ბაბილონური კალენდარი
ბაბილონური კალენდარი — მთვარე-მზისიერი კალენდრის 8-წლიანი და 19-წლიანი სისტემების სახეობა. გამოიყენებოდა მესოპოტამიაში ძვ. წ. XVIII საუკუნე-I საუკუნეებში. იგი წარმოიშვა ნიპურის კალენდრის საფუძველზე პირველი ბაბილონის (ამორიტების) დინასტიის მეფეთა დროს: შედგებოდა 12 თვისგან (და ერთი მე-13 თვის დამატებით), ახალი წელი მარტ-აპრილს მოიდიოდა.
არაუგვიანეს ნეობაბილონის სამეფოს პერიოდისა (ძვ. წ. 626-539 წწ.), ბაბილონის კალენდარში გამოჩნდა „ასტროლოგიური“ კვირა, რომელიც შემდგომში სხვა ხალხების კულტურაშიც გამოჩნდა. თვეების ბაბილონური სახელები მემკვიდრეობით მიიღო ახლო აღმოსავლური კალენდრიდან, ძირითადად ებრაულიდან.
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
II ათასწლეულის დასაწყისში ძვ. წ. II ათასწლეულში მესოპოტამიაში ყველაზე პოპულარული კალენდარი იყო შუმერული კალენდარი ქალაქ ნიპურიდან. ამრიგად, იგი ოფიციალურად იქნა აღიარებული ისინის შტატში (ძვ. წ. 2017-1794), რომელიც ჩამოყალიბდა რეგიონის სამხრეთში ურის III დინასტიის გარდაცვალების შემდეგ[1][2].
თუმცა, ამორეველთა დასავლურმა სემიტურმა ტომებმა, რომლებიც შეიჭრნენ მესოპოტამიაში, შექმნეს მოკლევადიანი მოდა საკუთარი ადგილობრივი კალენდრებისთვის. ვ. ემელიანოვის თანახმად, ამორიტული კალენდრების დომინირება ძირითადად ძვ. წ. XVIII საუკუნეში მოდიოდა. შემდეგ კვლავ აღუდგა ნიპურის კალენდარს სტატუსი. ერთ-ერთი ვერსიით, ეს გააკეთა ცნობილმა რეფორმატორმა, პირველი ბაბილონის (ამორიტების) დინასტიის წარმომადგენელმა, მეფე ჰამურაბიმ (ძვ. წ. 1793-1750 წწ.)[3][4][2][5]. მეორეს ცნობით, მისი ვაჟი, მეფე სამსუ-ილუნა (ძვ. წ. 1750-1712 წწ.). ამავდროულად, აღდგენილი ნიპურიის კალენდარი უკვე შეიძლებოდა შერეულიყო - შესაძლოა მასში თვეების შუმერული სახელწოდებები სემიტურით შეიცვალა[1][2].
დაახლოებით ძვ. წ. 1100 წელს ბაბილონის სამეფო დაიპყრო ასურეთმა, ბაბილონის კალენდარი კი ასურელებმა მიიღეს. ძვ. წ. 539 წელს ბაბილონი გახდა აქემენიდების სახელმწიფოს ნაწილი, რის შემდეგაც დაიწყეს ბაბილონის კალენდრის სახელმწიფო უწყებების გამოყენება (ქსერქსე I-მდე სპარსეთის მეფეები ბაბილონის ტრადიციების ერთგულნი იყვნენ[3]). მართალია, შემორჩენილი იყო სხვა კალენდრებიც, ადგილობრივი; მაგალითად, ძველი სპარსულიც[2].
კალენდრის სტრუქტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
დღე-ღამე (24 საათი)[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბაბილონურ კალენდარში დღის ათვლა იწყებოდა მზის ჩასვლის მომენტიდან[6]. გამოიყენებოდა ხალხური და ასტრონომიული მოდელი. ხალხური სტილით დღე-ღამე იყოფოდა დროის სამ გუშაგად. ასტრონომებისთვის კი მიღებული იყო დღე-ღამის 12 საათიან პერიოდად დაყოფა, სადაც საათი თავის მხრივ დაყოფილი იყო 30 ნაწილად, თითოეულის 4 წუთიანი პერიოდით გამოხატული[7][3].
