ნალიბოკის ტყე
| ნალიბოკის ტყე
ბელარ. Налібоцкая пушча | |
|---|---|
 ნალიბოკის ტყე გაზაფხულზე
| |
| ქვეყანა |  ბელარუსი
|
| კოორდინატები | 53°53′04″ ჩ. გ. 26°26′33″ ა. გ. / 53.88444° ჩ. გ. 26.44250° ა. გ. |
| ფართობი | 1400 - დან 2400 კმ²- მდე |
ნალიბოკის ტყე, ნალიბოკის პუშჩა ( ბელარ. Налібоцкая пушча ) — ბელარუსის უდიდესი ტყე, რომელიც მდებარეობს ნემანის მარჯვენა შენაკადების დასავლეთ ბერეზინას და უსის აუზებში, ჩრდილოეთით ოშმიანის ზეგანიდან აღმოსავლეთით მინსკის მაღლობამდე. დღესდღეობით ტყე დაყოფილია მინსკის ოლქის ვოლოჟინის და სტოლბცის რაიონებს შორის, აგრეთვე გროდნოს ოლქის ნოვოგრუდოკის, კორელიჩისა და ივევსკის ოლქებს შორის. ნალიბოკის ტყე უნიკალური რეგიონია ბელარუსში ისტორიული და კულტურული თვალსაზრისით, სადაც ერთმანეთს ერწყმის სლავური, ბალტიისპირული და ევროპული ტრადიციები.
2005 წლიდან პუშჩა შევიდა რესპუბლიკური ლანდშაფტის ნაკრძალ „ნალიბოკის“ შემადგენლობაში. ნაკრძალი ატარებს საკვანძო ბოტანიკური ტერიტორიის საერთაშორისო და რეგიონული მნიშვნელობის მნიშვნელოვანი ორინტოლოგიური ტერიტორიის საერთაშორისო სტატუსს. [1]
გეოგრაფია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ნალიბოკის ტყე წარმოადგენს უწყვეტ მასივს დასავლეთ ბერეზინასა და უსის აუზებში. მიეკუთვნება რცხილნარ-მუხა-ბნელი წიწვოვანი ტყეების ქვეზონის ნემან-პერედპოლესკის გეობოტანიკურ ოლქს. [2] ტერიტორიის ფართობი მერყეობს 1400 კმ²-დან 2400 კმ²-მდე, თუმცა მიმდებარე ტერიტორიებთან ერთად, კრიტერიუმებიდან გამომდინარე, ბევრად მეტია. [3]
ნალიბოკის ტყის რელიეფი ტალღოვანია. ლანდშაფტის სტრუქტურა ძირითადად სწორია დიუნებიანი, მორენულ-ბორცვიანი ფორმებით და ჭაობიანი დაბლობებით. ზედაპირი დაქსელილია მდინარეებით, ნაკადულებით, ხოლო სამხრეთით — სამელიორაციო არხებით. მცირე უბნებში გამოიყოფა ბრტყელი მყინვარული ტბიანი ტორფიანი დაბლობები. მდინარის ხეობებზე გადაჭიმულია ეოლური წარმონაქმნების მასივები.
ტყის ტერიტოტორიაზე მიედინება მდინარეები ბერეზინა, უსა, ისლოჩი, ვოლკა და იზლედი ტყის სამხრეთით, ბერეზინასა და ნემანის შესართავთან, ტერასებზე გადაჭიმულია ალუვიური დაბლობი, დიდი რაოდენობით ტბის აუზებით. ყველაზე ღრმად მდებარეობს კრომანის ტბა. [4]
ძირითადი ადგილი უკავია გარდამავალი ზონისთვის დამახასიათებელ ტყეებს სამხრეთ ტაიგის მუქი წიწვოვანიდან დასავლეთ ევროპის ფართოფოთლოვანამდე. ჭარბობს ბორები. ფიჭვნარში გვხვდება შერეული ნაძვის, არყის და ასპენის ტყეები.ცოტაა მუხა. რცხილას უწყვეტი გავრცელების ჩრდილოეთი საზღვარი გადის ნალიბოკის პუშჩას სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილზე.
