ყირიმელი თათრების დიასპორა
ყირიმელი თათრების დიასპორა — ყირიმის რეგიონის გარეთ მცხოვრები ყირიმელი თათრები. დიასპორის ისტორია 1783 წელს რუსეთის იმპერიის მიერ ყირიმის სახანოს ანექსიის შემდეგ დაიწყო, რის შემდეგაც ყირიმელი თათრები იძულებულნი გახდნენ ემიგრაციაში წასულიყვნენ 1783-1917 წლებში. დიასპორა დიდწილად შეივსო თათრების ხარჯზე, რომელთა სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობა რუსეთის კოლონიზაციის პოლიტიკის შედეგად დაინგრა. 1944 წელს ყირიმელი თათრები გადაასახლეს ყირიმიდან ცენტრალურ აზიაში . თუმცა, ეს მოსახლეობა ითვლება იძულებით გადასახლებულ თემად და არა დიასპორად.
დიასპორა ოსმალეთის იმპერიაში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თათარ თავადაზნაურთა წარმომადგენლები მუდმივად იმყოფებოდნენ ოსმალეთის იმპერიაში ორ სახელმწიფოს შორის მჭიდრო კავშირების გამო. ოსმალეთის პროვინცია ბუჟაკი, რომლის ცენტრი ბენდერში მდებარეობდა, გერაისთან ვასალურ დამოკიდებულებაში იყო. XIV - XV საუკუნეებში ოსმალებმა მოახდინეს კოლონიზაცია დობრუჯაში, სადაც ცხოვრობდნენ ბუჟაკის ყირიმელი თათრები. 1593-1595 წლებში ყირიმელი თათრები დასახლდნენ დობრუჯაში. თათართა ნაწილი საბერძნეთსა და ოსმალეთის იმპერიაში გაემგზავრა .
თუმცა ყირიმელი თათრების ემიგრაციის პირველი ტალღის პროვოცირება რუსებმა მოახდინეს ყირიმის ანექსიით. ყირიმელი თათრების მმართველი კლასი (მირზები) და მოლაები დევნის შიშით ჩრდილოეთ კავკასიაში ეძებდნენ თავშესაფარს. მათი რიცხვი დაახლოებით 8 ათასი იყო, თუმცა ყირიმთან კავშირი არ გაუწყვეტიათ. იმედის ნაპერწკალი, რომ გერაის დაიბრუნებდნენ ყირიმის "განთავისუფლების" შემდეგ, ჯერ კიდევ ციმციმებდა 1859 წელს რუსების მიერ ჩრდილოეთ კავკასიის დაპყრობამდე. 1877-1878 წლებში ყირიმელი თათრები ჩრდილოეთ კავკასიიდან , ჩერქეზებთან და ჩეჩნებთან ერთად, რუსეთის ხელისუფლებამ გადაასახლა ანატოლიაში. ჩრდილოეთ კავკასიიდან გადასახლებული მუსლიმების რაოდენობამ დაახლოებით მილიონი შეადგინა.
ყირიმის ანექსიის შემდეგ 4000 თათარი გაიქცა ოსმალეთის ციხესიმაგრე ოზუში ( ოჩაკოვი ), იქიდან კი — გირეის ვასალ ბუჟაკში. 1812 წელს რუსეთის იმპერიის მიერ ბესარაბიის დაპყრობის შემდეგ ყველა თათარი ემიგრაციაში წავიდა სამხრეთით დობრუჯის პროვინციაში .