კვირა (7 დღე)[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
არსებობს უთანხმოება მეცნიერებს შორის ჰქონდათ თუ არა ბაბილონელებს 7-დღიანი კვირა დღე. ი. დიაკონოვის აზრით ბაბილონური კვირა წარმოადგენდა „იღბლიანი“ და „უიღბლო“ დღეების ერთობლიობას[2]. ი. იდელსონი თვლიდა რომ 7-დღიანი კვირის დამფუძნებელი იუდეა იყო და არა ბაბილონი[8]; ი. ბიკერმანის აზრით 7-დღიანი კვირის წარმომავლობა უცნობი იყო[2].
მიუხედავად ამისა, შვიდდღიანი პერიოდები გვხვდება, როგორც ბაბილონურ, ისე შუმერულ ტექსტებში[2]. კვირის ბაბილონური წარმომავლობის მიმდევრები თვლიან, რომ ის ავტომატურად წარმოიშობა მთვარისმიერი თვის 29.5 დღე-ღამიდან, რადგანაც აღნიშნულ პერიოდში მხოლოდ 28 (4-ჯერ 7) დღის განმავლობაშია შესაძლებელი მთვარის ბადრო ხილვადი. შესაბამისად მისი ოთხ შვიდეულად დაყოფა იწვევდა 7-დღიანი კვირის წარმოშობის შესაძლებლობას[4][6].
დამატებითი არგუმენტი ბაბილონში კვირის არსებობის სასარგებლოდ არის ასტროლოგია. კვირის დღეების რაოდენობა შეესაბამება დედამიწიდან შეუიარაღებელი თვალით ხილულ 7 „პლანეტას“. სწორედ პლანეტების ეს რაოდენობა იყო ცნობილი ბაბილონელებისთვის (ქალდეური რიგი) და სწორედ ბაბილონელებს ეკუთვნით ტრადიცია კვირის დღეებისთვის პლანეტების სახელების დარქმევა. ეს ჩვეულება წარმოიშვა იმის გამო, რომ ასტროლოგები დღის ყოველ საათს უთმობდნენ გარკვეულ პლანეტას. ათვლა იწყებოდა შაბათის პირველი საათიდან, რომელიც პლანეტა სატურნის კონტროლის ქვეშ იყო, ამიტომ შაბათს ეწოდა „სატურნის დღე“. შაბათის მეორე საათი დაეთმო იუპიტერს, მესამე — მარსს და ა. შ. კვირის პირველი საათი მოდიოდა მზეზე, მესამე დღის პირველი საათი — მთვარეზე, მეოთხე — მარსზე, მეხუთე — მერკურიზე, მეექვსე — იუპიტერზე, მეშვიდე — ვენერაზე[2][4][6].
თვეები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ძველი სამყაროს მრავალი ძველი ხალხის მსგავსად, ბაბილონელებიც თვის ათვლას ახალი მთვარედან იწყებდნენ. თვეები ყოველთვის საღამოს იწყებოდა ნახევარმთვარის (მთვარის ნამგალის) პირველივე გამოჩენიდან. წელი შედგებოდა 12 თვისგან[2][3][1][6][7]:
| # | თვის სახელწოდება | დღეების რაოდენობა | გრიგორიანული კალენდარი |
|---|---|---|---|
| 1 | ნისანუ | 30 | მარტი-აპრილი |
| 2 | აიიარუ | 29 | აპრილი-მაისი |
| 3 | სიმანუ | 30 | მაისი-ივნისი |
| 4 | დუზუ | 29 | ივნისი-ივლისი |
| 5 | აბუ | 30 | ივლისი-აგვისტო |
| 6 | ულულუ | 29 | აგვისტო-სექტემბერი |
| 7 | ტაშრიტუ | 30 | სექტემბერი-ოქტომბერი |
| 8 | არახსამნა | 29 | ოქტომბერი-ნოემბერი |
| 9 | კისლიმუ | 30 | ნოემბერი-დეკემბერი |
| 10 | ტებეტუ | 29 | დეკემბერი-იანვარი |
| 11 | შაბატუ | 30 | იანვარი-თებერვალი |
| 12 | ადდარუ | 29 | თებერვალი-მარტი |
მეცამეტე თვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
შუმერები, ჯერ კიდევ ძვ. წ. 2400 წლიდან მზისიერი და მთვარისმიერი კალენდარული ციკლების სინქრონიზაციიისათვის მიმართავდნენ წელიწადში მეცამეტე მთვარისმიერი თვის პერიოდულ ჩართვას. ეს ჩვეულება ბაბილონელებმაც გადაიღეს. ამრიგად, ჰამურაბის ბრძანებულებით ძვ. წ. 1760 წელს ულულუსა და ტაშრიტის თვეებს შორის ჩასმული იყო დამატებითი 30 დღიანი თვე სახელწოდებით „მეორე ულულუ“. შემდგომში „მეორე ულულუს“ გარდა გამოიყენებოდა „მეორე ადარუც“. ძვ. წ. 700-500 წლებში „მეორე ულულუ“ და „მეორე ადარუ“ თანაბრად გვხვდება ჩანაწერებში. ძვ. წ. 500 წლის შემდეგ უფრო ხშირად გამოიყენება „მეორე ადარუ“[2][3][8][6][7][4].
