Homo habilis
| Homo habilis | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| მეცნიერული კლასიფიკაცია | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| ლათინური სახელი | |||||||||||||||
| Homo habilis | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Homo habilis (ქართ. მარჯვე ადამიანი) — ჰომოს გვარის პირველი შესაძლო წარმომადგენელი.
ამ სახეობას დაერქვა ჰომო ჰაბილისი, რადგან მისი განამარხებული ნაშთები დაკავშირებულია ადრეულ ქვის იარაღებთან. ხასიათდება ზომიერად დიდი თავის ტვინით და ადრეულ ჰომინინებთან შედარებით მცირე კბილებით.
აღმოჩენა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ნახევარი საუკუნის წინ, მეოცე საუკუნის 60-იან წლებში, ბრიტანელ-კენიელმა პალეოანთროპოლოგმა ლუის ლიქიმ და მისმა კოლეგებმა გამოთქვეს საკმაოდ სადავო მოსაზრება: განამარხებული ნაშთების კოლექცია ტანზანიიდან, დიდი რიფტის ხეობიდან, ეკუთვნოდა ჩვენი გვარის ახალ სახეობას. ეს განცხადება გარდამტეხი აღმოჩნდა პალეოანთროპოლოგიისთვის.
ამ ფაქტმა პირველი ადამიანების ძიების ადგილი აზიიდან აფრიკაში გადაიტანა და დაიწყო დავა, რომელიც დღემდე გრძელდება. მიუხედავად ამდენი განამარხებული მტკიცებულებისა და ბოლო 50 წლის განმავლობაში მიმდინარე ანალიტიკური მსჯელობისა, ჰიპოთეზა ჰომოს წარმოშობაზე მაინც ბუნდოვანი რჩება.[1]
1960 წელს სიცოცხლის ხის შტო, რომელიც აერთიანებს ჰომინინებს - თანამედროვე ადამიანებს, მათ წინაპრებსა და სხვა ადამიანთან მჭიდროდ დაკავშირებულ ფორმებს, გამოიყურებოდა საკმაოდ სწორხაზოვნად. შტოს ბაზისი იყო ავსტრალოპითეკი, ადამიანის მსგავსი მაიმუნი, რომელსაც პალეოანთროპოლოგები 1922 წლიდან შეისწავლიან. ავსტრალოპითეკი ანაცვლებდა უფრო დიდი მოცულობის მქონე ჰომო ერექტუსი აზიიდან, რომელიც გავრცელდა ევროპაში და განვითარდა ნეანდერტალელად, ხოლო ნეანდერტალელს ანაცვლებდა ჰომო საპიენსი. მაგრამ რა აკავშირებდა ავსტრალოპითეკსა და ჰომო ერექტუსს ერთმანეთთან, პირველი ადამიანი?
1960-იან წლებამდე, ჰომო ერექტუსი მხოლოდ აზიაში იყო აღმოჩენილი, თუმცა როდესაც ტანზანიაში, ოლდუვაის ხეობაში მარტივი ქვის იარაღები აღმოაჩინეს, ლიქი დარწმუნდა, რომ ეს იყო ადგილი, სადაც ის იპოვნიდა ჰომოს გვარის უფრო ადრეულ წარმომადგენლებს, რომლებსაც შეეძლოთ მარტივი ქვის იარაღის დამზადება. შესაძლოა ავსტრალოპითეკების მსგავსად ჩვენი ადამიანის წინაპრებიც აფრიკიდან წარმოშობილიყვნენ.
1931 წელს ლიქიმ დაიწყო ინტერნსიური კვლევა და გათხრები ოლდუვაის ხეობაში, 33 წლით ადრე მანამ, სანამ ის წარადგენდა ადამიანის ახალ სახეობას. ოლდუვაის ხეობის ღრმა ხრამები იძლეოდა შეუფასებელ წვდომას ანტიკურ ფენაზე, მაგრამ პირობები საკმაოდ მკაცრი იყო. ლიქის და მის გუნდს ხეობის განაწილება უწევდათ იქ მცხოვრებ ველურ ცხოველებთან, მათ შორის ლომებთან. მათ პირველი კვალი პოტენციური იარაღის მკეთებლებისა 1955 წელს იპოვეს. ეს იყო ორი ჰომინინის კბილები, თუმცა ეს იყო სარძევე კბილები, რომელთა დაკავშირება ტაქსონთან უფრო ძნელია, ვიდრე მუდმივი კბილებისა. გუნდის შეუპოვრობა 1959 წელს დაფასდა, როდესაც არქეოლოგმა მერი ლიქიმ, ლუისის ცოლმა, აღადგინა ზრდასრულის თავის ქალა. მისი უცნაურობის გამო აღდგენილი ნიმუში ბადებს ეჭვს: მისი პატარა ტვინი, განიერი სახე, პატარა ეშვები და მასიური, ადამიანის ცერა თითის ფრჩხილის ზომა, საღეჭი კბილები, საერთოდ არ ჰგავდა ჰომო ერექტუსისას. ინდივიდის დიდმა უკანა კბილებმა მას შესძინა ზედმეტსახელი - ,,კაკლისმტეხავი ადამიანი”.
იმის გამო, რომ „კაკლისმტეხავი“ იპოვეს იმავე შრეში სადაც ქვის იარაღები, ლიქებმა ივარაუდეს, რომ მიუხედავად მისი უცნაური გარეგნობისა, კაკლის მტეხავს იარაღების დამზადება შეეძლო, მაგრამ, როდესაც ლუისმა განაცხადა ამ აღმოჩენის შესახებ, მას არ უცდია ჰომოს მნიშვნელობის გაფართოება, რაც გამორიცხავდა ყველა ღირებულ განსხვავებას ადამიანსა და ავსტრალოპითეკებს შორის. ამის ნაცვლად მან შექმნა ახალი გვარი და სახეობა Zinjantropus Boisei (ახლა ეწოდება Paranthropus Boisei).
1960 წელს ჯონათან ლიქიმ, ლუისისა და მერის უფროსმა ვაჟმა, იპოვა მოზარდი ჰომინინის ქვედა ყბა და თავის ზედა ნაწილი, “ჯონის შვილი” ნამდვილად არ მიეკუთვნებოდა იმ სახეობას, რომელსაც Zinj, ამიტომ ლიქებმა იეჭვეს, რომ სწორედ ის უნდა ყოფილიყო იარაღს ნამდვილი მკეთებელი.
პალეოანთროპოლოგი ფილიპ ტობიასი, რომელიც ცნობილი იყო თავისი კვლევებით სამხრეთ აფრიკაში, უკვე მიწვეული იყო Zinj-ის ანალიზისთვის, ასე რომ ლიქებმა მას მიმართეს მოზარდის თავის ქალის ანალიზისთვის. თავის ქალასთან ერთად ნაპოვნი მაჯისა და ხელი ძვლების საკვლევად კი მიიწვიეს ხელის ანატომიის სპეციალისტი ჯონ რასელ ნეპერი.
ნეპერი დარწმუნდა, რომ მოზარდის ხელის ძვლები მსგავსი იყო თანამედროვე ადამიანის ხელის ძვლებისა. მაიკლ დეი, ლონდონის უნივერსიტეტიდან, მივიდა იმავე დასკვნამდე ფეხის ძვლებთან დაკავშირებით. ტობიასი კი დარწმუნებული იყო, რომ არც ქვედა ყბის საღეჭი კბილები და არც ფართო ტვინის ფუტლარი არ ეკუთვნოდა ავსტრალოპითეკებს სამხრეთ აფრიკიდან. 1964 წელს, კიდევ მრავალი განამარხებული ფორმების აღმოჩენის შედეგად, ლიქიმ, პალეოანთროპოლოგმა ფილიპ ტობიასმა და პალეონტოლოგმა ჯონ ნეპერმა სახეობას ჰომო ჰაბილისი უწოდეს.[2]
ჰომოს მახასიათებლები [რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რაც უფრო იზრდებოდა აღმოჩენების რაოდენობა, აუცილებელი გახდა ჰომოს გვარის ხელახალი ანალიზი. კონკრეტულად კი ნათელი გახდა, რომ შეუძლებელი იყო მხოლოდ ერთ ან ორ მახასიათებელზე დაყრდნობა, როგორიცაა თავის ტვინის მოცულობა და სხეულის გამართულობა, იმისთვის რომ ინდივიდი მიგვეკუთვნებინა ჰომოს გვარს. ამის ნაცვლად უნდა გათვალისწინებულყო ხელთ არსებული მთელი მასალა.