ყირიმელი თათრები ემიგრაციაში წავიდნენ ოსმალეთის იმპერიაში, სადაც ისინი მიიღეს, როგორც მაჰმადიანი ძმები. ყირიმელმა თათარმა ემიგრანტებმა ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიას უწოდეს "აქტოპრაკი" ("თეთრი მიწა" ან "სამართლიანობის ქვეყანა"), რადგან ისინი ემიგრაციას " ჰიჯრად " მიიჩნევდნენ, როგორც წინასწარმეტყველის დროებითი უკან დახევას მედინაში ისლამის მტრების ზეწოლის ქვეშ. გაქცეული ყირიმელი თათრების ტალღა აღდგა ყირიმის ომის შემდეგ ( 1854-1856 ), ხოლო რუსეთის მთავრობა მე-19 საუკუნეში საფრთხეს წარმოადგენდა შიდა უსაფრთხოების თვალსაზრისით რუსეთის ტრადიციულ მტერთან, ოსმალეთის იმპერიასთან მათი ისტორიული ურთიერთობიდან გამომდინარე.
ყირიმელი თათრების უმეტესი ნაწილი დასახლდა ოსმალეთის მმართველობის ქვეშ მყოფ დობრუჯაში ბალკანეთში, თუმცა ზოგიერთი მათგანი გაგზავნეს ანატოლიის სხვადასხვა მხარეში, სადაც ყირიმელი თათრების მნიშვნელოვანი ნაწილი დაიღუპა კლიმატური პირობების და ეპიდემიების გავრცელების გამო.
მიუხედავად იმისა, რომ დასახლებულებს შორის იყვნენ ყირიმელი თათრები, რომლებიც ემიგრაციაში წავიდნენ ყირიმის მთიანი, სანაპირო და ურბანული რაიონებიდან, მათი უმეტესობა ყირიმის სტეპებიდან იყო, რომლებიც ძირითადად დახურულ სოფლის თემებში ცხოვრობდნენ. ძველი ყირიმელი თათრული ტრადიციის თანახმად, ქორწინება ნათესავებს შორის (მაგალითად, ბიძაშვილებს შორის), თუნდაც ძალიან შორეულები ყოფილიყვნენ, ყოველთვის მკაცრად აკრძალული იყო, განსხვავებით ანატოლიის ადგილობრივი მოსახლეობისგან. მათ მოახერხეს თავიანთი ეთნიკური იდენტობა და ენა თითქმის ხელუხლებლად შეენარჩუნებინათ 1970-იან წლებამდე. დიასპორის ყირიმელ-თათრული იდენტობა ამ პერიოდში ჩამოყალიბდა ძირითადად ზეპირი კულტურული ტრადიციის საფუძველზე, რომელიც გამდიდრებული იყო სიმღერებით, პოეზიით, ლეგენდებით სამშობლოს დაკარგვისა და ემიგრაციის უბედურების შესახებ.
ოსმალეთის იმპერიის დასასრული და თანამედროვე თურქეთის ჩამოყალიბება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მე-19 საუკუნის ბოლო მეოთხედში ოსმალეთის იმპერიის დაკნინებასთან ერთად ყირიმელი თათრების უმეტესობა დობრუჯადან გადასახლდა ანატოლიაში. შემდგომში მოხდა მიგრაცია ანატოლიის შიგნით. მიგრაციის ამ მოდელმა ხელი შეუწყო ოჯახური კავშირების გაწყვეტას და, შესაბამისად, სამშობლოსთან კავშირების აღდგენას, ასევე ყირიმელი თათრების სხვადასხვა სუბეთნიკური ჯგუფების შერევას.
ყირიმელი თათრები მონაწილეობდნენ თურქეთის ახალი რესპუბლიკის განვითარებაში, ასევე თურქული იდენტობის ჩამოყალიბებაში, რაშიც მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ყირიმელი თათრის განმანათლებელმა ისმაილ გასპრინსკიმ და მე-20 საუკუნის დასაწყისში თურქეთში ემიგრაციაში წასულმა მისმა თანამოაზრეებმა იუსუფ აკჩურინმა და სხვებმა [1]
სსრკ-დან წასული ყირიმელ თათარ ლტოლვილთა მცირე რაოდენობა შეუერთდა დიასპორას თურქეთში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, მეორე ნაწილი თურქეთში გადავიდა რუმინეთიდან და ბულგარეთიდან იქ კომუნისტური რეჟიმის დამყარების შემდეგ.
