ასურეთის მეფეები
| ძველი მესოპოტამია |
|---|
| ასირიოლოგია |
| ქვეყნები / იმპერიები |
| შუმერი: ურუქი – ური – ერიდუ |
| ქიში – ლაგაში – ნიფური |
| აქადის იმპერია: აქადი |
| ბაბილონი – ისინი – სუზა |
| ასურეთი: აშური – ნინევია |
| დურ-შარუქინი – ნიმრუდი |
| ბაბილონია – ქალდეა |
| ელამი – ამორიტები |
| ხურიტები – მითანი |
| კასიტები – ურარტუ |
| ქრონოლოგია |
| შუმერის მეფეები |
| ასურეთის მეფეები |
| ბაბილონის მეფეები |
| ენა |
| ლურსმული დამწერლობა |
| შუმერული ენა – აქადური ენა |
| ელამური ენა – ხურიტული ენა |
| მითოლოგია |
| ენუმა ელიში |
| გილგამეში – მარდუქი |
ასურეთის მეფეები ძვ. წ. XXI - VII საუკუნეებში.
ასურეთის უძველეს ისტორიაზე ინფორმაცია მწირია. ქვეყნის გული - ქალაქი სახელმწიფო აშური, რომელსაც სახელი მთავარი ასურული ღმერთის აშურის პატივსაცემად დაერქვა და ტიგროსის შუა დინებაზე მდებარეობდა, უკვე ძვ. წ. III ათასწლეულში არსებობდა. ძვ. წ. XXI საუკუნეში აშურში ურის მესამე დინასტია ბატონობდა. მოგვიანებით ქალაქში საკუთარი მმართველბი გამოჩნდნენ - იშიაკუმები, რომლებსაც მოგვიანებით მეფეები ეწოდათ. ესენი აშურის მთავარი ქურუმები იყვნენ. წოდება მემკვიდრეობით გადადიოდა, მაგრამ ძალაუფლება ქალაქის საბჭოს მიერ იყო შეზღუდული. პირველ ცნობილ იშიაკუმებს - უშპიას და კიკიას არასემიტური, სავარაუდოდ სუბარიული სახელები ერქვათ. კიკია ტრადიციულად მოიხსენიება როგორც აშურის დამაარსებელი. სავარაუდოდ მანამდე აშური იყო ტაძარი, რომლის გარშემოც კარვებში ცხოვრობდნენ აისორები.
პირველი დინასტია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ძვ. წ. XX საუკუნის დასაწყისში ვინმე პუზურ აშურ I სათავე დაუდო ახალ დინასტიას, რომელმაც განდიდებას ილუშუმას დროს მიაღწია. ამ პერიოდში აშური ზემო მესოპოტამიის სავაჭრო ცენტრად იქცა. ძვ. წ. XIX საუკუნის მიწურულს ერიშუმ II ჩამოაგდო ამორეველთა ბელადმა შამშიადადმა. მალე მან შექმნა სამეფო, რომელიც არ ჩამოუვარდებოდა ბაბილონეთს. თუმცა მისი გარდაცვალების შემდეგ, მისი ვაჟები (უკანასკნელი მმართველობდა მარიში.) დაამარცხა ბაბილონის მეფემ ხამურაბიმ და ძვ. წ. 1757 წელს მათ ბაბილონის ძალაუფლება აღიარეს. ასურეთი კვლავ დაქვეითდა რამდენიმე საუკუნის მანძილზე. ამის შემდეგ აშური აქადური ქალაქ სახელმწიფო იყო ხურიტულ სამყაროში.