დიდი ხნის განმავლობაში, მეცამეტე თვის ჩასმა ხორციელდებოდა შემთხვევითი თანმიმდევრობით. მხოლოდ ძვ. წ. 527 წლიდან მეფე კამბისე II-ის დროს დაიწყეს 8-წლიანი ციკლის გამოყენება, ხოლო ძვ. წ. 503 წლიდან — ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 75 წლამდე (გარდა ძვ. წ. 385 წლისა) მეფე დარიოს I-ის დროს — 19 წლიანი ციკლის[3][7][9]. ამავდროულად, ნისანის 1-ლი ინახება გაზაფხულის ბუნიობასთან ახლოს[6]. ბაბილონის ცხრილებში ასეთი ჩანაწერებია: „თუ ნისანის პირველ დღეს მთვარე პლეადებთან არის შერწყმული, წელი მარტივია; თუ ნისანის მესამე დღეს მთვარე პლეადებთან არის შერწყმული, წელი ნაკიანია (13-თვიანია).“[8]. ეს ჩანაწერი გვიჩვენებს მთვარე-მზისიერი კალენდრის, 19-წლიანი ციკლის მექანიკის ასტრონომიულ არსს.
8-წლიანი ციკლი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბაბილონური 8-წლიანი კალენდარი შედგებოდა ხუთი 12 თვიანი და სამი 13 თვიანი მთვარისმიერი წლებისაგან (მეცამეტე 30-დღიანი თვე დაემატა მე-2, მე-5 და მე-7 წლებს). ჯამში 8 წლის განმავლობაში სულ გამოდიოდა 2922 ([5×12/2×(29+30)]+[3×12/2×(29+30)+30], იგივე 8×12×29.5+30×3) დღე-ღამე, რაც წლის განმავლობაში საშუალოდ შეადგენდა 365.25 დღე-ღამეს[10].
| წლები | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | XI | XII | XIII |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | |
| 2 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 |
| 3 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | |
| 4 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | |
| 5 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 |
| 6 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | |
| 7 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 |
| 8 წელი | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 | 30 | 29 |
19-წლიანი ციკლი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბაბილონური 19-წლიანი კალენდარი შედგებოდა 235 მთვარიმიერი თვისაგან. შემდგომში აღნიშნული კალენდარი პოპულარული გახდა მეტონის ციკლის სახელით. არსებობს ვარაუდი, რომ მეტონმა მოქმედი ბაბილონური 19-წლიანი კალენდარი გაავრცელა საბერძნეთში თავისი სახელით.
ეპოქათა აღიცხვა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ასტრონომიული ეპოქა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბაბილონელი ასტრონომებისთვის ცნობილი იყო ხანგრძლივი პერიოდი. კერძოდ, ფ. კუგლერს მოჰყავს ტექსტი, სადაც აღნიშნულია „პლანეტებისთვის“ ხანგრძლივი პერიოდები: ვენერა - 6400 წელი, მთვარე - 684 წელი, სატურნი - 589 წელი, იუპიტერი - 344 წელი, მარსი - 284 წელი. ასტროლოგიაში არსებობდა იდეა ისტორიის ციკლურ ბუნებაზე: ცნობილი მღვდელი ბეროსუსი (ძვ. წ. III ს.) ამტკიცებდა, რომ დედამიწაზე პერიოდულად ხდება გლობალური ხანძარი და გლობალური წყალდიდობა. დროის გამოსათვლელად მან გამოიყენა ისეთი პერიოდები, როგორიცაა სასოსი (60 წელი), ნეროსი (600 წელი) და საროსი (3600 წელი). ბეროსუსის გამოთვლებით სამყაროს შექმნიდან მომდევნო მსოფლიო კატასტროფამდე პერიოდი შეადგენს 600 საროსს ანუ 2 160 000 წელს[3].