ტობიასმა, ნეპერმა და ლიქიმ ოლდუვაის ტერიტორიაზე გათხრილ პირველსა და მეორე შრეში ნაპოვნი ნაშთები მიაკუთვნეს ჰომოს და არა ავსტრალოპითეკინების გვარს. ეს სახეობები მკვეთრად განსხვავდებოდნენ ამ გვარის აქამდე არსებულ სახეობათაგან. ჰომინიდების გვარის შემდეგი მახასიათებლები - მენჯის სარტყელისა და ქვედა კიდურების ჩონჩხის სტრუქტურა შესაფერისია ბიპედალური მოძრაობისა და სხეულის გამართული მდგომარეობისა. ზედა კიდურები უფრო მოკლეა, ვიდრე ქვედა. ცერა თითი არის კარგად განვითარებული და გამოყოფილი.
ტვინი და თავის ქალა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თავის ქალის მოცულობა განსხვავებულია, თუმცა სახეობის ყველაზე მცირე მოცულობის თავის ქალა აჭარბებს ავსტრალოპითეკთა თავის ქალის უდიდეს მოცულობას. ჰომო ჰაბილისის თავის ქალა მომრგვალებული და შედარებით თხელია. თავის ქალის წინა ნაწილი ავსტრალოპითეკინთან შედარებით უფრო ფართოა.[3]
თავის ქალის მოცულობა ფართეა სხეულის ზომასთან შედარებით და მერყეობს 600 (ადრეულ ფორმებში) კუბური სმ-დან 1600-მდე. თავის ქალის წინა ნაწილში არ შეიმჩნევა პოსტორბიტალური კონსტრუქცია (რომელიც აღინიშნება ავსტრალოპითეკების წარმომადგენლებში). ასევე ქალის წინა ძვლის სუპრაორბიტალური ნაწილი არის საკმაოდ მრავალფეროვანი, დაწყებული მასიური და ძლიერ გამოწეული სუპრაორბიტალური ტორუსით, დამთავრებული სუპრაორბიტალური ტორუსით არარსებობითა და წარბის შედარებით თხელი და გლუვი ძვლებით. ჰომო ჰაბილისის თავის ქალას ძირითადად აქვს თხელი და მრგვალი კედლები. მათ არ აქვთ მძიმე თხემი და წარბის რკალის ფორმა, რომელიც ახასიათებდა გვიანდელ ჰომო ერექტუსს. თავის ქალის უკანა ნაწილი შევიწროებულია კისერთან, როგორც გვიანდელ ჰომო საპიენსში. ჰომო ჰაბილისსა და ე.წ gracile australopiths შორის არის დიდი კონტრასტი თავის ქალის ფუძესთან დაკავშირებით, რომელიც არის უფრო ვიწრო და წაგრძელებული. კრანიუმზე (თავის ქალაზე) გადაჭიმული კუნთოვანი ქსოვილი ზოგიერთ ინდივიდში ნაკლებად გამოხატულია, ზოგიერთში კი მკაფიოდ შესამჩნევია.[1]
KNM-ER 1913 თავის ქალა აღმოჩენისას შედარებით უკეთეს მდგომარეობაში იპოვეს. ის შედარებით პატარაა სხვა ჰომო ჰაბილისის თავის ქალებთან შედარებით, მაგრამ აქვს უფრო მკაფიოდ გამომხატული წარბის რკალები, ვიდრე სხვა ნიმუშებს.
ოლდუვაიში და კობი ფორაში აღმოჩენილმა ნამარხებმა საშუალება მისცეს მკვლევარებს, განესაზღვრათ ადრეული ადამიანების ანატომია. ნათელია, რომ ჰომო ჰაბილისის თავის ქალა უფრო დიდია, ვიდრე ავსტრალოპითეკის. თავდაპირველი აღმოჩენები ოლდუვაის ხეობაში მოიცავდა ორ მნიშვნელოვან თავის ქალის ნაწილს OH 7-დან. ცალკეული ძვლების საშუალებით მოხერხდა თავის ქალის ნაწილობრივი მოდელირება. ეს მოდელი მეცნიერებმა გამოიყენეს ტვინის მიახლოებითი მოცულობის გამოსაანგარიშებლად, რომელიც შეადგენდა 680 კუბურ სანტიმეტრს. შედარებით სრულყოფილმა თავის ქალამ ER-1470-დან მკვლევარებს მისცა საშუალება უფრო ზუსტად განესაზღვრათ ტვინის მოცულობა, რომელმაც შეადგინა 775 კუბური სანტიმეტრი. რამდენიმე დამატებით აღმოჩენილი თავის ქალის ფრაგმენტებიც იგივე ზომის აღმოჩნდა, რა ზომისაც ER-1470. სხვა ნამარხები არის შედარებით მცირე ზომის (510 კუბური სანტიმეტრი). ამგვარად, ჰომო ჰაბილისის ტვინის მოცულობა მერყეობს 500-800 კუბურ სანტიმეტრამდე.[4]
სახე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სახის ჩონჩხის აგებულება განსხვავებულია ერთმანეთისაგან. არის როგორც პროგნატური (წინ წამოწეული ყბით), ასევე ორთოგნატული (არაწამოწეული ყბა), მაგრამ ის არ არის შეზნექილი, როგორც ეს ახასიათებს ავსტრალოპითეკების წარმომადგენლებს. ავსტრალოპითეკინებთან შედარებით ჰაბილისის სახე უფრო პატარა და თხელია, ფართო თვალის ღრმულების ზევით არის წარბის გრძელი ძვლოვანი ჩაღრმავება. არსებობს გარკვეული ,,ხერხემალი“ როგორც ცხვირის ძგიდის დამატება და ქვედა სახე მსუბუქადაა წინ წამოწეული. რამდენიმე სახეობის სახის ძვლები არის კონსერვირებული და შეინიშნება მნიშვნელოვნად ბევრი განსხვავება პროპორციებში. ერთ-ერთი ოლდუვაის ჰომინინი OH-24 მსგავსია ავსტრალოპითეკის, რომელსაც აქვს გამოწეული ლოყის ძვლები და ბრტყელი ფორმის ცხვირი. ეს მახასიათებლები ზოგად სახის ფორმას აძლევს ჩაზნექილ იერს და ცხვირის ზედა ნაწილს პროფილში შეხედვისას თითქმის მთლიანად ფარავს ლოყა. სახის ასეთი წყობა დამახასიათებელი იყო სამხრეთ აფრიკის ავსტრალოპითეკისათვისაც, თუმცა გვიანდელ ჰომოში აღარ შეინიშნებოდა. პარიესული ძვალის ისრისებრი სიმრუდე მერყეობს უმნიშვნელოდან საშუალომდე. კეფის ძვლის გარე ისრისებრი სიმრუდე არის უმნიშვნელო ავსტრალოპითეკებში ან ჰომო ერექტუსში ვიდრე ჰომო ჰაბილისში, მაგრამ მსგავსია ჰომო საპიენსისა.[1]
ყბები და კბილები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ზედა და ქვედა ყბები უფრო პატარაა ვიდრე ავსტრალოპითეკებში და ძლიერ არ განსხვავდება ჰომო ერექტუსისა და ჰომო საპიენსისაგან. ჰომო ჰაბილისის წინა კბილები ზომით დიდად არ განსხვავდება ავსტრალოპითეკის კბილებისაგან, თუმცა პრემოლარები და უკანა კბილის გვირგვინები უფრო ვიწროა. ყბები შესაძლოა ისევე იყო კონსტრუქტირებული, როგორც gracile australopiths-ში. დანარჩენი ყბები არის უფრო პატარა, მაგრამ კვლავ ძლიერი. უკანა დიდი კბილებიც სხვადასხვა ზომისაა, მაგრამ შედარებით პატარაა ავსტრალოპითეკების კბილებზე. ბოლო ზემოთა კბილები საშუალოდ პატარაა პირველ და მეორე ზემოთა კბილებზე. ქვემო მესამე კბილი შესამჩნევად დიდია ვიდრე მეორე. საერთოდ ჰომინიდებთან მიმართებაში ეშვები არის პატარა, მაგრამ თუ შევადარებთ ავსტრალოპითეკის გვარის წევრებს, ეშვები და მჭრელი კბილები არც ისე პატარაა უკანა კბილებთან და პრემოლარებთან შედარებით. საერთოდ კბილები, განსაკუთრებით უკანა კბილები და პრემოლარები არ არის ისე გაფართოებული, როგორც ეს ავსტრალოპითეკის გვარშია. პირველი სარძევე კბილის მოლარიზაციის ხარისხი სხვადასხვაგვარია. ჰომო ჰაბილისის უკანა კბილების ზომა მერყეობს ავსტრალოპითეკების ყველაზე პატარა კბილებიდან, ჰომო ერექტუსისთვის დამახასიათებელ ყველაზე დიდ კბილებამდე. OH-13-ის ქვედა ყბა ბევრი მახასიათებლით მსგავსია ჰომო ერექტუსის ყბისა და შეიძლებოდა იგი მიეკუთვნებინათ კიდეც ამ ჰომოს გვარისათვის, რომ არა აღმოჩენილი პატარა, თხელი თავის ქალის თაღი.[1][3][5]
კიდურები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მხოლოდ რამდენიმე სხვა ჩოჩხის ნაწილი იქნა აღმოჩენილი. ძვლები ოლდუვაიდან და კობი ფორადან წინასწარ მიაკუთვნეს ჰომო ჰაბილისს, რისი საფუძველიც იყო ძირითადი მახასიათებლების მსგავსება. აღმოჩენილი ნამარხები არ შეიცავდა კბილებსა და თავის ქალას, ამიტომ არ იყო საკმარისი ადრეული ჰომოს ძირითადი მახასიათებლების აღსაწერად. OH-62 არის ინდივიდი, რომლის აგებულებაც ყველაზე უფრო სრულადაა წარმოდგენილი. მისი მკლავისა და ფეხის ძვლები არის დანაწევრებული, თუმცა მკლავი არის შედარებით გრძელი. ჩონჩხი მისი პროპორციებით, შეიძლება გავაიგივოთ პატარა ავსტრალოპითეკთან. OH-62, სავარაუდოდ, გადაადგილდებოდა ორ ფეხზე, როგორც ადრეული ჰომინინები, მაგრამ ეს მინიატურული ინდივიდი მრავალი ასპექტით განსხვავდებოდა გვიანდელი ადამიანებისაგან. ჰომო ჰაბილისის რამდენიმე თავის ქალა აღმოაჩინეს ჩონჩხთან ერთად. ეს მცირედი მტკიცებულებები მიუთითებდა ხელების სიდიდეს, ხოლო მათი ცერა თითებს სიდიდე უზრუნველყოფდა ჩაჭიდების სიძლიერეს. სიარულის მანერა განსხვავდებოდა თანამედროვე ადამიანისაგან.
კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი აღმოჩენა არის OH-7-ის განუვითარებელი ხელი. ეს ძვლები აღმოაჩინეს თავის ქალასთან ერთად, რომლებიც კვლავ მსგავსია მაიმუნის ძვლებისა, თუმცა ისიც უდაოა, რომ წინაპრებს, ვისგანაც ისინი მოდიან, ჰქონდათ მარჯვე ხელები.[3][6]
Homo habilis და Homo Rudolfensis[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
Homo rudolfensis-ი დაახლოებით Homo habilis-ის თანამედროვეა და მათ ბევრი საერთო ნიშანი აქვთ. მრავალი პალეოანთროპოლოგი ამ ორ სახეობას შორის ვერავითარ განსხვავებას ვერ ხედავს, ზოგჯერ ისინი ერთმანეთშიც კი ერევათ. მეცნიერები, რომლებიც ამ ორ სახეობას შორის განსხვავებას ხედავენ, ამტკიცებენ, რომ homo rudolfensis-ის საღეჭი კბილები მინანქრის უფრო სქელი ფენით არის დაფარული, რომ მას უფრო პატარა და ბრტყელი სახე აქვს; მეტიც, მისი კიდურების პროპორციები უფრო ახლოა თანამედროვე ადამიანის კიდურებთან, ვიდრე Homo habilis-ის. მიუხედავად უფრო დიდი ზომის კბილებისა და განიერი სახისა Homo rudolfensis-ის კბილების აპარატი უფრო შემცირებულია ავსტრალოპითეკინებთან შედარებით, Homo habilis-ის ტვინის მოცულობა კი ავსტრალოპითეკებისას სულ ცოტა, სამჯერ მაინც აღემატება.
იმის გამო, რომ Homo-ს სახეობების კეფის ნაწილები ძალიან მცირე რაოდენობით არის აღმოჩენილი, ძნელია განისაზღვროს, თუ რამდენად შეიცვალა მდედრის მენჯის ფორმა. მაგრამ ტვინის გაზრდილი მოცულობიდან გამომდინარე, რომელიც თითქმის სამჯერ დიდია ავსტრალოპითეკინის ტვინთან შედარებით, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ზიგიერთი ცვლილება მოხდებოდა, რათა შესაძლებელი ყოფილიყო შედარებით დიდი თავის მქონე ბავშვების დაბადება. ჩვენთვის ცნობილია, რომ მდედრის მენჯის ზომაში მომხდარი ცვლილებები კარგად ჩანს Homo erectus-ის შემთხვევაში.[7]
კულტურული ასოციაცია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
როცა ავსტრალოპითეკის (Zinjanthropus) ბოისეის თავის ქალა იპოვეს F.L.K.1-ზე არც ერთი სხვა ადრეული ჰომინიდი ოლდუვაიში არ იყო აღმოჩენილი. ასე რომ, ლოგიკური იყო იმის ვარაუდი, რომ სწორედ ნაპოვნი თავის ქალის მფლობელი იყო ოლდუვაის კულტურის შემქმნელი. ჰომო ჰაბილისის ნარჩენების შემდგომმა აღმოჩენებმა ოლდუვაის სამ სხვადასხვა ნაწილში, მნიშვნელოვნად შეცვალა მოსაზრება ოლდუვაის კულტურასთან დაკავშირებით. შეიძლება Zinjanthropus და ჰომო ჰაბილისიც ამზადებდნენ ქვის იარაღებს, მაგრამ ჰომო ჰაბილისი ბევრად დაოსტატებული იყო ამ საქმეში და Zinjanthropus-ის თავის ქალა, უნდა წარმოადგენდეს გარკვეულწილად შემოჭრილ ინდივიდს ჰომო ჰაბილისის საცხოვრებელ ადგილზე. აღსანიშნავია DK1-ის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი წრის ფორმის უსწორმასწოროდ დახვავებული ქვები პირველი შრის ქვედა ნაწილში. ეს ადგილი გეოლოგიურად თანადროულია MK1-ის, რომელიც ერთი მილის დაშორებითაა და რომელზედაც ჰომო ჰაბილისის ნაშთებია ნაპოვნი. ეს ფაქტი მიუთითებს იმაზე, რომ ამ პერიოდის ადრეულ ჰომინიდებს შეეძლოთ თავშესაფრის მსგავსი კონსტრუქციების შენება და რომ ამ საქმიანობაზე პასუხისმგებელი სწორედ ჰომო ჰაბილისია.[1][8]
კავშირი ავსტრალოპითეკთან (Zinjanthropus)[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ჰომო ჰაბილისის განამარხებული ნაშთები აღმოაჩინეს პირველ შრეში და მეორე შრის ქვედა და შუა ნაწილში. ორი ადგილი MK1 და FLKNN1 არის გეოლოგიურად უფრო ადრინდელი ვიდრე ის ადგილი, სადაც Zinjanthropus-ის თავის ქალა იპოვეს. ერთ-ერთი ადგილი, FLK1 შეიცავდა როგორც Zinjanthropus-ის ნაწილებს, ისე ჰომო ჰაბილისისას. Zinjanthropus-ის ტიპის ქვედა ყბა ტბა ნატრონიდან, კავშირშია მეორე შრის ფაუნასთან. ამგვარად ნათელია, რომ ჰომინიდების ორი განსხვავებული შტო ერთმანეთის გვერდიგვერდ ვითარდებოდა ოლდუვაის რეგიონში შუა პლეისტოცენის ადრეულ ხანაში[1][9]
ოლდუვაის ხეობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ოლდუვაის ხეობა დაახლოებით 48 კილომეტრის სიგრძისაა და 90 მეტრის სიღრმის, პირველად აღწერეს დასავლელმა მკვლევარებმა 1911 წელს. რეგიონი ცნობილი გახდა არქეოლოგებისთვის საინტერესო ქვის იარაღებითა და ძუძუმწოვრების ფაუნით. 1931 წელს მერი ლიქიმ დაიწყო თავისი პირველი ექსპედიცია ამ რეგიონში. ოლდუვაის გეოლოგია საკმაოდ რთულია. აქ გვხვდება ტბის დანალექი, მაგმური და ვულკანური ფერფლის ფორმირების შედეგად მიღებული ქანები. სწორედ იქიდან გამომდინარე, რომ ეს ვულკანური ქანები კარგადაა გამოკვეთილი და დათარიღებული, ოლდუვაის ძეგლი წარმოადგენს შეუფასებელ ადგილს არქეოლოგებისათვის. ამ მონაკვეთზე გამოყოფილია 7 ძირითადი შრე, მათგან უძველესია „შრე 1“, რომელშიც 1959 წელს აღმოაჩინეს Paranthropus boisei-ის თავის ქალა.