ნიადაგები უპირატესად ქვიშიანი და ქვიშიანი თიხნარიანია. ყველაზე დაჭაობებული ტერიტორია მდებარეობს მდინარეების ბერეზინას, ისლოხის, ვოლკას ხეობების გასწვრივ და უსის ქვედა დინებაში, სადაც მურყანი და არყი იზრდება ტორფიან ნიადაგებზე. ნაძვის ტყეებს შორის ბევრია მოცვი და კისლიცა (ოქსალისი). პუშჩას ცენტრალური და აღმოსავლეთი მხარეები ნაკლებად დაჭაობებულია, აქ გავრცელებულია ფიჭვნარის სხვადასხვა სახეობები. ნემანის გასწვრივ გავრცელებულია წვრილბალახიანი მდელოები. [5]
ფლორა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ტყის ფლორა მოიცავს უმაღლესი მცენარეების 820 სახეობას (ბრიოფიტების გარდა). [5] ხეების იარუსში გვხვდება: ფიჭვი, ნაძვი, შავი მურყანი, მთრთოლავი ვერხვი, Quercus robur, გულის ფორმის ცაცხვი. ქვეტყეში იზრდება ხეჭრელი, ტირიფი, ჭანჭყატიი, თხილი, ცირცელი და სხვა. იშვიათი მცენარეებიდან: მთის არნიკა, ხვეული შროშანა, ჭაობის ხმალი, ლინეუსი და სხვა. [5]
ფაუნა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ნალიბოკის ტყეში ბინადრობს ცენტრალური ბელარუსის ტყეებისთვის დამახასიათებელი ცხოველთა სახეობები.
კეთილშობილი ირემის რეაკლიმატიზაცია 1975 წლიდან დაიწყო. 1994 წლიდან დომბა დააბრუნეს ნალიბოკის ნაკრძალის ტერიტორიაზე. [6] თავიდან ჩვიდმეტი ჩაიყვანეს, ამჟამად მათი რაოდენობა ასამდეა. მაგრამ საველე მიწის არარსებობის გამო, ცხოველებმა დაიწყეს ჯგუფებად დაყოფა და გავრცელება ნოვოგრუდოკისა და კორელიჩის მიმართულებით. ცხოველები ზიანს აყენებედნენ სასოფლო-სამეურნეო მიწებს და ასევე ქმნიან საფრთხეს ტრანსპორტის მოძრაობისთვის. ამასთან დაკავშირებით გადაწყდა პროექტის განხორციელება სახნავ-სათესი მიწების შექმნის შესახებ, რომელიც გამოდგებოდა ირმებისა და დომბების კვების წყაროდ. ამავდროულად, საჭირო იყო სისტემა გამხდარიყო სტაბილური და თვითრეგულირებადი, რათა ცხოველების პირობებში შესაძლებელი გამხდარიყო სახნავ-სათესი მიწების პროდუქტიულ მდგომარეობაში შეენარჩუნება და მათი გამოკვება დიდი ხნის განმავლობაში ადამიანის ჩარევის გარეშე. ამიტომ გადაწყდა ტარპანების დაბრუნება ნალიბოკის პუშჩაში. ასევე ზომები იქნა მიღებული ჰოლანდიის სახელმწიფო სატყეო სამსახურში ველური ცხენების პოპულაციის აღდგენის ხელშეწყობისთვის. 2019 წელს იყო 151 სული, [7] რომელიც შემდეგ გაიზარდა.
21-ე საუკუნის დასაწყისში, თითქმის ერთი საუკუნის შემდეგ, მურა დათვები დაბრუნდნენ ნალიბოკის პუშჩაში, ვარაუდობენ, რომ ისინი გადავიდნენ პუშჩაში ბერეზინსკის ნაკრძალიდან. [8] სხვა ძუძუმწოვრებს მიეკუთვნება: ლოსი, გარეული ღორი, მელა, ენოტისმსგავსი ძაღლი, ტყის კვერნა, ევროპული ქრცვინი, წაულა, ყარყუმი, რუხი კურდღელი, ფოცხვერი, მგელი; წყალსაცავებსა და ჭალებში ბინადრობს თახვი, წავი. [6] 2020 წელს ნალიბოკის პუშჩაში პირველად დაფიქსირდა ტურა, რომელიც ტყის ტერიტორიაზე ბუნებრივად გამოჩნდა სამხრეთიდან თანდათანობითი ექსპანსიის შედეგად. [9] .ტერიტორია მნიშვნელოვანია მცირე მყივანი არწივის, ჩვეულებრივი ქინგფიშერის და იშხვარის ბუდეების შესანარჩუნებლად. [10] თევზის სახეობებიდან მდინარეებსა და არხებში გვხვდება თეთრულა, ჩვეულებრივი ციმორი, ბისტრიანკა, ჩვეულებრივი ქაშაპი, წერი და ბელორუსისთვის იშვიათი თევზის სახეობა — ხარიუსი.