| პუზურ აშურ I ძვ. წ. XX ს. | |||||||||||||||||||||||||
| შალიმახუმი | |||||||||||||||||||||||||
| ილუშუმა | |||||||||||||||||||||||||
| ერიშუმ I ძვ. წ. 1940 - ძვ. წ. 1901 | |||||||||||||||||||||||||
| იკუნუმი ძვ. წ. XIX ს. | |||||||||||||||||||||||||
| შარუმკენ I | |||||||||||||||||||||||||
| პუზურ აშურ II | |||||||||||||||||||||||||
| ნარამ-სინი | |||||||||||||||||||||||||
| ერიშუმ II | |||||||||||||||||||||||||
| შამშიადად I ძვ. წ. 1813 - ძვ. წ. 1781 | |||||||||||||||||||||||||
| იშმე-დაგან I ძვ. წ. 1797 - ძვ. წ. 1757 | |||||||||||||||||||||||||
| მუტ-აშკური | |||||||||||||||||||||||||
დაქვეითება
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]იმშე-დაგანის შემდეგ აშურის მმართველების მხოლოდ სხელებია ჩვენთვის ცნობილი. მათ არ დაუტოვებიათ არც წარწერები არც დოკუმენტები, და ძვ. წ. XIV საუკუნემდე არცერთს არ ჰქონდა მეფის ტიტული. ბაბილონის შემდეგ აშური ემორჩილებოდა მითანის სამეფოს. მხოლოდ მითანის დაქვეითების შემდეგ ძვ. წ. XV საუკუნის მიწურულს ასურეთი ისევ დაწინაურდა.
მესამე დინასტია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]აშურბელნიშეშუმ აღადგინა ქალაქის კედლები, ხოლო მისი შვილიშვილი აშურუბალიტ I-მა ოფიციალურად მიიღო ასურეთის მეფის ტიტული. მათ შემცველებს უწევდათ მძიმე, მაგრამ წარმატებული ბრძოლები მიტანიასთან და ბაბილონეთთან. სალმანასარ I-სა და ტიკულტი-ნინურტა I-ს დროს ასურეთი გახდა წინა აზიის უძლიერესი სახელმწიფო. მაგრამ ამჯერადაც მისი აღმავლობა ას წელზე მეტხანს არ გაგრძელებულა. უკვე ტიკულტი-ნინურტას ვაჟებისას დაიწყო არეულობები და სამეფო ხელისუფლების შესუსტება. ასურეთი ბაბილონის გავლენის სფეროში მოექცა, სადაც ძვ. წ. XII საუკუნიდან ისინას მეორე დინასტია გაბატონდა. ბაბილონის მეფეებმა ნინურტანადინშუმმა და ნაბუ-კუდურიუცურ I-მა რამდენიმეჯერ გაილაშქრეს ასერეთზე. ასურეთი კვლავ გაძლიერდა ტიგლათფილესერ I-ს გამეფების შემდეგ, თუმცა მისმა შემცვლელებმა ვერ მოახერხეს ქვეყანაში ძალაუფლების შენარჩუნება. ტუკულტიაპალ-ეშარას გარდაცვალების შემდეგ ტახტზე აშარედაპალ-ეცური. ხანგრძლივი ბრძოლის შემდეგ იგი მისმა ძმამ აშურბელკალამ შეცვალა. ამ გადატრიალებას სხვა არეულობებიც მოყვა. სანამ სამოქალაქო ომები მიდიოდა, ქვეყანას არამეული ტომები ესხმოდნენ თავს. წყაროები გვითხრობენ, რომ მომთაბარე არამეელები ხოცავდნენ ზრდასრულ მოსახლეობას და ბავშვებს მონებად ყიდნენ, იპარავდნენ ცხენებს და ხორბალს.