ისტორიის ციკლური ბუნების შესახებ ბაბილონელი ასტროლოგების იდეებიდან წარმოიშვა ძველი ბერძნული კონცეფცია. საინტერესოა ისიც, რომ ინდური ეპოქები (იუგა) ბეროსული პერიოდის ნამრავლია, თუმცა ინდუსები იყენებენ ათობითი რიცხვების სისტემას, განსხვავებით ბაბილონური სომოცობითისაგან[3].
ოფიციალური წელთაღრიცხვა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ძვ. წ. XXIV საუკუნიდან ბაბილონის (ამორიტების) დინასტიის დასრულებამდე (დაახლოებით ძვ. წ. 1595 წ.) მესოპოტამიაში არსებობდა ჩვეულება, რომ დოკუმენტების დათარიღება სტანდარტული ფორმულების გამოყენებით, რომელიც ასახავს მიმდინარე ან წინა წლის ყველაზე მნიშვნელოვან მოვლენას. ასეთი მოვლენა შეიძლება იყოს მეფის ქანდაკების დამზადება ან ქურუმის არჩევა[2][5].
უფრო გვიანდელ პერიოდში ათვლა ხდებოდა მმართველთა ასვლიდან: კამბისესის მეშვიდე წელი (ძვ. წ. 523), არტაშესეს 26 წელი (ძვ. წ. 379 წ.). შემდგომში იგი შეცვალა სელევკიდების ეპოქამ (დაიწყო ძვ. წ. 312 წლის 1 ოქტომბერს)[7][4][11].
ნაბონასარის ეპოქა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ასევე საინტერესოა კლავდიუს პტოლემეოს მიერ II საუკუნეში შედგენილი „მეფეთა კანონი“, რომელიც იწყება ბაბილონის მეფის ნაბონასარის ტახტზე ასვლის თარიღით - ძვ.წ. 747 წლის 27 თებერვალი. ე. ეს მოვლენა გამოიყენებოდა ქრონოლოგიის გამოსათვლელად დიოკლეტიანეს ეპოქის დადგომამდე (ითვლება რომის იმპერატორის დიოკლეტიანეს გამეფებიდან 284 წლის 29 აგვისტოს), რითაც შეგვიძლია ვისაუბროთ „ნაბონასარის ეპოქის“ არსებობაზე[2][8][4].
გავლენა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
კვირის დღეთა სახელწოდებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბაბილონის „ასტროლოგიური“ კვირა ისესხა დასავლეთმა რომის იმპერატორ ოქტავიანე ავგუსტუსის დროს. ორშაბათი ეძღვნებოდა მთვარეს, სამშაბათს მარსს, ოთხშაბათს მერკურის, ხუთშაბათს იუპიტერს, პარასკევს ვენერას, შაბათს სატურნს, კვირას მზეს. 321 წელს იმპერატორმა კონსტანტინე I დიდმა გადაწყვიტა „მზის დღე“ დასვენების დღედ ექცია. გარკვეული ცვლილებებით, მრავალ ხალხში კვლავ მიღებულია ზოგიერთ ხალხში მიღებული ღმერთების პატივსაცემად კვირის დღეების დასახელების სისტემა[2][4][6]:
| კვირის დღეები | რომანული ენები[6][4] | გერმანიკული ენები[6][4] |
|---|---|---|
| ორშაბათი | მთვარის დღე (ფრანგ. Lundi, ესპ. Lunes) | მთვარის დღე (გერმ. Montag, ინგლ. Monday) |
| სამშაბათი | მარსის დღე (ფრანგ. Mardi, ესპ. Martes) | ტიურის დღე (გერმ. Dienstag, ინგლ. Tuesday) |
| ოთხშაბათი | მერკურის დღე (ფრანგ. Mercredi, ესპ. Miércoles) | ოდინის დღე (ინგლ. Wednesday) |
| ხუთშაბათი | იუპიტერის დღე (ფრანგ. Jeudi, ესპ. Jueves) | თორის დღე (გერმ. Donnerstag, ინგლ. Thursday) |
| პარასკევი | ვენერის დღე (ფრანგ. Vendredi, ესპ. Viernes) | ფრეიას დღე (გერმ. Freitag, ინგლ. Friday) |
| შაბათი | — | სატურნის დღე (ინგლ. Saturday) |
| კვირა | — | მზის დღე (გერმ. Sonntag, ინგლ. Sunday) |
თვეთა სახელწოდებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სპარსეთის იმპერიის დროს ბაბილონის კალენდარი გავრცელდა მესოპოტამიის მიღმა. ამრიგად, ლევანტში (მაგალითად, ფინიკიის ჰელიოპოლისში) შეგიძლიათ იპოვოთ ბაბილონის საფუძველზე შექმნილი არამეული კალენდრები. კალენდრის ყველაზე სრული სესხება, რომელიც დღემდეა შემორჩენილი, მოხდა ებრაელებში. ითვლება, რომ ეს მოხდა ბაბილონის ტყვეობის დროს (ძვ. წ. 586-539)[2][1][8][6]. ასევე, ბაბილონური კალენდარული ტრადიცია მემკვიდრეობით მიიღო ერაყში მცხოვრებ საბიელთა მცირე საზოგადოებამ[1].