- IV შრე: ქვედა ნაწილი შეიცავს თიხის, ქვიშაქვის და მთის ქანების ნატეხებს, ზედა შრე კი ვულკანური ფერფლის ქანებს. აღმოჩენილია ცხოველების ნამარხები, გვიანი აშელური იარაღები და გამოვლენილია ჰომო ერექტუსის არსებობის ნიშნები, მაგრამ ჰომინინების ნაშთები ნაკლებია პირველ და მეორე შრესთან შედარებით.
- III შრე: ქარის და ორთქლის მიერ ეროზირებულმა ქანებმა ლითოსფეროს მოძრაობის შედეგად ქვემოთ ჩაიწია და მშრალმა კლიმატმა განაპირობა ტბის დაშრობა. აღმოჩენილია ცხოველების ნამარხები, გვიანი აშელური იარაღი და ჰომო ერექტუსის კვალი, მაგრამ აქაც, ისევე როგორც შრე 4-ში, ჰომინინების ნაშთები მიცრე რაოდენობითაა 1 და 2 შრესთან შედარებით.
- II შრე: მაგმური ქანები, ვულკანური ფერფლის ქანები და სხვა ნალექი ქანები იწევს ქვემოთ, ტბის აუზის ძირში. აღმოჩენილია ცხოველთა ნამარხები, Paranthropus boisie-ს და ჰომო ერექტუსის ნაშთები, გვიანი ოლდუვაური და ადრეული აშელური იარაღები.
- I შრე: მაგმური ქანები, ვულკანური ფერფლის ქანები, რომლებმაც ჩაიწიეს ქვემოთ ტბის აუზის ფსკერზე. აღმოჩენილია განამარხებული ცხოველები, Paranthropus boisei-ს და ჰომო ჰაბილისის ნაშთები, დაუმუშავებელი ოლდუვაური ქვის იარაღი და ბანაკების არსებობის მტკიცებულებები.
გარდა ამ 4 შრისა არსებობს კიდევ 3 შრე: Masek, Ndutu და Naisiusiu, სადაც აღმოაჩინეს ჰომო საპიენსის მთლიანი ჩონჩხი.[10]
ჰომოს გვარის ახალი სახეობები ოლდუვაის ხეობიდან[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ყბები და კბილები - ჰომო ჰაბილისის სახის ქვედა ნაწილი შედარებით თხელია, ვიდრე ავსტრალოპითეკებისა და პარანთროპის სახეობების. ქვედა ყბის და პრემოლარების საერთო ზომა შედარებით ვიწრო და შემცირებულია, რაც შეიძლება გამოწვეული ყოფილიყო იმ კვების რაციონისაგან, რომელიც მოითხოვდა ნაკლებ ღეჭვას, ან უკეთესი ხარისხის მცირე რაოდენობით საკვების მიღებით. საღეჭი კბილები არის შედარებით განიერი და წინა კბილების მთლიანი რიგი არის გაფართოებული. ქვედა ყბა ნაკლებად ღრმა და მომრგვალებულია, პატარა ნიკაპთან ერთად ვიდრე ავსტრალოპითეკინების.
OH 7-ის ყბა - ყბები არის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი აღმოჩენა, რადგან მასზე შემონახულია უმეტესი კბილი. საღეჭი და წინა მჭრელი კბილები მნიშვნელოვანია, რადგან მათი მიხედვით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ ჩვენი წინაპრების კვების რაციონზე, რომ ჰომო ჰაბილისი უფრო მეტი ხორცით იკვებებოდა, ვიდრე სხვა პრიმატები.
OH-8-ის ფეხი - ეს ნიმუში არის განამარხებული ჰომინინების ნაშთებთაგან ყველაზე კარგად შემონახული, რომელსაც აკლია მხოლოდ თითები და ქუსლის ძვლის ნაწილი. ის უნდა ეკუთვნოდეს ახალგაზრდა ჰომო ჰაბილისს, რომელსაც ართრიტი ჰქონდა, რაც უნდა გამოეწვია ფეხის დაზიანებას. ჰომო ჰაბილისის ტერფი თანამედროვე ადამიანის ტერფს მრავალმხრივ წააგავს. აღენიშნება ფეხის ოთხი პატარა თითის მსგავსი განლაგება, ზომიერად მომრგვალებული ფეხის თაღი და სახსრების უმეტესობის შეზღუდული მოძრაობა. როგორც ჩანს ცერა თითი არ იყო ისე ახლოს სხვა თითებთან, როგორც ეს შეინიშნება ჰომოს მომდევნო ფორმებში.[8][10]
მოსაზრებები სახეობის განსაზღვრის შესახებ[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ოლდუვაის აღმოჩენების შემდეგ, ჰომო ჰაბილისის ნიმუშები სხვა ადგილებშიც აღმოაჩინეს: კენიაში, კობი ფორაში და ეთიოპიაში, მდინარე ომოს აუზში. აღმოჩენილი ნაშთები ქმნიდა ჯგუფს, რომელთაც ჰქონდათ შედარებით პატარა ზომის ფიგურა და თხელი ძვლები ავსტრალოპითეკინებთან შედარებით, მაგრამ გამოირჩეოდნენ უფრო დიდი თავის ტვინის მოცულობით და ბიპედალიზმით. მათი ხელები უფრო გრძელი და შესაძლოა უფრო ძლიერი იყო თანამედროვე ადამიანთან შედარებით. ჰომოების ნიმუშების მრავალფეროვნება წარმოშობს აზრთა სხვადასხვაობას.
ჰომო ჰაბილისი მიიჩნევა გარდამავალ სახეობად ავსტრალოპითეკებსა და ჰომო ერექტუსს შორის. ოლდუვაის აღმოჩენების შემდგომ რამდენიმე განამარხებული ნაშთის ნიმუში გაერთიანდა ამ სახეობაში: OH 13 (თავის ქალის ნაწილი და ქვედა ყბა), OH 16 (ძლიერ დანაწევრებული თავის ქალა და ქვედა ყბის კბილები), OH 24 (დაზიანებული თავის ქალა) აგრეთვე ნაშთები კობი ფორადან: KNM-ER 992 და KNM-ER 1802 (ქვედა ყბები).
KNM-ER 1470, KNM-ER 1813, KNM-ER 1590 (თავის ქალა), KNM-ER 1805 (თავის ქალა). KNM-ER 1813, რომელიც ჰომო ჰაბილისის თავის ქალებს შორის ყველაზე კარგადაა შემონახული დათარიღებულია 1,85 მილიონი წლით, არის ყველაზე პატარა თავის ქალა ტბა ტურკანასთან აღმოჩენილ სხვა თავის ქალებს შორის. მიუხედავად იმისა, რომ კობი ფორას მასალები ოფიციალურად რომელიმე კერძო სახეობაში არ გაუერთიანებიათ, ამ ნაშთებს ხშირად უკავშირებენ ჰომო ჰაბილისს.