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
XI-XVII სს[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
_be.svg)
მე-X—XI საუკუნეებში ლიეტუვის და რუსეთის საზღვარი გადიოდა პუშჩას აღმოსავლეთ კიდეზე; სასაზღვრო ციხესიმაგრეები მინსკი და ზასლავია რეალურად გაჩნდა ამ დიდი ტყის პირას, სადაც ცხოვრობდნენ წარმართი ბალტები. დიდი ტყის ტერიტორია XIII საუკუნის შუა ხანებში რთულ ბარიერს ქმნიდა აგრესორებისთვის, გალიციურ-ვოლინური ჯარებისთვის და თათრებისთვის, რამაც დიდი კვალი დატოვა ზეპირ ფოლკლორში (კოიდანოვის, მოგილნოს ბრძოლები და სხვ.). ლიტვისა და რუსეთის ყოფილმა საზღვარმა შემდგომში წინასწარ განსაზღვრა ლიტვის დიდი საჰერცოგოს დაყოფა კულტურულ და იურიდიულ რეგიონებად. მჭიდროდ დასახლებული ტერიტორიების გვერდით მნიშვნელოვანი უწყვეტი ტყის არეალის შენარჩუნება აიხსნება უკიდურესად ღარიბი ნიადაგებით, რაც საუკუნეების განმავლობაში ამ რეგიონში მეურნეობას ეკონომიკურად წამგებიანს ხდიდა. ცნობილია, რომ 1409 წელს გრიუნვალდის ბრძოლის დაწყებამდე მთავარი ვიტოვტი ნალიბოკის პუშჩას ტერიტორიაზე ტარპანებს იჭრდა. [11]
.jpg)
ნალიბოკის ტყის ტერიტორიის კონსოლიდაციას ხელი შეუწყო ამ მიწების კონცენტრაციამ რაძივილების ოჯახის საკუთრებაში. ჯერ კიდევ 1555 წელს ნიკოლაი რაძივილმა (ნიკოლაი რაძივილ შავი) გამოისყიდა ნალიბოკის ტერიტორია მიწებითა და ტყეებით შემეტებისა და ზავისას შლიახტებისგან. 1586 წელს რაძივილების სამფლობელოების ოჯახის სამ შტოს შორის გაიყო. შეიქმნა ნესვიჟის, კლეცკის და ოლიცკის მაიორატები. ნალიბოკი გახდა ოლიცკის მაიორატის ნაწილი, რომლის მფლობელი იყო სტანისლავ რაძივილი. მაგრამ ნალიბოკი იმ დროს უზარმაზარი ტყის მხოლოდ ნაწილს წარმოადგენდა, რომლის მნიშვნელოვანი ნაწილი XVI საუკუნის ბოლომდე სხვა მფლობელების ხელში იყო. ნესვიჟის ორდინატმა ნიკოლაი ქრისტეფორე რაძივილ ობოლმა, 1594-1596 წლებში ქალაქები დერევნაია და ხოტოვა ნაწილობრივ შეიძინა, ნაწილობრივ მიიღო მზითვად მეუღლისგან. ამის შედეგად, ნალიბოკის პუშჩას ძირითადი ნაწილი გახდა რაძივილის ლატიფუნდიის ნაწილი, მაგრამ გაიყო სხვადასხვა მიწის მესაკუთრეებს შორის, ძირითადად ნესვიჟისა და ოლიცკის ორდინაციებს შორის. როდესაც სტანისლავ რაძივილი გარდაიცვალა, მემკვიდრე არ დარჩენია. ნალიბოკი თავისი მიწებითა და ტყეებით გახდა ნესვიჟის ორდინაციის ნაწილი, რომელმაც რეალურად გააერთიანა იმჟამინდელი ნალიბოკის პუშჩა ერთი მფლობელის ხელში. მაგრამ ნესვიჟის ორდინატები ამ საკუთრებას ერთ მთლიანობად არ განიხილავდნენ, ამიტომ ცალკეულ ტყეებად დაყოფის სისტემა კვლავ შენარჩუნდა.
