგვიანებით კი, პეტრე I-ის ბრძანებით, აღნიშნული სიწმინდე თავის საბუდარ-მიტრასთან ერთად მოსკოვში გადაასვენეს და კრემლის მიძინების ტაძარში მიუჩინეს საბოლოო განსასვენებელი.

ქართველი საერო და სასულიერო პირები მძიმედ განიცდიდნენ საქართველოდან უფლის სამსჭვალის წაღებას. ქვეყანაში მომხდარი ყველა უბედურების მიზეზად მას მიიჩნევდნენ და ცდილობდნენ, ეს სიწმინდე ისევ სამშობლოში დაებრუნებინათ. XVIII საუკუნის 20-იან წლებში რუსეთში მყოფი ვახტანგ VI ცდილობდა ქრისტეს სამსჭვალის კანონიერი მფლობელისათვის გადაცემას. ამ მხრივ, მან პრაქტიკული ნაბიჯიც გადადგა. 1726 წელს ქართველ მეფეს რუსეთის საიდუმლო საბჭომ დიპლომატიური მისიით ირანში წასვლა დაავალა. „ირანში გამგზავრების ერთ-ერთ პირობად ვახტანგ VI მეფე არჩილის დროს რუსეთში ჩატანილი ძვირფასი რელიქვიის – „უფლის სამსჭვალის“ დაბრუნებას აყენებდა. რუსეთის ხელისუფლებამ ვახტანგ მეფის აღნიშნულ მოთხოვნას უარით უპასუხა და მკაცრად გააფრთხილა, რომ ქრისტეს სამსჭვალი იმპერიიდან არ უნდა გაეტანათ. რუსეთის ხელისუფლების გაფრთხილება ისეთი კატეგორიული იყო, რომ, როცა 1733 წელს საქართველოდან კათოლიკოს-პატრიარქი ბესარიონ ბარათაშვილ-ორბელიშვილი გულდათუთქული სიტყვებით მიმართავდა ვახტანგ VI-ს: „თუ ღმერთმან ხელი მოგიმართოსთ და გაბედოთ ცხოველისმყოფელი სამსჭვალი გამოითხოვეთ, ის წინ წამოიმძღვანეთ, უიმისოდ ძნელი არის, რა ეგ აქედან წაასვენეს, აღარც შენი ოჯახი დადგა, აღარც ქართლი. ვინც წაასვენა, ვერც იმას მოუხდა კარგა“. ქართლის მეფემ პასუხიც ვერ გასცა ქართველთა მწყემსმთავრის თხოვნას.

XVIII XIX საუკუნეებში ქრისტეს სამსჭვალი მოსკოვის მიძინების ტაძრის საგანგებოდ გაკეთებულ საცავში ინახებოდა, რომელიც, როგორც რუსული წყაროები გადმოგვცემენ, მოთავსებული იყო ოთხკუთხა ვერცხლის მომინანქრებულ კიდობანში, რომელსაც ამშვენებდა 1688 წელს შესრულებული ქართული წარწერა. „მეფე არჩილი, ძე ვახტანგისა ქართველთა მეფისა. მეფე იმერეთისა და კახეთისა, ააგო ეს კიდობანი. 7196 (1688 წ.) სამყაროს შექმნიდან“. აღნიშნული კიდობანი 1771 წელს ქართველმა დიდგვაროვანმა ანნა გიორგის ასულმა ბაქაროვამ ზურმუხტებითა და სხვა ძვირფასი თვლებით შეამკო. რევოლუციამდელ რუსეთში ქრისტეს სამსჭვალი მორწმუნეთა წინაშე წელიწადში მხოლოდ ერთხელ, 10 ივლისს, უფლის კვართის ხსენების დღეს გამოჰქონდათ.

მოსკოვის კრემლის მიძინების ტაძარში ქრისტეს სამსჭვალს სხვა სიწმინდეებთან ერთად განსაკუთრებული ყურადღებით ეპყრობოდნენ. 1849 წელს, იმპერატორ ნიკოლოზ I-ის განკარგულებით გამოცემულ ალბომში მოთავსებულია აკადემიკოს თ. სოლნცევის მიერ შესრულებული მიტრისა და სამსჭვალის ნახატი. 1878 წელს ოსტატმა ა. ვეკმანმა დაამზადა ახალი, ვერცხლის მოოქროვილი კიდობანი, რომელშიც დღესაც სამსჭვალი ინახება. კიდობნის გვერდებს ამშვენებს ქრისტეს ჯვარცმა და სხვა სცენები. XIII საუკუნის სამსჭვალის მიტრა-ბუდე დღესდღეობით დაკარგულად ითვლება. ამჟამად ქრისტეს წმინდა სამსჭვალი მოსკოვის კრემლის მუზეუმიდან რუსეთის საპატრიარქოშია გადატანილი. მისი სიგრძე 14.5 სანტიმეტრია და იგი 3-4 სანტიმეტრით აღემატება საქართველოს საპა-ტრიარქოში დღემდე დაცულ უფლის მეორე სამსჭვალს.

რუსეთის საპატრიარქო

XVIII საუკუნემდე აღნიშნული სამსჭვალი ინახებოდა საქართველოში. შემდეგ არჩილ II-ის მიერ რუსეთში გადასვლისას მოხდა აღნიშნული სამსჭვალის გატანა. 2008 წლის 29 ივლისს, იგი მოსკოვის კრემლის მუზეუმის ფონდებიდან გადაეცა რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას. რუსეთის გაქრისტიანების 1020 წლის იუბილესთან დაკავშირებით პრეზიდენტმა დ. მედვედევმა გადასცა პატრიარქ ალექსი II-ს, სხვა ქრისტიანული რელიკვიებთან ერთად.^[1] ამჟამად ინახება მოსკოვის მაცხოვრის ტაძარში.^[2]

XIII საუკუნით დათარიღებული მიტრა-ბუდე დღესდღეობით დაკარგულად ითვლება.