ყირიმულ-თათრული წარმოშობის მოსახლეობა თურქეთში დაახლოებით 500 ათასიდან 5-მდეა მილიონი ადამიანს შეადგენს. [2] აქ ფუნქციონირებს რამდენიმე ეთნიკური გაერთიანება. ამავდროულად, ამ მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი თავს ყირიმელ თათრებად კი არა, ყირიმული წარმოშობის თურქებად თვლის [3] .
1944 წლის დეპორტაცია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1944 წლის 18 მაისს შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატმა თავდაცვის სახელმწიფო კომიტეტის გადაწყვეტილებით, ყირიმელი თათრები გადაასახლეს ყირიმიდან შუა აზიაში, ასევე ციმბირსა და ურალში.
1989 წელს დეპორტაცია ( ყირიმ. сюргюнлик ) დაგმო სსრკ-ს უზენაესმა საბჭომ და აღიარა უკანონოდ და დანაშაულად. ამის შემდეგ თითქმის 300 000 თათარმა შეძლო ყირიმში დაბრუნება დეპორტაციის ადგილებიდან. კიდევ 270 000 ყირიმელი თათარი რჩება უზბეკეთში და ყოფილი საბჭოთა კავშირის სხვა ნაწილებში.[4]
დიასპორა აღმოსავლეთ ევროპასა და მსოფლიოში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ყირიმელი თათრების დიასპორა რუმინეთში, 2002 წლის აღწერის მიხედვით, 24 ათასი ადამიანს შეადგენს თუმცა, მხოლოდ კომუნისტური რეჟიმის დამხობის შემდეგ ყირიმელმა თათრებმა განიცადეს ეროვნული აღორძინება და კავშირების განახლება სამშობლოსთან და ყირიმელი თათრების თემებთან სხვა სახელმწიფოებში, განსაკუთრებით თურქეთში.
ყირიმელი თათრების დიასპორა ბულგარეთში რამდენიმე ათას ადამიანს ითვლის. ბოლო დროს დაიწყო თანამშრომლობა საზღვარგარეთის თემებთან და განსაკუთრებით რეპატრირებულ ყირიმელ თათრებთან.[5]
დასავლეთ ნახევარსფეროში ყირიმელი თათრების ყველაზე დიდი დიასპორა ამერიკის შეერთებულ შტატებშია. დიასპორაში შედიან ემიგრანტები ყირიმიდან, რუმინეთიდან, ბულგარეთიდან და საბერძნეთიდან.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ ТИХОНОВА НАДЕЖДА ЕВГЕНЬЕВНА. ИСМАИЛ ГАСПРИНСКИЙ И ЕГО ПРОТОЕВРАЗИЙСКИЕ ИДЕИ. dspace.spbu.ru. ციტირების თარიღი: 2019-01-15.
- ↑ Untitled Document. ru.hromadske.ua. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-01-15. ციტირების თარიღი: 2019-01-15.
- ↑ BAHÇESARAY Dergisi » Blog Archive » TÜRKİYE’DEKİ QIRIM TATAR MİLLİY AREKETİNİÑ SEYRİ (2009-07-17). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-07-17. ციტირების თარიღი: 2017-02-27.
- ↑ Aydın, Filiz Tutku (2021), Aydın, Filiz Tutku (ed.), "Crimean Tatar Community in Turkey (1908–): From Émigré to Diaspora Nationalism", Émigré, Exile, Diaspora, and Transnational Movements of the Crimean Tatars: Preserving the Eternal Flame of Crimea, Cham: Springer International Publishing, pp. 193–263, doi:10.1007/978-3-030-74124-2_5, ISBN 978-3-030-74124-2, retrieved 2022-10-05
- ↑ Williams, Brian Glyn (2001-01-01). The Great Retreat. The Formation of the Crimean Tatar Diaspora in Turkey. Brill. doi:10.1163/9789004491281_014. ISBN 978-90-04-49128-1.