იმ პერიოდში ტყე ნადირობის (მისდევდნენ სამრეწველო ნადირობას, ძირითადად თახვებზე, წავებზე, წაულაზე და ა.შ.) და მეფუტკრეობის გარდა, გამოიყენებოდა ძირითადად ხის საჭრელად. კომერციული ხის პირველადი დამუშავება ხდებოდა თავად პუშჩაში მდებარე სახერხ საამქროებში. არაერთი ასეთი საწარმო მოქმედებდა ნალიბოკის, დერევნოს და ხოტოვის პუშჩებში. თავად სახერხ საამქროებში ხშირად მოწყობილი იყო სახელოსნოები, სადაც დაფებს ხეხავდნენ და აპრიალებდნენ. მათი პროდუქცია მოთხოვნადი იყო როგორც შიდა ბაზარზე, ასევე მთავართა მეურნეობაში. სახერხი საამქროების ძირითადი პროდუქტები იყო დაფები. მათი უმეტესობა მზადდებოდა ფიჭვისგან და მხოლოდ დარჩენილი ნაწილი — ცაცხვის, არყის, მუხის და ზოგჯერ მურყნისგან. მორები მზადდებოდა მხოლოდ მუხის ან ფიჭვისგან. წარმოებული ხე-ტყე, სახერხ საამქროში პირველადი დამუშავების შემდეგ და ხშირად ამ ეტაპის გავლის გარეშე, ნაწილდებოდა სასაწყობე-ოთახებში, შემდეგ ფასდებოდა ხარისხი და ხდებოდა სავარაუდო ღირებულების დადგენა, რის შემდეგაც საქონელი გადიოდა საზღვარგარეთ. თავად პუშჩა მიმაგრებული იყო გდანსკის ბაზარზე. უკანასკნელი პოზიცია სპეციალურად იყო მითითებული დოკუმენტებში.
XX საუკუნე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ცნობილი ნატურალისტი ფრიდრიხ ფალც-ფეინი, ასკანია-ნოვას სტეპური ნაკრძალის შემქმნელი, ნალიბოკის ტერიტორიაზე ფლობდა მამულს და გეგმავდა ნაკრძალის შექმნას თახვების დასაცავად მიმდებარე ტყეებში. ნალიბოკის პუშჩა შეიძლება გამხდარიყო პირველი ოფიციალური ნაკრძალი რუსეთში, მაგრამ პირველმა მსოფლიო ომმა ჩაშალა გეგმები. 1932 წელს ნალიბოკის პუშჩაში შეიქმნა ვიალოვსკის ნაკრძალი ძვირფასი ჩლიქოსნების (ირემი, ირემლაღი, შველი, გარეული ღორი), აგრეთვე მდინარის თახვების დასაცავად და შესასწავლად. გერმანიიდან ჩამოიყვანეს რვა ირემლაღი, რომლებიც გამრავლდნენ მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე, მაგრამ ომის დროს ისინი განადგურდნენ, ხოლო ვიალოვსკის ნაკრძალი ლიკვიდირებული იქნა 1951 წელს. [12]
მეორე მსოფლიო ომის დროს ნალიბოკის პუშჩა გახდა 20 ათასამდე პარტიზანის (მათი უმეტესობა ძირითადად საბჭოთა კავშირიდან იყო) თავშესაფარი, რომელსაც აკონტროლებდა ბელარუსის პარტიზანული მოძრაობის შტაბი განვითარებული ინფრასტრუქტურით, სტაბილური აეროდრომების ჩათვლით. ტერიტორია იყო ერთგვარი ხსნა გეტოდან ათასობით გაქცეულისთვის ბარანოვიჩის, ნოვოგრუდოკის, მინსკის, მირის და პუშჩას სხვა ქალაქებისა მათი უშუალო შემოგარენიდან.
პუშჩამ და მისმა შემოგარენმა დიდი როლი შეასრულა ებრაელი ხალხის ისტორიაში. ამ ადგილებიდანაა წარმოშობით ვოლოჟინ იეშვას არაერთი მოღვაწე, მათ შორის, ფუნდამენტალისტური მოძრაობა "Agudath Israel"- ის დამფუძნებელი იცხაკ ჰა ლევი რაბინოვიჩი (დაიბადა ივენეცში 1847 წელს). პუშჩას უკავშირდება ცნობილი ებრაელი კათოლიკე მოღვაწის, კარმელიტი დანიელ სტეინის (ოსვალდ რუფეისენის) საქმიანობა, რომელიც ფართოდ გახდა ცნობილი ლუდმილა ულიცკაიას რომანის „მთარგმნელი დანიელ შტაინის“ წყალობით, რომელმაც კათოლიციზმი მიიღო ზუსტად პუშჩაში დატრიალებული სამხედრო მოვლენების გავლენის შედეგად.
