სურფნიშანი
თბილისის წმინდა ნიშნის ეკლესია, ასევე სურფნიშანი, სურბ ნ(ი)შანი (სომხ. Սուրբ Նշան եկեղեցի [Surb Nshan yekeghets’i]) — არქიტექტურული ძეგლი თბილისში, ზემო კალაში, ჩალაუბნის ქუჩის შესახვევში. მას წმინდა ნიკოლოზის ეკლესიადაც მოიხსენიებდნენ. შუა საუკუნეებში ეკლესიას მამასახლისის საყდარს უწოდებდნენ. ამ ადგილას თავდაპირველი ეკლესიის აშენების ხანა უცნობია. დღევანდელი ტაძარი აგებულია 1703-20 წლებში მელიქ გიორგის მიერ (გუმბათი ეკლესიას 1780 წელს დაედგა). ტაძარი წლების მანძილზე დავის საგანს წარმოადგენს ქართულ მართლმადიდებელ და სომხურ გრიგორიანულ ეკლესიებს შორის.
აღა მაჰმად ხანის შემოსევის დროს დაზიანებული შენობა 1820-იან წლებში განაახლა თბილისელმა სომეხმა ქველმოქმედმა კომერსანტმა ავეტიკ პიტოიანმა (1794-1858), რომელიც ეკლესიის ჩრდილოეთ კედელთან არის დაკრძალული.
არქიტექტურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]სურფნიშანი აგურით ნაგები „ჩახაზული ჯვრის“ ტიპის ეკლესიაა მკვეთრად წაგრძელებული დასავლეთი მკლავით. გუმბათი მომწვანო-ცისფერი მოჭიქული ფილებით არის გადახურული. შეისრულთაღოვანი ბრტყელი ნიშებით გაფორმებული ფასადები ირანული არქიტექტურის გავლენას ამჟღავნებს. კლასიცისტური ყაიდის კარიბჭე ჩრდილოეთი შესასვლელის წინ აშენებულია 1820-იან წლებში.
ისტორია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თბილისის წმინდა ნიშნის ტაძარს დიდი ისტორია აქვს. მის შესახებ ცნობები ჯერ კიდევ XVII საუკუნის ისტორიულ წყაროებში მოგვეპოვება.
ჟ. შარდენის წიგნში წარმოდგენილია 1671 წელს გრელოს მიერ შესრულებული თბილისის ჩანახატი[1]. აქვე ვხვდებით თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძრის გამოსახულებას, რომელიც ჟ. შარდენს D ასოთი აქვს აღნიშნული და განმარტებაში უწერია – Ste Croix (წმინდა ჯვარი). ჟ. შარდენი Ste-ის სახელით ტაძარს თბილისის რვა სომხურ ტაძართან ერთად იხსენიებს.
ა. პიშჩევიჩი, 1785 წელს შედგენილ ქ. თბილისის გეგმაზე, „სომეხთა ეკლესია სურფნიშანი“ მეცხრამეტე ნომრით აქვს შეტანილი.
თბილისის ისტორიის საუკეთესო მცოდნე თ. კვირკველია წიგნში „ძველთბილისური დასახელებანი“ თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარზე წერს: სურფნიშანი — ეკლესია აკოფ აკოფიანის ქუჩაზე. გამოდის კალაში. იგი აგებულია 1701 წელს. გადმოცემით, აქ ადრე მართლმადიდებელთა ეკლესია იდგა. დანგრევის შემდეგ იგი აღუდგენიათ სომეხ-გრიგორიანებს. სახელწოდება წმინდა ჯვარს ნიშნავს. ამჟამად გამოყენებულია ბიბლიოთეკის წიგნთსაცავად. ეკლესია თავისი ზომებითა და მაღალი გუმბათით მკვეთრად გამოიყოფა ძველი თბილისის განაშენიანებაში. ეს ეკლესია ნახსენები აქვს შარდენს[2]. მის არქიტექტურაში ნათლად შეიმჩნევა გვიანდელი გადაკეთებები”[3].
ეკლესიის პირველი ნაგებობის ქართულობის დასასაბუთებლად, ბ. არველაძემ დაიმოწმა საქართველოში წმინდა ნიკოლოზის სახელის არსებობა: “ჩვენ უნდა ვიფიქროთ, და არა უსაფუძვლოდ, რომ ქართული გადმოცემის თანახმად, წმინდა ნიკოლოზის სახელი შენარჩუნებულია თავიდან ქართულ, ხოლო შემდგომ სომხურ სურბ ნშანად გარდაქმნილს ეკლესიაში”[4].