| ბაბილონური კალენდარი | არამეული კალენდარი[1][12] | სირიულ-არაბული კალენდარი[1][13] | რუმიული კალენდარი | ებრაული კალენდარი |
|---|---|---|---|---|
| Нисану | Nisan | Nisan | Nisan | ნისანი |
| Айяру | Eiar | Iyar | — | იიარი |
| Симану | Ozir | Haziran | Haziran | სივანი |
| Дуузу | Thammuz | Tammuz | Temmuz | ტამუზი |
| Абу | Ab | Ab | — | ავ |
| Улулу | Ilul | Elul | Eylül | ელული |
| Ташриту | Ag | Tishrei I | Teşrin-i Evvel | ტიშრეი |
| Арахсамна | Thisrin | Tishrei II | — | ხეშვანი |
| Кислиму | Gelon | Kanun I | — | კისლევი |
| Тебету | Chanun | Kanun II | — | ტევეტი |
| Шабату | Sobath | Shebat | Şubat | შვათი |
| Аддару | Adar | Adar | — | ადარი |
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Бикерман Э., Хронология древнего мира: Ближний Восток и античность = Chronology of the Ancient World, Москва: Наука, 197515.000 ეგზ.
- Ван дер Варден Б. Л., Пробуждающаяся наука II. Рождение астрономии = Erwachende Wissenschaft. Band 2: Die Anfänge der Astronomie, Москва: Наука, 199116.000 ეგზ., ISBN 5-02-014486-X.
- Емельянов В. В., Ниппурский календарь и ранняя история Зодиака, Санкт-Ретербург: Петербургское востоковедение, 19991.000 ეგზ., ISBN 5-85803-112-9.
- Идельсон Н. И., История календаря, Ленинград: Научное книгоизд-во, 1925. — გვ. 176, 3000 ეგზ.
- Климишин И. А., Календарь и хронология, Москва: Наука, 1985125.000 ეგზ.
- Паннекук А., История астрономии = A history of astronomy, Москва: Наука, 19663.500 ეგზ.
- Селешников С. И., История календаря и хронология = A history of astronomy, Москва: Наука, 197011 000 ეგზ.
- Assar G. R. F., Parthian Calendars at Babylon and Seleucia on the Tigris, Taylor & Francis, 2003, ISSN 0578-6967, doi:10.2307/4300642.
- William Muss-Arnolt, The Names of the Assyro-Babylonian Months and Their Regents, 1892, ISSN 0021-9231, doi:10.2307/3259081.
- Stern S., Calendars in Antiquity: Empires, States, and Societies, Oxford: Oxford University Press, 2012, ISBN 978-0-19-958944-9.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 Емельянов 1999.
- ↑ 2.00 2.01 2.02 2.03 2.04 2.05 2.06 2.07 2.08 2.09 2.10 2.11 2.12 2.13 Бикерман 1975.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 Ван дер Варден 1991.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 Селешников 1970.
- ↑ 5.0 5.1 Assar 2003, p. 172.
- ↑ 6.00 6.01 6.02 6.03 6.04 6.05 6.06 6.07 6.08 6.09 Климишин 1985.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 Паннекук 1966.
- ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 8.4 Идельсон 1925.
- ↑ Assar 2003, p. 174.
- ↑ Шур И., Рассказы о календаре, Москва, 1962
- ↑ Assar 2003, p. 172, 175.
- ↑ Stern 2012, p. 286.
- ↑ Stern 2012, p. 257.