ამ ნაშთების გვარისთვის მიკუთვნებაზე დავა უმეტესწილად ჰომო ჰაბილისსა და ავსტრალოპითეკებს შორის მიმდინარეობდა, გრუვმა და მაზაკმა კი 1975 წელს წამოაყენეს წინადადება ჰომო ჰაბილისის ორ სახეობად: ჰომო ჰაბილისად და ჰომო ერგასტერად გაყოფაზე. KNM-ER 992 კი ახალ სახეობის - ჰომო ერგასტერის ნიმუშად გამოიყენეს. ვოქერმა და ლიქიმ ყურადღება გაამახვილეს მნიშვნელოვან მორფოლოგიურ განსხვავებებზე კობი ფორას შედარებით პატარატვინიან ჰომინიდებს შორის (KNM-ER 1470, KNM-ER 1805 და KNM-ER 1813). ვოქერმა, თვისობრივი შეფასებაზე დაყრდნობით გამოთქვა ვარაუდი, რომ KNM-ER 1813 და KNM-ER 1805 განეკუთვნებოდნენ თხელი აღნაგობის ავსტრალოპითეკინებს, შესაძლოა A. africanus-ს. ლიქიც იზიარებდა იმ აზრს, რომ აღმოსავლეთ აფრიკაში თხელი აღნაგობის ჰომინიდების ორი ჯგუფი არსებობდა: ჰომო ჰაბილისი და ავსტრალოპითეკების უსახელო სახეობა, რომელსაც KNM-ER 1813 განეკუთვნებოდა. ფოლკი ამტკიცებდა, რომ KNM-ER 1470-ის თავის ტვინის ქერქს გააჩნდა ცენტრალური ღარი ადამიანების მსგავსად და ის სრულიად განსხვავდებოდა მაიმუნის მსგავი KNM-ER 1805 ნიმუშისგან. მისი აზრით, KNM-ER 1805 არ მიეკუთვნებოდა ჰომოს გვარს და ამ დროისთვის აღმოსავლეთ აფრიკაში ჰომინიდების მინიმუმ ორი ტაქსონი თანაარსებობდა. მოგვიანებით 1986-1987 წლებში სტრინგერმა, ჩემბერლენმა და ვუდიმ განაცხადეს, რომ ჰომო ჰაბილისთან დაკავშირებული განამარხებული ნაშთები შესაძლოა წარმოადგენდეს ერთზე მეტ სახეობას, რადგან ამ ნიმუშებს შორის სხვაობა სახისა და თავის ქალის თაღის თვისებების მიხედვით ბევრად დიდია, ვიდრე სხვა ჰომინიდების განამარხებული ნაშთების ნიმუშებში. ზოგიერთი ანთროპოლოგი ამ ნიმუშებს მიაკუთვნებს ავსტარლოპითეკების გვარს.[11][12]
სქესობრივი დიმორფიზმი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ჰომო ჰაბილისის განსხვავებული ნაშთების პრობლემა არის ნაწილი ისეთი დიდი საკითხისა, რომელსაც ეწოდება სახეობების ამოცნობა. არსებობს ორი მთავარი კითხვა პალეოანთროპოლოგებისთვის: რამდენად განსხვავებული უნდა იყოს განამარხებული ნაშთები, იმისათვის, რომ ისინი მივიჩნიოთ განსხვავებულ სახეობებად? ან რამდენად მსგავსი უნდა იყოს ორი განამარხებული ნაშთი იმისათვის, რომ ისინი ერთ სახეობას მივაკუთვნოთ?.[13] ამ პრობლემის კეთილგონიერად გადაჭრა შეგვიძლია სხვადასხვა ჰიპოთეზების განხილვით, რადგან უმეტეს შემთხვევაში მხოლოდ ერთი მეთოდი არაა სხვებზე უფრო მეტად დამაჯერებელი. იდეალურ სიტუაციაში შესაძლებელია განამარხებული ნაშთების სახეობა განისაზღვროს შემდეგი ალგორითმით:
განამარხებული ფორმების ჯგუფი, რომელიც აჭარბებს გამოთვლილ ვარიაციათა მწკრივს სახეობებისთვის, დიდი ალბათობით, შეიცავს ერთზე მეტ სახეობას. გადაშენებული პრიმატების სახეობები უნდა იყოს VARspecies-ის გამოთვლის სათავე, ვინაიდან არ გვაქვს საკმარისი მონაცემები, იმისათვის, რომ გამოვყოთ ვარიაციის სხვადასხვა ფაქტორები, ან განვსაზღვროთ ვარიაციის სიდიდის მაქსიმუმი განამარხებული ნაშთებისათვის. სტატისტიკური კეთილგონიერების გამო, ეს კვლევა იყენებს Gorilla gorilla-ს (დასავლეთის გორილა) ნიმუშად, რადგან გორილები თავის ქალის უმეტესი მახასიათებლებით ყველაზე მეტად სქესობრივად დიმორფულები არიან და გააჩნიათ ახლო ევოლუციური კავშირი ჰომოსთან.
ჰომო ჰაბილისთან დაკავშირებული განამარხებული ნაშთების ვარიაციის ერთ სახეობად წარმოდგენის თეორიის მთავარ წყაროდ განიხილება სქესობრივი დიმორფიზმი. უმაღლეს პრიმატებში სქესობრივი დიმორფიზმის დონე დიდია ერთი სახეობის ინდივიდებს შორის. სქესობრივი დიმორფიზმი არის ერთ-ერთი ყველაზე ლოგიკური ახსნა იმისა, თუ რატომ გამნსხვავდება ჰომო ჰაბილისთან დაკავშირებული ნაშთები ასე ძალიან ერთმანეთისაგან. ჰომო ჰაბილისთან დაკავშირებული ორი შედარებით კარგად შემონახული განამარხებული ნაშთი (KNM-ER 1470 და KNM-ER 1813), რომლებიც ზრდასრულ ჰომინიდებს უნდა წარმოადგენდნენ, შეიძლება მივიჩნიოთ სქესობრივი დიმორფიზმის მაგალითად. KNM-ER 1470 აღნაგობა ბევრად უფრო დიდია და მკვეთრად განსხვავდება KNM-ER 1813-სგან, ამიტომ თუ მათ ერთ სახეობას მივაკუთვნებთ, KNM-ER 1470 მამრი უნდა იყოს, ხოლო KNM-ER 1813 მდედრი.
კონცენტრაცია სქესობრივ დიმორფიზმზე და განსხვავებები KNM-ER 1470 და KNM-ER 1813 შორის იძლევა ისეთი დიდი აღნაგობის მამრის ნიმუშად ქცევის საშუალებას, როგორიცაა KNM-ER 1470 და ისეთი პატარა მდედრის, როგორიცაა KNM-ER. Microsoft Basic-ის შემთხვევითი რიცხვების გენერატორით, შეირჩა 20 მდედრი და მამრი გორილას წყვილი, რათა განსაზღვრულიყო Id (დიმორფიზმის ინდექსი). შემდგომში გორილების ნიმუშების თითოეული მახასიათებელი შეადარეს KNM-ER 1470-სა და KNM-ER 1813-ის მახასიათებლებს. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ორი ნაშთის შესახებ მსჯელობისას დიდ ყურადღებას ამახვილებენ ზომაში განსხვავებაზე, მაინც არ შეგვიძლია უგულვებელყოთ სხვა ისეთი მორფოლოგიური მახასიათებლები, რომლებიც ქმნიან გარკვეულ მტკიცებულებას KNM-ER 1470 და KNM-ER 1813-ის გაყოფაზე ორ სხვადასხვა სახეობად.
ამ გადმოსახედიდან უფრო რთულია ამტკიცო, რომ KNM-ER 1470 და KNM-ER 1813 არიან კონსპეციფიური (ერთ სახეობას მიკუთვნებული), ვიდრე ის, რომ ისინი განეკუთვნებიან სხვადასხვა სახეობას, მაგრამ იმ შემთხვევაში თუ ავირჩევთ პირველ თეორიას, უნდა დავუშვათ, რომ ჰომო ჰაბილისი გორილაზე გაცილებით მეტად დიმორფული იყო და სქესობრივი დიმორფიზმი ადრეულ ჰომოებში უმაღლეს პრიმატებთან შედარებით განსხვავებულად მიმდინარეობდა, რადგან ამ დაშვების გარეშე არსებული მორფოლოგიური მტკიცებულებები გამოიწვევს დიდ ეჭვს KNM-ER 1470 და KNM-ER 1813-ის ერთ სახეობაში გაერთიანებაზე.[14]
ქცევა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ოლდუვაის კომპლექსის ნიშან-თვისებები განსხვავდება ერთმანეთისაგან, ზოგიერთ ადგილებში მჭიდროდაა ქვის იარაღები განლაგებული, მაშინ როცა სხვაგან გაფანტულია. ეს დეტალები გვეხმარება გავიგოთ თუ როგორ და რა პირობებში ცხოვროვბდნენ ჰომოები, ასევე რა საქმიანობას ეწეოდნენ. ოლდუვაის მრავალ ადგილზე აღმოჩენილია, როგორც ქვის იარაღები, ასევე ცხოველთა ძვლები, ხოლო კავშირი მათ შორის იწვევს აზრთა სხვადასხვაობას. ოლდუვაის ხეობის ნაწილში, რომელსაც FLK north 6 ეწოდება, აღმოჩნდა სპილოს ჩონჩხი, რომელიც თითქმის სრულყოფილი იყო და მხოლოდ ეშვები აკლდა. 100-ზე მეტი ძვალი აღმოაჩინეს სპილოს ჩონჩხის მახლობლად. მრავალმა ანთროპოლოგმა გამოთქვა აზრი ამ ადგილის შესახებ.