თბილისის ეკლესიების შესახებ ვახუშტი ბატონიშვილი გვაუწყებს: „არს კუალად დაბალსა ციხესა შინა ეკლესია გუმბათიანი და აწ ცარიელი და სხუანი გუმბათიანნი არიან. გუმბათიანნი უპწყრავთ სომეხთა. უგუმბათო აღაშენა კარის საყდრად დედოფალმან მარიამ. კუალად აღაშენა მეფემან ვახტანგ ორი გუმბათი, დედოფალმან როდამ აღაშენა ერთი უგუმბათო – კუალად უგუმბათო ოთხი აწ უპყრავთ სომეხთა“[5]. ამ ამონარიდში ერთი უმნიშვნელოვანესი და ყურადსაღები დეტაილ გვხვდება, ვახუშტი ხაზგასმით აღნიშნავს: „აწ უპყრავთ“ სომხებს. ვახუშტის ამ ცნობას კომენტარს უკეთებს და აზუსტებს პლ. იოსელიანი „სომხები თბილისში დაეპატრონენ შვიდ ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას, მათგან სამი გუმბათიანიაო. მითვისებული ეკლესიებიდან ცნობილი ყოფილა სამი. ერთ-ერთი მათგანია სურბ-ნშანი”[6].
საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ მეცნიერთა, მკლევართა და ახლომახლო მცხოვრები მოსახლეობის ნაწილი ტაძარს წმინდა ნიკოლოზის (წმინდა ნიკოლაიოსის) სახელობის საყდარს უწოდებს და ამბობს, რომ მისი ცენტრალური საკურთხეველი სწორედ, რომ წმინდა ნიკოლოზ სასწაულმოქმედის სახელობისაა. თბილსისი წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარი წმინდა ნიკოლაიოსის სახელწოდებით აქვს ნახსენები გ. აღაიანცსაც: „ტრადიციულად ამბობენ, რომ სურბ ნშან ეკლესიის ადგილზე იყო ქართული სურბ ნიკოლაიოს სასწაულმოქმედის ეკლესია, რომელიც სომხებმა მიითვისეს და ადგილზე სხვა ეკლესია ააშენეს”. კიდევ ერთგან გ. აღაიანცი აღნიშნავს: „ეს ეკლესია, ისევე როგორც მრავალი სხვა სომხური ეკლესია საქართველოში, ერთ დროს მართლმადიდებელთა ხელში იყო, ეძღვნება ნიკოლაიოს სასწაულმოქმედს”[7].
ამ მხრივ ყურადსაღებია აგრეთვე ზ. ჭიჭინაძის ცნობა: „სომხებმა შეისყიდეს ოქრომჭედლის ქუჩაზე ქართველების დიდი საყდარი – წმინდა ნიკოლოზის, რომელსაც დღეს სომხები სურბ-ნშანს უწოდებენ”[8] აქაც კიდევ ერთხელაა ხაზგასმული ეკლესიის ქართულობა.
თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარზე ძალიან საინტერესო ცნობები დაგვიტოვა დ. თუმანიშვილმა, რომელიც თავის ტექსტში ვრცლად საუბრობს ტაძრის არქიტექტურაზე და ცალკეული არქიტექტურული ელემენტების სხვა ტაძრებთან არსებულ მსგავსება-განსხვავებებზე: “მრავლისმთქმელია სურბ ნიშნის 1780 წლის გუმბათის შემკულობაც, რომლის ელემენტები ასე ვთქვათ, ორი მოდელიდან მომდინარეობს სარკმლის ღიობს აქ ლილვი შემოუყვება, წახნაგების წიბოებს ლილვეებივე შვეულად ასდევს და, ყვავილისებრი (ქვის) ელემენტებით დაბოლოებული, კარნიზის პარალელურად შემოვლებულ ლილვოვან კოზმიდს ადგება: მათ შორის ამავე ლილვებით თაღებია გადავლებული; თაღებსა და ღიობებს შორის აგურების ამოწევით მიღებული რომბების წყებაა „ჩალაგებული”, ხოლო თაღნარს ზემოთ (აღმოსავლეთით, დასავლეთით და ჩრდილოეთით წახნაგებზე) ქვის რელიეფური “ხატებია” (ღმრთისმშობელი, წმინდა ნიკოლოზი, ანგელოზები), მათ შუა კი ლურჯი ჭიქურით ჯვრებია „დახატული". ამ მორთულობის ყველა შემადგენელს – ლილვოვან შვეულ შვერილებსა თუ სარტყელს, საქანდაკე ფიგურებსა თუ – მით უმეტეს! – სარკმელთა მოჩარჩოებას ქართულ – უმეტესობას ასევე სომხურ – ხუროთმოძღვრებაში ხანგრძლივი წინაისტორია აქვს. მაგრამ მათი ერთობლიობა აქვე, სულ ახლოს, ვახტანგ VI-ის ნება-სურვილით თბილისის სიონის 1710 წლის მოპერანგებისას უნდა იყოს შექმნილი”[9].
თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძრის ჩრდილოეთ ფასადზე არსებული კარის ტიმპანზე წარმოდგენილი სომხური წარწერის მიხედვით ეს ეკლესია ვახტანგ VI-ის მამის, ლევანის დროს, 1703 წელს აიგო. აქ არ არის აღნიშნული, რომ აშენდა ქართველი მეფის ნებართვით, ხარჯით და ა.შ. როგორც ეს ქართველი მეფეების ქტიტორულ წარწერებში მიღებული. ამიტომ, ვფიქრობთ, რომ სომხურ წარწერაში სიტყვა „აშენდა” პირდაპირი მნიშვნელობით არ არის გამოყენებული, რადგან ამ დროს (1703 წ.) თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარი კი არ აშენდა, არამედ, გარკვეული მიზეზების გამო, ძველად არსებული ქართული ეკლესია საფუძვლიანად გადაკეთდა და იქცა სომხურად (როგორც ზემოხსენებული ქართველი ისტორიკოსები არაერთგზის აღნიშნავენ).
თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარზე საუბრისასAუცილებელია შევეხოთ ტაძარში უწინ დაცული სიწმინდეების საკითხსაც. პლ. იოსელიანის ერთგან აღნიშნავს, რომ ეკლესიის აგების დრო უნცობია, თუმცა ერთი რამ ცხადია: ტაძარში უძველესი დროიდან ინახებოდა მოციქულ ანდრეას თავის ქალის ნაწილი[10]. ტაძარში დაცულ სიწმინდეებზე მასალის შეგროვებისას წავაწყდით ერთ მეტად საინტერესო და ვფიქრობ ჩვენი კვლევისთვის ყველაზე მნიშვნელოვან ფაქტს. უწინ, ტაძარში დასვენებულ სიწმინდეებს ეთაყვანებოდნენ, როგორც მართლმადიდებელი ქრისტიანები ისე, გრიგორიანები. ამ ფაქტს ადასტურებს ეკლესიასა და მის მსახურებთან აღმოჩენილი სიწმინდეებისა, წმინდა ნაწილების არსებობის შესახებ არსებული 1837 წლის ცნობაც: “აქ არის მრავალნაწილიანი პორტრეტი წმიდა ნიკოლაიოსისა, ძალზედ სასწაულმოქმედი, რომელშიც მოთავსებულია ანდრეას სასწაულმოქმედის შუბლი. Gარდა ამისა, ამ ეკლესიის დეკანოზი ოჰანეს ზარაფოვი თავის სახლში ინახავდა, როგორც მის ცხოველმყოფელ ხეს, ასევე, სხვა ნაწილებს, რომლებიც მისმა წინაპრებმა დაუტოვეს მას, და რომ ბევრს განკურნავდნენ. ამათ ეთაყვანებოდნენ, როგორც სომხები, ისე ქართველები, ასევე უძველესი დროიდან სამეფო კარის მიერაც თაყვანისცემულნი ყოფილან. (ამ მღვდელს) ხანდახან ეს თავის სახლიდან ეკლესიაში გადაჰქონდა, რათა ქრისტიანებს თაყვანი ეცათ და ეამბორათ, და ისევ აბრუნებდა სახლში”[11].
ძალზე საინტერესოა, რომ თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძრის მსგავსად სხვადასხვა აღმსარებლობის მრევლის ერთ არქიტექტურულ კომპლექსში გაერთიანების მაგალითს ვხვდებით ვაყას დედაღვთისას არქიტექტურულ კომპლექსშიც. თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძრის შემთხვევაში (თბილისის ზემო ბეთლემის ეკლესიის მსგავსად) ისტორიულად დასტურდება ქართველი და სომეხი მრევლის მიერ, ტაძრის ერთობლივი ფაქტი, თუმცა როგორ, რა ვითარებაში ხდებოდა ეს ყოველივე ჩვენთვის უცნობია. ვაყას დედაღვთისას არქიტექტურული კომპლექსის შესწავლის საფუძველზე, ჩვენს მიერ მიკვლეულ იქნა, მეტად მნიშვნელოვანი ცნობა, რომელიც ადასტურებს ერთ სატაძრო კომპლექსში სხვადასხვა აღმსარებლობის (მართლმადიდებელი ქრისტიანების, გრიგორიანებისა და კათოლიკეების) მრევლის თანაარსებობას[12].