რუსეთში გატანილი სამსჭვალი და მისი შესანახი მიტრა-ბუდე
ჩანახატი ტექსტითურთ. ავტორი ფეოდორ სოლნცევი. 1838 წ.
ი. ბარშჩევსკის ფოტოკოლექცია №0496
სამსჭვალის შესანახი ბუდე მოსკოვის კრემლის მიძინების ტაძრის საგანძურში. 1896 წ.

მონცას საკათედრო ტაძარი

მონცის ტაძარში დაცულია სამეფო გვირგვინი, რომელიც მიჩნეულია ელენე დედოფლის კუთვნილებად. რკინის გვირგვინის სახელწოდება წარმოდგება მასში ჩასმული დაახ. 1 სმ-ის სიგანის რკინის სარტყლისგან, რომელიც გადმოცემით იესო ქრისტეს ჯვარცმისას გამოყენებული ერთ-ერთი ლურსმნისგან არის გამოჭედილი. ტრადიციის მიხედვით, ეს ლურსმანი პირველად იმპერატორ კონსტანტინე I-ს დედამისმა მისცა, რომელმაც თავის მხრივ ეს ჯვარი აღმოაჩინა.

თუ როგორ ჩაუვარდა ეს ლურსმანი ლომბარდის მეფეებს, ჩრდილოეთ იტალიის გერმანელ დამპყრობლებს, გაურკვეველია. ერთ-ერთი ლეგენდის თანახმად მის აღმოჩენასთან დაკავშირებულია თეოდელინდა, ლანგობარდთა დედოფალი. შემდგომში ეს გვირგვინი ლომბარდიის მეფეთა, მოგვიანებით კი შუასაუკუნეების იტალიის სამეფოს სიმბოლო გახდა.

გვირგვინის გარე სარტყელი ექვსი ჭედური ოქროსა და მინანქრის სეგმენტისგან შედგება, რომელიც გარშემო ძვირფასი ქვებითაა მოჭედილი ჯვრებისა და ყვავილების რელიეფური ფორმებით. სარტყლები ერთმანეთზე მცირე ზომის ანჯამებითაა დამაგრებული.

გვირგვინის მცირე ზომა და ანჯამური კონსტრუქცია მიანიშნებს იმაზე, რომ თავდაპირველად იგი გაცილებით დიდი უნდა ყოფილიყო. მკვლევარების ვარაუდით გვირგვინის ორი სეგმენტი დაკარგული უნდა იყოს.

კარპანტრის წმინდა სიფფრედიას ტაძარი

რამდენიმე ლურსმნის ნახვა შესაძლებელია ასევე კარპანტრის წმინდა სიფფრედიას ტაძრის რელიქვიარში.

ბამბერგის ტაძარი

ბამბერგის ტაძარში დაცულია ერთი ლურსმანი, რომელსაც მიიჩნევენ ქრისტეს სამსჭვალად. უცნობია თუ საიდან მოხვდა ის ტაძარში, თუმცა ის პირველად 1260 წელს იხსენიება. ლურმანი დაახლოებით 11 სმ სიგრძისაა. ლურსმანს თავი და ბოლო მოტეხილი აქვს. 1652 წელს გადმოცემით უსინათლო გლეხს მასზე შეხებით მხედველობა აღუდგა.

კოლლე-დი-ვალ-დ'ელსა

კიდევ ერთი ლურსმანი, რომელიც 972 წლიდან იხსენიება დაცულია იტალიის კოლლე-დი-ვალ-დ'ელსას ტაძარში.

მილანის საკათედრო ტაძარი

ერთი ლურსმანი, რომელსაც პრეტენზია ქრისტეს სამსჭვალზე გააჩნია დაცულია მილანის საკათედრო ტაძარში.

სანტა-კროჩე-ინ-ჯერუსალემე

სანტა-კროჩე-ინ-ჯერუსალემეში ასევე დაცულია ქრისტეს სამსჭვალი, რომელიც სიგრძეში დაახლოებით 12 სმ-ია. ის თავთან მოღუნულია და წატეხილი აქვს პირი (პირთან ერთად 16 სმ უნდა ყოფილიყო). ლურსმნის აღნიშნული ნიმუში ძალიან წააგავს ტრირის წმინდა პეტრეს ტაძარში დაცულ ლურსმანს.

ტრირის წმინდა პეტრეს ტაძარი

ტრირის წმინდა პეტრეს ტაძარში დაცული ლურსმანი ძველი დროიდანაა ცნობილი. ჯერ კიდევ X საუკუნეში მთავარეპისკოპოსი ეგბერტ ფონ ტიერის (977-993) კურთხევით სპეციალურად ლურსმნისათვის მოიჭედა ლუსკუმა. მას შემდეგ ლურსმანი დაცულია აღნიშნულ ჭურჭელში რომლის კედლები გამჭვირვალეა და მნახველს შეუძლია მისი დათვალიერება გარედან. ლურსმანი სიგრძით 17 სმ-ია, წატეხილი აქვს პირი.

ვენის საგანძური

ლურსმანი რომის პაპა ინოკენტი II-თან, მეფე კონრად III-გან მოხვდა. წყაროებში ის პირველად 1260 წლიდან იხსენიება. რელიქვიას შუბისპირის ფორმა აქვს და ერთი-ერთი მოსაზრებით, ლურსმნის ფრაგმენტი უშუალოდ მასშია დაცული. აღნიშნული ნივთი დაცულია ვენის საგანძურში.