ქვის იარაღები და გამოუყენებელი ნარჩენები, რომლებიც ჰომო ჰაბილისს ეკუთვნოდა, მეცნიერებისთვის გასაღებია მათი ქცევების დასადგენად. დღესდღეობით კი ცნობილია, რომ სიტუაცია უფრო რთულად იყო. მასალა, რომელიც აღმოჩენილია ოლდუვაიში, სხვადასხვა ვარიაციის არსებობის შესაძლებლობას წარმოშობს და არა მხოლოდ იმ აქტივობებს, რომლებიც ჰომინინებს შეეხებოდათ.
1971 წელს მარი ლიქიმ აღნიშნული ადგილი სასაკლაოდ მიიჩნია, სადაც ჰომინინები ამუშავებდნენ ნანადირევს. მონადირე თუ ლეშისმჭამელი - ჯერ კიდევ გაურკვეველია ჰომო ჰაბილისი ნადირობდა თუ სხვების მიერ მონადირებული ნარჩენებით იკვებებოდა. ზოგიერთი მეცნიერი ნადირობას განიხილავს, როგორც ერთ-ერთ მნიშვნელოვან საქმიენობას ჰომინინების ევოლუციის პროცესში, რადგან ის მოითხოვდა კოოპერაციას, დაგეგმვას და სხვადასხვა ფიზიკური უნარების ფლობას. ჯერ კიდევ სადავო საკითხია ფლობდა თუ არა ამ უნარებს ჰომო ჰაბილისი. განამარხებული ჰომო ჰაბილისის ნაშთები აღმოჩნდა იმ ნიადაგის ფენებში, რომელიც წარმოიქმნა ორი მილიონი წლის წინანდელი ტბის ნალექებისაგან. წყლის დონე სეზონების მიხედვით იცვლებოდა და ხშირად ტბის მიმდებარე ტერიტორია იტბორებოდა. ელექტრონული მიკროსკოპის სკანირების დახმარებით ნათელი გახდა, რომ ძვლების დანაწევრება მოხდა ქვის იარაღებით, მაგრამ ეს არ გვაძლევს ფიქრის საფუძველს ჰომო ჰაბილისის ცხოველებზე ნადირობასთან დაკავშირებით. ოლდუვაიში აღმოჩენილი ცხოველთა ნამარხების კვლევამ აჩვენა, რომ მათ ძვლებზე შეინიშნებოდა მღრღნელების და ხორცისმჭამელი ცხოველების კბილების კვალი, ამიტომ სავარაუდოა ჰომინიდების კვების რაციონში ლეშის არსებობაც. ჰომო ჰაბილისი შეიძლება კმაყოფილდებოდა პატარა ნადავლზე ნადირობით, როგორიცაა მაგალითად ანტილოპა, თუმცა ძირითადად მაინც გამოიყენებდა მტაცებელი ცხოველების ნადავლს.
საკამათოა მოსაზრება იმის შესახებ, იყო თუ არა ოლდუვაის ტერიტორია ჰომო ჰაბილისის ძირითადი საცხოვრებელი. არ მოგვეპოვება ცნობები, რომელიც დაამტკიცებდა, რომ ადრეული ჰომოები ცხოვრობდნენ იმ ადგილას, სადაც აღმოჩენილ იქნა დიდი რაოდენობით ცხოველთა ძვლები. ასეთი ტერიტორიები უდავოდ საშიში იყო, რადგან მიიზიდავდა ბევრ მტაცებელს. შესაძლოა ეს ადგილები ჰომო ჰაბილისის მიერ გამოყენებული ყოფილიყო ქვის იარაღებისა და ნედლეულის დასამუშავებლად. უცნობია ის, იყო თუ არა ჰომო ჰაბილისის სოციალური სტრუქტურა პროტოტიპული გვიანდელი მონადირე-შემგროვებლებისაგან, თუმცა ის ცალსახად ცხადია, რომ იგი დაკავებული უნდა ყოფილიყო კულტურული აქტივობებით.
კიდევ ერთი ფუნდამენტალური შეკითხვა უკავშირდება ჰომო ჰაბილისის შეძენილი მეტყველების უნარს. ირიბი მტკიცებულებები ამ საკითხის შესახებ, გვაძლევს სხვადასხვა ვარიაციებზე ფიქრის შესაძლებლობას. ზოგიერთი ანატომისტის ღრმა რწმენით, აღმოჩენილი შიდა ქალის ნამარხები გვიჩვენებს, რომ მეტყველებასთან დაკავშირებული უბნები თანამედროვე ადამიანში გაზრდილია. დაუმუშავებელი ოლდუვაური არტეფაქტები ადასტურებს მეტყველების უნარს ჰომო ჰაბილისის ჯგუფებში. იქიდან გამომდინარე, რომ აშელური ქვის იარაღი იყო უფრო კარგად დამუშავებული, ჰქონდა დახვეწილი ფორმები და ჰომო ერექტუსი იყო უფრო განვითარებული, სავარაუდოა, რომ ეს გვიანდელი ჰომოები იყვნენ პირველები, რომლებიც იყენებდნენ სიმბოლოებსა და ენას. ამ ხედვის პრობლემა მდგომარეობს შემდეგში: არ არის ნათელი კავშირი ტექნოლოგიურ და ლინგვისტური ქცევის ჩამოყალიბებაში. ქვის იარაღები თავისუფლად შეიძლებოდა დამზადებული ყოფილიყო არამოლაპარაკე ჰომინინების მიერ. ამგვარად, არ არის დადგენილი როდის განავითარა ჰომომ მეტყველების უნარი, რომლითაც თანამედროვე ადამიანი ხასიათდება.[3][8][10]
ევოლუციური მნიშვნელობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მთავარი ინტერპრეტაცია ნამარხი მტკიცებულებებისა არის ის, რომ ჰომო ჰაბილისი არსებითად არ განსხვავდება ავსტრალოპითეკისაგან, თუმცა ის წარმოადგენს დასაწყისს ტენდენციურ მახასიათებლებისა ადამიანის განვითარების ისტორიაში, მაგალითად როგორიცაა ტვინის გაფართოება. ზოგიერთ სახეობას აქვს უფრო დიდი თავის ქალის მოცულობა ვიდრე ავსტრალოპითეკს და ეს მახასიათებელი ზრდის პროგრესულობას, რომელიც გახდა წინაპირობა ჰომო ერექტუსისა და ჰომო საპიენსის ჩამოყალიბებისა.
ჰომო ჰაბილისი დგას შედარებით პრიმიტიულ ავსტრალოპითეკსა და უფრო მეტად განვითარებულ ჰომოს შორის. ახალმა აღმოჩენებმა დაადასტურეს მოლოდინი იმისა, რომ ადრეული ჰომოს თავის ქალა შდარებით დიდი უნდა ყოფილიყო. ზოგიერთი ტვინის ქალა მნიშვნელოვნად პატარა იყო და ეს მიუთითებდა განსხვავებას ქალსა და მამაკაცს შორის (სქესობრივი დიმორფიზმი), დიდი თავის ქალა ეკუთვნოდათ მამაკაცებს, ხოლო მცირე ქალებს. გარდა ზომისა, განსხვავებას ვხვდებით ფორმაშიც და რამდენიმე შედარებით პატარა თავის ქალა აშკარად არაა დაკავშირებული სქესთან. ასევე უნდა აღინიშნოს სახის ფორმის მსგავსება ზოგიერთ ჰომო ჰაბილისის სახეობასა და ავსტრალოპითეკს შორის. ამგვარად არის შესაძლებლობა, რომ არსებობდა ორი განსხვავებული სახეობა.[3]
იარაღები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
დიდი ხანია ცნობილია, რომ ქვის იარაღები სამხრეთ აფრიკაში იყო დამზადებული ავსტრალოპითეკების პერიოდში. ნაწილობრივ ამ თანადროულობისა და ნაწილობრივ აღმოჩენილი ავსტრალოპითეკის ზედა ყბის ფრაგმენტისა და რამდენიმე შესაძლო ქვის იარაღებისა, რომელიც აღმოჩენილია იმავე ფენაში მაკაფანსგატის თავზე და ნაწილობრივ აპრიორი ვარაუდისა მაიმუნების ქცევასთან დაკავშირებით, გაჩნდა მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც ამ იარაღების დამზადებაზე ,,პასუხისმგებელი’’ ავსტრალოპითეკი იყო. ამ მოსაზრებას ეთანხმებოდა ბევრი მეცნიერი, თუმცა ზოგს ბევრი კითხვა ჰქონდა იმასთან დაკავშირებით იყვნენ თუ არა ავსტრალოპითეკები ქვის იარაღის დამამზადებლები.