ტაძარი ამჟამად დაკეტილია. აქ, 2012 წელს, დაწყებული სარესტავრაციო სამუშაოები შეჩერებულია. ტაძრის გარშემო ტერიტორია უკონტროლო ნაგებობებითაა ჩახერგილი. თითქმის შეუძლებელია ტაძრის სამხრეთ ფასადზე დაკვირვება. სამხრეთი ფასადის მსგავსად, ეკლესიის დასავლეთი და აღმოსავლეთი ნაწილის ნახვაც მხოლოდ აქ მცხოვრებთა ნებართვით შეიძლება. აღმოსავლეთ მხარეს მისასვლელი ხის დიდი კარით არის გადაკეტილი, ვინაიდან ტაძრის აღმოსავლეთ ტერიტორიაზე ერთ-ერთ მოსახლეს ეზო აქვს მოწყობილი.
ტაძრის ეზოში დაკრძალული ბელგიის ვიცე-კონსული ვ.ი. მეღვინოვისა და სხვათა საფლავები დღესდღეობით ძლიერაა დაზიანებული.
კვლევისას გაირკვა, რომ ერთ დროს თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარში დასვენებულ სიწმინდეებს ეთაყვანებოდნენ, როგორც მართლმადიდებელი ქრისტაინები ისე გრიგორიანები. თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძრის მსგავსად სხვადასხვა აღმსარებლობის მრევლის ერთ არქიტექტურულ კომპლექსში გაერთიანების მაგალითს ვხვდებით ვაყას დედაღვთისას არქიტექტურულ კომპლექსშიც თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძრის შემთხვევაში (თბილისის ზემო ბეთლემის ეკლესიის მსგავსად) ისტორიულად დასტურდება ქართველი და სომეხი მრევლის მიერ, ტაძრის ერთობლივი ფაქტი, თუმცა როგორ, რა ვითარებაში ხდებოდა ეს ყოველივე ჩვენთვის უცნობია. ვაყას დედაღვთისას არქიტექტურული კომპლექსის შესწავლის საფუძველზე, ჩვენს მიერ მიკვლეულ იქნა, მეტად მნიშვნელოვანი ცნობა, რომელიც ადასტურებს ერთ სატაძრო კომპლექსში სხვადასხვა აღმსარებლობის (მართლმადიდებელი ქრისტიანების, გრიგორიანებისა და კათოლიკეების) მრევლის თანაარსებობას.
შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ქართველი მოსახლეობა, რომელმაც იცოდა, რომ უწინ ეს ტაძარი მართლმადიდებელ ქრისტიანთა სალოცავი ადგილი იყო მოდიოდა და მიაგებდა თავიანთ სიწმინდეებს, იმხანად სომეხთათვის სავარაუდოთ დროებით მფლობელობაში გადაცემულ, ტაძარში.
ჩვენს მიერ მოძიებულ მასალებში ვნახეთ, რომ ჟ. შარდენს თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარი წმინდა ჯვრის სახელწოდებით მოხსენიებული აქვს ჯერ კიდევ 1671 წელს, გრელოს მიერ შესრულებულ ჩანახატზე. ამგვარად, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ტაძრის ჩრდილოეთი შესასვლელის ტიმპანზე აშენების თარიღად 1703 წლის მითითება მის აშენებას კი არა, არამედ, მის საფუძვლიან გადაკეთებას უნდა ნიშნავდეს. და ვინაიდან ტაძარი საისტორიო წყაროებში წმინდა ჯვრისა და სურბ ნ(ი)შნის სახელით უკვე მეჩვიდმეტე საუკუნიდან გვხვდება შეიძლება გამოვთქვათ ვარაუდი, რომ ამ ადგილზე, XVI საუკუნეში მართლმადიდებელთა სალოცავი იდგა, რომელიც შემდგომ, გარკვეული მიზეზების გამო, დაანგრიეს (ან დაინგრა) ან საფუძვლიანად გადააკეთეს და სახელად უწოდეს სურბ ნ(ი)შანი. ჩვენამდე მოღწეული ტაძარი კი ვგონებ არა მეთვრამეტე საუკუნეს არამედ, მეჩვიდმეტე საუკუნის შუახანას განეკუთვნება.