1960 წელს ნალიბოკის სანადირო ნაკრძალი დაარსდა ყოფილი ვიალოვსკის ნაკრძალის ტერიტორიაზე ნემანისა და ბერეზინას მარჯვენა შენაკადების აუზებში. ჩერნობილის ატომურ ელექტროსადგურზე მომხდარი ავარიის დროს, ნალიბოკის პუშჩას ტერიტორია რადიოაქტიურად დაბინძურდა, ამიტომ მიმდებარე მრავალი სოფელი განსახლებას დაექვემდებარა. [13] პუშჩას ტერიტორიის ზოგიერთ რაიონში შეგროვებული კენკრისა და სოკოსთვის სავალდებულოა რადიაციული მონიტორინგის გავლა.
XXI საუკუნე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
2005 წელს ნალიბოკის ტყის ტერიტორიაზე შეიქმნა რესპუბლიკური ლანდშაფტის ნაკრძალი და ტყის მასივმა ეროვნული კონსერვაციის სტატუსი შეიძინა. საერთაშორისო კონსერვაციის სტატუსი კლასიფიცირებულია, როგორც რეგიონული მნიშვნელობის „მნიშვნელოვანი ორინტოლოგიური ტერიტორია,“ რომელიც დაარსდა 2010 წელს. [14] 2009 წლიდან ნალიბოკის პუშჩაში იმართება ყოველწლიური მარათონი „ნალიბოკი.“ [15]
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Турецкий С. И. По Верхнему Неману и Налибокской пуще. — Минск, 1988.
- Бібікаў Ю. А. Налібоцкі паляўнічы заказнік // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 3. Катэнарыя — Недайка / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1984. — 588 с., іл. — 10 000 экз.
- Гельтман В. С. Налібоцкія лясы // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 3. Катэнарыя — Недайка / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1984. — 588 с., іл. — 10 000 экз.
- Крывашэеў Дз. Налібоцкая пушча князёў Радзівілаў у ХVІ—ХVІІІ стст.: фармаванне тэрыторыі, адміністрацыя і службоўцы // Верхняе Панямонне. — Мінск: І. П. Логвінаў, 2012. — № Вып. 1. — С. 7—29.
- Крывашэеў Дз. С. Арганізацыя кіравання Налібоцкай пушчай у XVIII ст. // Сборник работ 65-й научной конференции студентов и аспирантов Белорусского госуд. университета. — БГУ, 2008. — Т. Ч. 1. — № 12—16 мая 2008. — С. 88—92.
- Крывашэеў Дз. Аб чым сведчаць архівы: [з гісторыі Налібоцкай пушчы] // Белорусская лесная газета. — заснавальнік: Міністэрства лясной гаспадаркі Рэспублікі Беларусь, 2008. — № 3 крас. (№ 14).
- Naliboki Forest: land, wildlife and human: in three volumes / compilation, illustrations: V. Sidorovich; prefacereview by M. Nikiforov. — Minsk: Chatyry chverci, 2016.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ zapovednytur.by. ციტირების თარიღი: 2023-01-14
- ↑ Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Т. 2. Мн., БелСЭ. 1979. С. 464.
- ↑ Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл.ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. С. 91.
- ↑ Природа Беларуси. Энциклопедия. В 3 томах. Том 1. Земля и недра. — Минск: Беларуская энцыклапедыя, 2010. — С. 230
- ↑ 5.0 5.1 5.2 Энцыклапедыя прыроды Беларусі. Т. 3. — С. 455
- ↑ 6.0 6.1 Vasili Shakun (Васіль Шакун): «European bison (Bison bonasus) in the central Belarus: current state and prospects of conservation of the free-ranging population ‚Volozhinskaya’.» დაარქივებული 2024-05-10 საიტზე Wayback Machine. European Bison Conservation Newsletter, Vol 5 (2012) pp: 95-102. (английский язык)
- ↑ greenbelarus.info. ციტირების თარიღი: 2023-01-14
- ↑ nalibaki.org. ციტირების თარიღი: 2018-05-22
- ↑ nalibokiforest.info. ციტირების თარიღი: 2023-01-14
- ↑ iba.ptushki.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2023-01-14. ციტირების თარიღი: 2023-01-14
- ↑ zviazda.by. ციტირების თარიღი: 2023-01-21
- ↑ Харэўскі С. Зьвяры-суайчыньнікі…
- ↑ Налібоцкая пушча. VETLIVA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-09-02. ციტირების თარიღი: 2021-09-02.
- ↑ Налібоцкая пушча. Ахова птушак Бацькаўшчыны. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-09-02. ციტირების თარიღი: 2021-09-02.
- ↑ Марафон "Налибоки" / Промвад Тур '13 / Promwad Tour ru. promwadtour.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-07-23. ციტირების თარიღი: 2018-05-22.