მაკაფანსაგატიდან მოპოვებული მასალა არ იყო საკმარისი მტკიცებულება. 1956 წელს ბრაიანმა აღმოაჩინა ქვის ხელსაწყოები. მომდევნი წლებში კიდევ ერთი აღმოჩენა გააკეთა რობინსონმა, მან იპოვა ქვის იარაღები ჰომინიდის ფრაგმენტებთან ერთად, რომელიც მან ავსტრალოპითეკად მიიჩნია. მაგრამ უფრო დამარწმუნებელი მტკიცებულებები, ადრეული ქვის იარაღები, რომელიც დაკავშირებული უნდა ყოფილიყო ავსტრალოპითეკთან აღმოაჩინეს ოლდუვაიში, სადაც იარაღები აღმოაჩდა ძვლების ფრაგმენტებთან ერთად, თუმცა იმავე ადგილზე აღმოაჩინეს კბილები, რომელიც ჰომო ჰაბილისს ეკუთვნოდა. ლიქი ამბობდა: ,,თუ მე მართალი ვარ იმაში, რომ ახალგაზრდა ჭაბუკი F.L.K.N.N.I-დან არ არის ავსტრალოპითეკი, მაშინ ის ნამდვილად არის პირველყოფილი წინაპარი შორეული ჰომოს გვარის და შესაძლოა იყოს განშტოება ჰომინიდისა, რომელიც ასევე აკეთებდა ოლდუვაის იარაღებს F.L.K.I. მონაკვეთზე, სადაც Zinjanthropus boisei იქნა აღმოჩენილი.
1962 წელს რობინსონმა სააშკარაოზე გამოიტანა თავისი მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ავსტრალოპითეკი არ იყო დაჯილდოვებული ქვის იარაღის კეთების უნარით.
ადრეული მტკიცებულებები ქვის იარაღის დამზადებისა უკავშირდება ჰომო ჰაბილისს. ისინი იყვნენ ჰომოების გვარის პირველი წარმომადგენლები. მათ გააჩნდათ ახალი ,,ხრიკი’’ გადარჩენისათვის. ქვები იყო უხეშად დამუშავებული, გალესილი და გამოიყენებოდა მონადირებული ცხოველების გასატყავებლად. ადრეული იარაღის დამამზადებლები არჩევანს აკეთებდნენ მძიმე რიყის ქვებზე, რომლებიც ვულკანური წარმოშობისა იყო. სავარაუდოა, რომ ჰომო ჰაბილისი ქვის ხელსაწყოებს იყენებდა უფრო საკვების დამუშავებისათვის, ვიდრე როგორც საბრძოლო იარაღად. ეს იყო შეგნებულად, გამიზნულად გაკეთებული ხელსაწყო. იარაღების დამზადება და გამოყენება იყო ერთ-ერთი განმსაზღვრელი მახასიათებელი ჰომოს გვარისა, რაც განასხვავებთ მათ სხვა პრომატებისგან. ოლდუვაის ხეობამ ჩრდილოეთ ტანზანიაში გამოაშკარავა ადრეული ქვის იარაღები, რომელსაც ჰომო ჰაბილისი იყენებდა.
ჩვენთვის ცნობილი ყველაზე ძველი ქვის იარაღების ტექნოლოგია გონადან, ეთიოპიიდან, თარიღდება 2,5 მილიონი წლით. ეს კრებული შეიცავს მარტივ ანატკეჩებს, სახოკებს და საჩეხებს. ოლდუვაის იარაღების ტიპიურობა თავდაპირველად აღწერა მერი ლიქიმ. ტრადიციულად იფიქრეს, რომ ქვის იარაღის დამზადება განმსაზღვრელი, დამახასიათებელი თვისება იყო ადრეული ჰომოსი, რამდენიმე არქეოლოგიური მონაპოვარი პირდაპირ უკავშირდება ჰომოს ნამარხებს. არქეოლოგებმა გადასინჯეს სხვა სახეობები Paranthropus boisei-ის ჩათვლით, შეეძლოთ თუ არა მათ იარაღის დამზადება ან გამოყენება. ამავდროულად ისეთი ხრწნადი მასალისგან დამზადებულ იარაღებს, როგორიც არის ხის ჯოხები და ფოთლები შეეძლო მოეცა ინფორმაცია ქვის იარაღად გამოყენების თარიღთან დაკავშირებით.
ლუისი და მერი ლიქები მუშაობდნენ ოლდუვაის არქეოლოგიურ ძეგლზე. აქ ნაპოვნი იარაღები დამზადბული იყო კვარცისგან, ბაზალტისგან და კვარციტისგან, რომელიც იყო მიღებული უძველესი გეოლოგიური ქანებისგან (ქანები თარიღდება 2,2-1,7 მილიონი წლებით). გათხრების და ზედაპირული დათვალიერების შედეგად ათასობით არტეფაქტი აღმოაჩინეს. მერი ლიქი გულმოდგინედ აანალიზებდა მათ, ის იყო პირველი, ვინც აღწერა და სახელები მიანიჭა ისეთი იარაღების ტიპებს, როგორიცაა საჩეხები და სახოკები, რომლებიც ერთიანობაში ცნობილია, როგორც ოლდუვაური იარაღი. ეს მარტივი და ეფექტიანი ქვის იარაღების ტექნოლოგია გამოიყენებოდა სულ მცირე 700 000 წლის განმავლობაში, სუბ-საჰარული აფრიკის ტერიტორიაზე. იარაღებს ამზადებდნენ ერთის დარტყმით მეორეზე, რასაც პერკუსიული ატკეჩვა ეწოდებოდა. ექსპერიმენტების შედეგად დადგინდა, რომ სავარაუდოდ, ჰომო ჰაბილისი მათ გამოიყენებდა ხორცის საჭრელად, ხის სათლელად: ჯოხების დასამუშავებლად და წაწვეტებული ფორმის მისაცემად და მცენარეების ღეროების დასამუშავებლად. ასევე აღმოჩენილია მრავალი მრგვალი დამუშავებული ქვა, სავარაუდოდ ისინი სასროლად გამოიყენებოდა.[15][16]
როგორ განასხვავებენ პალეოანთროპოლოგები ქვის იარაღებს ჩვეულებრივი ქვებისაგან?[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ისინი ჩვეულებრივ ანატკეჩებს ეძებენ, თუმცა ქვა შეიძლება შემთხვევითაც აიტკიჩოს სხვა ქვაზე დარტყმით ან კლდეზე ჩამოგორებით. იმისათვის, რომ ბუნებრივად დაზიანებული ქვები ადამიანის მიერ დამზადებული იარაღისგან განასხვავონ პალეოანთროპოლოგები სამ ძირითად დამახასიათებელ ნიშანს აკვირდებიან:
პირველი: იარაღი დამზადებული უნდა იყოს სწორად შერჩეული ქვისგან, რომელიც ერთდროულად მყარიც უნდა იყოს და ატკეჩის უნარიც უნდა ჰქონდეს. ფიქალი შეიძლება აიტკიჩოს, მაგრამ ის მყარი და გამძლე არ არის და პირიქით, ბევრი მეტამორფული ქვა მყარია, მაგრამ მისი ატკეჩა შეუძლებელია იმის გამო, რომ ძალიან ბევრი ბზარი აქვს. ქვის იარაღის უმეტესობა დამზადებულია ობსიდიანის, კვარცის, კაჟისა და ფიქალისგან.
მეორე: პალეოანთროპოლოგები ეძებენ ორმხრივი ანატკეჩის ნიშნებს, რომლებიც მჭრელი იარაღის დამზადებისას ჩნდება. ბუნებრივი პროცესების გამო ქვა შეიძლება ცალმხრივად აიტკიჩოს, მაგრამ ძალიან იშვიათად შეიძლება მისი ატკეჩა მოხდეს ორი საპირისპირო მხრიდან.