ცნობილია, რომ ტაძარი 1936 წლამდე იყო მოქმედი, შემდეგ ის მაკარონის საწარმოდ გადააკეთეს. გარკვეული პერიოდის შემდეგ ტაძარს შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრი იყენებდა დეკორაციების შესანახად. 1960-იან წლებში ტაძარი საჯარო ბიბლიოთეკის საკუთრებაშო გადავიდა და მას წიგნების საცავად იყენებდნენ. აქ არსებული წიგნების ნაწილი 2002 წელს გაჩენილი ხანძრისას განადგურდა. ბოლო წლებში ტაძარს უსახლკაროები და უპატრონო ცხოველები აფარებდნენ თავს. 2012 წლის 6 იანვარს თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარში ისევ ხანძარი გაჩნდა, ხოლო 10 იანვარს გუმბათის საყრდენი ოთხი სვეტიდან ერთ-ერთი ჩამოიქცა. ხანძრის შედეგად დაზიანდა შიდა სივრცის დეკორატიული გაფორმების ელემენტები, თითქმის მთლიანად განადგურდა ტაძრის მოხატულობა (კონქში დარჩენილია, ძლიერ დაზიანებული ღვთისმშობლის გამოსახულება), დანახშირდა ტაძარში უწინ არსებული ხის დეტალები, შეიბოლა ნალესობა, იატაკი ხანძრის შემდგომ ერთ მეტრამდე დამწვარი ნივთების, წიგნებისა და ჟურნალ-გაზეთების ფერფლით იყო სავე.
2002 წლის ხანძართან ერთად ტაძარი ძლიერ დააზიანა ამავე წელს მომხდარმა მიწისძვრამ. თბილისის წმინდა ნიშნის სახელობის ტაძარი სავალალო სიტუაციაში აღმოჩნდა. ჩრდილოეთ კედელს რამდენიმე სანტიმეტრით მოსცილდა კლასიცისტური კარიბჭე. 2012 წლის მაისში კი, გადაუღებელი წვიმების გამო, კარიბჭე მთლიანად ჩამოიშალა.
ფოტოგალერეა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]-
ეკლესიის ინტერიერი
-
ეკლესიის შესასვლელი
-
ეკლესიის გუმბათის ჯვარი
ლიტერატურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- დავითაია მ., ბარნაბიშვილი ნ., „თბილისის წმ. ნიშნის სახელობის ტაძრის ისტორიისათვის“ : სამეცნიერო-ტექნიკური ჟურნალი მშენებლობა, №2(55), 2020, გვ. 125-129
- საქართველოს ძველი ქალაქები: თბილისი, 2006 წ. მეორე გამოცემა. ISBN 99940-0-923-0
- "Тифлисский листок" - 02.01.1895 г.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ Chardin J. – Journal du Chardin en perse et aux Indes orientales par la mer Noire et par la Colchide, Londres, 1686, 1ere p., pp. 221-222
- ↑ Chardin J. – Journal du Chardin en perse et aux Indes orientales par la mer Noire et par la Colchide, Londres, 1686, 1ere p., pp. 221-222
- ↑ კვირკველია თ. – “ძველთბილისური დასახელებანი” – საბჭოთა საქართველო, თბილისი, 1985 წ. გვ. 84
- ↑ Арвеладзе Б. - «АРМЯНСКИЕ» ИЛИ ГРУЗИНСКИЕ ЦЕРКВИ В ГРУЗИИ?!“ - Тбилиси 1996 г. – стр.4
- ↑ ქართლის ცხოვრება – ბატონიშვილი ვახუშტი – “აღწერა სამეფოსა საქართველოსა” – ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ – თბილისი 1973 წ. ტ. IV, გვ. 336
- ↑ Иосселиани П. – „Описание древностей города Тифлиса“ - V, СПБ , 1844 , გვ. 1201866, გვ. 258
- ↑ „Кавказский календарь на 1886 г .“, Тифлис , 1885 , ც. 152
- ↑ კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტე – ზ. ჭიჭინაძის პირადი ფონდი - ვარ _ 413, V. 36 წ. გვ. 7-8
- ↑ თუმანიშვილი დ. – “კავკასია აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის – ისტორიულ-ფილოლოგიური ძიებანი მიძღვნილი ნანა ალექსიძის 75 წლისადმი” – თბილისი 2012, გვ. 380-394
- ↑ Иоселиани П. – „Древние памятники Тифлиса“ - V, СПБ , 1844 , стр 120
- ↑ მელიქსეთ-ბეგი ლეონ – “ქართული წყაროები სომხეთისა და სომხების შესახებ” – ერევანი 1955 წ. – გვ. 266-268
- ↑ “სომეხი მოსახლეობის მიერ მითვისებულ სოფ. ვაყას ეკლესიაში აღმოჩენილი ქართულწარწერიანი მიტრის შესახებ” – კ-ი. არხეოლოგიური შენიშვნა// დროება – 1881 - N26, N177 - გვ.3 კ-ი.