მეოთხე დინასტია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მხოლოდ ძვ. წ. X საუკუნის მეორე ნახევრიდან ასურეთის ტახტზე ისევ ენერგიული მეფეები ავიდნენ, რომლებმაც შეძლეს სახელმწიფოს აღზევება. ადად-ნირარი II-მ და მისმა ვაჟმა ტუკულტი-ნიპურტა II დაიპყრეს ტიგროსი საღავეების ჩრდილოეთი მიწები არაქსამდე და ეომებოდნენ ნაირებს და ურარტუელებს. ეს პოლიტიკა გრძელდებოდა აშურნასირაპალ II, სალმანასარ III, შამშიადად V-სა და ადად-ნირარი III-ს დროს. შემდეგ ქვეყანაში ისევ დაიწყო არეულობა, რომელმაც რამდენიმე ათწლეული გასტანა. ადად-ნირარი III-ს შვილების მიერ დაწყებული სამოქალაქო ომებისას ასურეთის საერთაშორისო მნიშვნელობა შემცირდა. ქვეყნის მოწესრიგება ტიგლათფილესერ III-მ მოახერხა.
მეხუთე დინასტია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]ტუკულტიაპალ-ეშარა III-მ, შულმანუაშარედმა, შარუმკენ II-მ, სინახე-ერიბამ, აშურახეიდინამ და აშურბანიპალმა ასურეთი ახლო აღმოსავლეთის უძლიერეს სახელმწიფოდ აქციეს. მაგრამ შემდეგ დაიწყო ასურეთის სწრაფი დაღმასვლა. ისტორიის ამ პერიოდზე ძალიან ცოტა ცნობები მოგვეპოვება. აშურბანიპალის გარდაცვალების შემდეგ მაშინვე დაიწყო აჯანყება ბაბილონში, ბაბილონელებმა დასახმარებლად ქალდეის დიდებული ნაბუაპლუუცური მოიწვიეს. ახალი მეფე აშურეტელილანი იბრძოდა მის წინააღმდეგ. ამასობაში ასურეთს დასავლეთ პროვინციები ჩამოშორდა. ფარაონმა ფსამეტიხმა აიღო აშდოდი, ხოლო იუდეის მეფემ იოშიამ კი დაიკავა ჩრდილო პალესტინა. ძვ. წ. 626 წლის ბოლოს ნაბუაპლუუცური ბაბილონის მეფედ გამოცხადდა. მან კავშირები დაამყარა მიდიის მეფესთან და არაბებთან, რის შემდეგაც სამი მხრიდან შეუტიეს ასურეთს.
ძვ. წ. 616 წელს ნაბუაპლუუცურმა ასურელები დაამარცხა. შემდეგ წელს კი ბბილონელებმა აშურის ალყა დაიწყეს. სინშარიშკუნიმ შეძლო დედაქალაქის შენარჩუნება, მაგრამ ძვ. წ. 614 წელს აშური მიდიის მეფემ კიაკსარმა აიღო. ქალაქი გაიძარცვა და დაინგრა, მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი გაწყდა. ძვ. წ. 612 წელს ბაბილონელებმა და მიდიელებმა სამთვიანი ალყის შემდეგ აიღეს ასურეთის დედაქალაქი ნინევია. ამ ქალაქმაც აშურის სავალალო ბედი გაიზიარა. თქმულების თანახმად მეფე სინშარიშკუნმა თავის სასახლეში თავის განძთან ერთად დაიწვა თავი.
დასავლეთით ხარანში ასურეთის მეფედ თავი ქურუმმა აშურბალიტმა გამოაცხადა, მაგრამ ძვ. წ. 610 წელს როდესაც ბაბილონელები ხარანთან მივიდნენ, ასურელები უბრძოლველად გაიქცნენ. ამის შემდეგ ასურეთის სახელმწიფომ არსებობა საბოლოოდ შეწყვიტა და მისი მიწები გამარჯვებულებმა გაიყვეს.
ლიტერატურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- Рыжов, K. (2001). Энциклопедия - Все монархи мира - Древний Восток. Вече, Москва. ISBN 5-7838-0829-6
რესურსები ინტერნეტში
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- AINA: The Assyrian Kings List
- Livius: Assyrian King List დაარქივებული 2016-08-11 საიტზე Wayback Machine.