მესამე: პალეოანთროპოლოგები ეძებენ რეტუშირების კვალს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ზოგჯერ ქვის დაბლაგვებულ იარაღს აცლიან ზედმეტ ნაწილებს, რათა თავიდან “გალესონ” იგი. ცხადია, რომ ბუნებრივად ვერ შეიქმნება ქვის ისეთი ფორმა, რომელიც გალესილ პირს მოგვაგონებდეს.
პალეოანთროპოლოგები ანატკეჩებზე აშკარად გამოხატულ “დარტყმის მოედანს” ეძებენ. “დარტყმის მოედანი” არის ადგილი, სადაც განხორციელდა დარტყმა, რომლის შედეგადაც ანატკეჩის ამტვრევა მოხდა. სწორედ ამ ნიშნების მიხედვით ახერხებენ პალეოანთროპოლოგები ბუნებრივად ატკეჩილი ქვების ქვის იარაღისგან გამორჩევას. თუმცა ზოგჯერ მათაც ეშლებათ, ამიტომ არც ისე მარტივია განსხვავების პოვნა ჩვეულებრივ ქვასა და თავად ადრეული ჰომოების ქვის იარაღებს შორის.
დათარიღება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სხვადასხვა აღმოჩენები მეცნიერებმა გამოიყენეს ჰომო ჰაბილისის ნამარხების დასათარიღებლად (ოლდუვაიდან). უძველესი ნაშთები, რომლებსაც მიეკუთვნებოდა OH-24, დაახლოებით თარიღდება 1,8-1,9 მილიონი წლით. დანარჩენები კი, მაგალითად, როგორიცაა OH-7 და OH-62 არც ისე ძველია, როგორც ზემოთ ნახსენები ნაშთი (OH-24). ყველაზე უფრო ახალ ნამარხს განეკუთვნება OH-16, რომელიც დათარიღებულია 1,7 მილიონი წლით.
კობი ფორაში აღმოჩენილი მრავალი მნიშვნელოვანი ნამარხი მასალა, ძირითადად განლაგებული იყო მახლობლად ვულკანური ფერფლის ფენისა, რომელიც ასევე შეიცავდა ქვის იარაღებს. მოცემული ფერფლის შრე დაახლოებით თარიღდება 2,6 მილიონი წლით. როდესაც ER-1470 აღმოაჩინეს, არქეოლოგები თვლიდნენ, რომ ახლად აღმოჩენილი თავის ქალა დაადასტურებდა ჰომოს არსებობას ოლდუვაის ნალექების დაგროვებამდე. ER-1470-ის თავის ქალა და ჰომო ჰაბილისის სხვა ნაწილები აღმოჩნდა ზემოთ უკვე ნახსენებ, ვულკანური ფერფლის შრეში, რომლებიც დაახლოებით 2 მილიონ წელს ითვლიან. მტკიცებულებები აღმოსავლეთ აფრიკიდან კი ადასტურებს, რომ ჰომო ჰაბილისი მოცემულ ტერიტორიაზე ცხოვრობდა ნახევარი მილიონი წლის განმავლობაში, ვიდრე არ დაუთმობდა გზას გვიანდელი ჰომოს სახეობებს.
“სცენარის” მიხედვით, მხოლოდ დიდი თავის ქალები წარმოადგენდა ადრეული ჰომოს ევოლუციას. დანარჩენები სვამენ კითხვას მოსაზრებაზე, გრძელდება თუ არა ჰომოს გვარი მარტივი და ხაზოვანი პროგრესიით. კვლევები აღიარებენ, რომ არსებობდა ორი ცალკეული სახეობა და ორივე მათგანი მიეკუთვნება ჰომოს გვარს. ამ ხედვის გათვალისწინებით, მათ უნდა ეცხოვრათ დაახლოებით 2-1,5 მილიონი წლის განმავლობაში, მიუხედავად ამისა, მხოლოდ ერთ-ერთი მათგანი შეიძლება ყოფილიყო ჰომო ერექტუსის წინაპარი. სავარაუდოდ, ეს უნდა ყოფილიყო დიდი ტვინის მქონე ჰომო ჰაბილისი და არა პატარა ავსტრალოპითეკი, რომელიც მალევე გადაშენდა. ზოგიერთი პალეოანთროპოლოგი დღესაც დაობს ავსტრალოპითეკ სედიბაზე (იგი თარიღდება 1.977.000 მილიონი წლით), რომელიც მორფოლოგიურად უფრო ჰგავდა ჰომო ერექტუსს, ვიდრე ჰომო ჰაბილისს და სწორედ იგი მიიჩნევა ჰომო ერექტუსის ყველაზ უფრო რეალურ წინაპრად.[3]
რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Archaeology Info დაარქივებული 2011-05-26 საიტზე Wayback Machine. (ინგლისური)
- MNSU[მკვდარი ბმული] (ინგლისური)
- Homo habilis - The Smithsonian Institution's Human Origins Program (ინგლისური)
- BBC:Food for thought (ინგლისური)
- Human Timeline (Interactive) – Smithsonian Institution, National Museum of Natural History (August 2016). (ინგლისური)
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Leakey, L. S., Tobias, P. V., & Napier, J. R. (1964). A New Species of The Genus Homo From Olduvai Gorge. Nature, 202(4927), 7-9. doi:10.1038/202007a0
- ↑ Wood, B. (2014). Human evolution: Fifty years after Homo habilis. Nature, 508(7494), 31-33. doi:10.1038/508031a
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 (n.d.). Retrieved from https://www.britannica.com/topic/Homo-habilis
- ↑ Tobias, P. V. (1987). The brain of Homo habilis: A new level of organization in cerebral evolution. Journal of Human Evolution, 16(7-8), 741-761. doi:10.1016/0047-2484(87)90022-4
- ↑ Stratford, D., Heaton, J. L., Pickering, T. R., Caruana, M. V., & Shadrach, K. (2016). First hominin fossils from Milner Hall, Sterkfontein, South Africa. Journal of Human Evolution, 91, 167-173. doi:10.1016/j.jhevol.2015.12.005
- ↑ Haeusler, M., & Mchenry, H. M. (2004). Body proportions of Homo habilis reviewed. Journal of Human Evolution, 46(4), 433-465. doi:10.1016/j.jhevol.2004.01.004
- ↑ Schrenk, F., Bromage, T. G., Betzler, C. G., Ring, U., & Juwayeyi, Y. M. (1993). Oldest Homo and Pliocene biogeography of the Malawi Rift. Nature, 365(6449), 833-836. doi:10.1038/365833a0
- ↑ 8.0 8.1 8.2 Potts, R. (1988). Early hominid activities at Olduvai. New York: A. de Gruyter.
- ↑ Leakey, L. S. (1959). A New Fossil Skull From Olduvai. Nature, 184(4685), 491-493. doi:10.1038/184491a0
- ↑ 10.0 10.1 10.2 Roberts, A. (2011). Evolution: The human story. Dk Publishing.
- ↑ Miller, J. A. (1991). Does brain size variability provide evidence of multiple species inHomo habilis? Am. J. Phys. Anthropol. American Journal of Physical Anthropology, 84(4), 385-398. doi:10.1002/ajpa.1330840403
- ↑ Miller, J. M. (2000). Craniofacial variation inHomo habilis: An analysis of the evidence for multiple species. Am. J. Phys. Anthropol. American Journal of Physical Anthropology, 112(1), 103-128. doi:10.1002/(sici)1096-8644(200005)112:13.0.co;2-6
- ↑ Hennig, W. (1966). Phylogenetic systematics. Urbana, London: Univ. of Illinois Press.
- ↑ Lieberman, D. E., Pilbeam, D. R., & Wood, B. A. (1988). A probabilistic approach to the problem of sexual dimorphism in Homo habilis: A comparison of KNM-ER 1470 and KNM-ER 1813. Journal of Human Evolution, 17(5), 503-511. doi:10.1016/0047-2484(88)90039-5
- ↑ Mora, R., & Torre, I. D. (2005). Percussion tools in Olduvai Beds I and II (Tanzania): Implications for early human activities. Journal of Anthropological Archaeology, 24(2), 179-192. doi:10.1016/j.jaa.2004.12.001
- ↑ Potts, R., & Shipman, P. (1981). Cutmarks made by stone tools on bones from Olduvai Gorge, Tanzania. Nature, 291(5816), 577-580. doi:10.1038/291577a0