მოსკალი

წარწერა მაისურზე უკრაინულად: „მადლობა ღმერთო, მოსკალი რომ არ ვარ“

მოსკალი (უკრ. Mоскаль, ბელარ. Mаскаль, პოლ. Moskal) — მეტსახელი, რომელიც უკრაინულ, პოლონურ, ბელარუსულ ენებზე ხშირად გამოიყენება რუსების მიმართ სიძულვილის ან ზიზღის ელფერით (აბუჩად ასაგდებად), ასევე ირონიული, ხუმრობითი მნიშვნელობით.

ეტიმოლოგია

სიტყვა მოდის რუსეთის ფედერაციის დედაქალაქ მოსკოვიდან, ამგვარად ის თავიდან ეთნოქორონიმს წარმოადგენდა. თუმცა სლავური ეტიმოლოგია და მორფოლოგია არ იყო შესაბამისად გაშუქებული. ბრიუკნერი თავის პოლონური ენის ეტიმოლოგიურ ლექსიკონში მხოლოდ სიტყვის ქალაქის სახელიდან წარმოშობაზე ლაპარაკობს. ფასმერი მხოლოდ უკრაინული სიტყვა москаль-ის წარმოშობას მიუთითებს, მნიშვნელობით — „მოსკოველი, რუსი (ჯარისკაცი)“, რომელიც ამავდროულად პოლონურიდანაა ნასესხები.

ცნობილი აღმოსავლეთმცოდნე ალექსანდრე კაზემ-ბეგის აზრით, სიტყივ ასეთი ფორმა შეიძლება აიხსნას მისი პირდაპირი სესხებით თ[ი]ურქული ენებიდან ან სულ მცირე მათი გავლენით. იმის მსგავსად, როგორც მრავალ ევროპულ ქვეყანაში მოსკოვის სამთავროს მცხოვრებთა ასაღნიშნად იყინებდნენ სიტყვებს (ლათ. ) russi, rutheni, (გერმ. ) Reussen, Russen — „რუსები“, ასევე გამოიყენებოდა სიტყვა (ლათ. ) moscovitae — „მოსკოვიტები“, ასევე ოსლმალეთის იმპერიის თურქებიც რუსების ასაღნიშნად იყენებდნენ სიტყვას mosqovlu. თ[ი]ურქულ ენებში სიტყვების წარმოსაქმნელად, რომლებიც რომელიმე მიდამოს, ქალაქის ან ქვეყნის მცხოვრებებს ან იქიდან გამოსულებს აღნიშნავს გამოიყენება სუფიქსები li/lı/lü/lu, რომლებიც კერძო სახელებს ემატებათ. მაგალითისთვის შეიძლება შევადაროთ თანამედროვე თუქრული სიტყვები Londralı „ლონდონელი“, Moskovalı „მოსკოველი“, İstanbullu „სტამბოლელი“, Çinli „ჩინელი“ ან თათრული америкалы „ამერიკელი“, мәскәүле „მოსკოველი“, пермьле „პერმელი“, латвияле „ლატვიელი“, литвалы „ლიტველი“.

პოლონურ ენაში ეს სიტყვა პირველად XVII საუკუნის შუა პერიოდში ფიქსირდება , შემდგომში ის სხვა აღმოსავლეთევროპულ ენებშიც გავრცელდა: (რუმ. ) moskal, muscal, (სერბ. ) moskalj.

ხმარების ისტორია

უკრაიუნულ წერილობით წყაროებში მოსკალი XVII საუკუნიდან იხმარება. XVIII—XIX საუკუნეებში აღმოსავლეთ ბელარუსიისა და უკრაინის მცხოვრებები ასე ეძახდენენ რუსეთის იმპერიის ჯარისკაცებსა და მაღალჩინოსნებს.

10 მცნება ახალგაზრდა გოგონებისთვის. ბარათი 7 — „Николы не кохай кацапа“ (არასდროს არ შეიყვარო „კაცაპი“). 1918 წლის ღია ბარათი.

რუსი ისტორიკოსის ა. მილერის აზრით:

„В отличие от польского moskal, обозначавшего всех великороссов, малорусский москаль относился только к чиновнику, офицеру и солдату, то есть к «госслужащим». Наиболее типичной чертой москаля в малорусских поговорках выступает склонность к обману и вообще пройдошливость. При ближайшем рассмотрении облик москаля оказывается очень близок к облику солдата из великорусских сказок, которые, впрочем, в отличие от малорусских пословиц, симпатизируют этому персонажу, а не надуваемому им мужику. Если вспомнить, что русская армия до второй половины XIX в. не имела казарм и квартировала по домам и хатам, а содержимое солдатского котелка прямо зависело от пройдошливости его хозяина, то происхождение малороссийского образа москаля становится вполне понятным. Для великорусского крестьянина у малороссов был целый ряд других названий (наиболее распространенное — кацап), лишенных, в отличие от москаля, интенсивной негативной окраски.“ „პოლონური moskal-ისგან განსხვავებით, რომელიც ყველა „ველიკორუს“-ს აღნიშნავდა, „მალორუს“-ული მოსკალი ეხებოდა მხოლოდ ჩინოსნებსა და ოფიცრებს ანუ „სახელმწიფო მოღვაწეებს“. „მალორუს“-ულ თქმულებებში მოსკალის ყველაზე ტიპურ ხასიათს წარმოადგენს ტყუილისაკენ მიდრეკილება და ზოგადად ცბიერება. ახლოდან განხილვისას ღია ხდება, რომ „ველიკორუს“-ული ზღაპრებიდან მოსკალის სახე ძალიან ახლოა ჯარისკაცის სახესთან, რომლებიც განსხვავებით „მალორუს“-ული თქმულებებისგან ამ პერსონაჟის მიმართ სიმპათიას გამოხატავენ. თუ გავიხსენებთ, რომ XIX საუკუნეში რუსულ არმიას ყაზარმები არ ჰქონდა და სახლებსა და ქოხებში ჩერდებოდა, ხოლო ჯარისკაცის დღის ულუფა დამოკიდებული იყო მისი მასპინძლის შეძლებაზე, მაშინ „მალორუს“-ული სახის მოსკალის წარმოქმნა არაგასაკვირი ხდება. „მალორუს“ გლეხს „ველიკორუს“-ებზე მეტსახელების მთელი რიგი ჰქონდა (ყველაზე გავრცელებული — კაცაპი), რომლებიც „მოსკალისგან“ განსხვავებით არ ატარებდა ინტენსიურ ნეგატიურ ელფერს.“

(„უკრაინის საკუთხი“ ხელისუფლების პოლიტიკაში და რუსულ საზოგადოებივ აზრში (საუკუნის მეორე ნახევარი). Спб., 2000)

ვლადიმირ დალის ცოცხალი ველიკორუსული ენის განმარტებით ლექსიკონში მოყვანილია სიტყვის ასეთი განმარტება: ჯარისკაცი, რეგულარული ჯარის სამხედრომოღვაწე. გამოყენების მაგალითებს შორის:

• მოსკალთან (ჯარისკაცთან) იმეგობრე, ქვა კი უბეში გეჭიროს.
• იმის გამო კი არ სცემენ მოსკალს (ჯარისკაცს), რომ იქურდა, არამედ რათა კვალს ფარავდეს.
• მოსკალობა (მალოროს.) — თაღლითობა, ვაჭრობაში მოტყუება.

დიმიტრი უშაკოვის რუსული ენის განმარტებითი ლექსიკონის თანახმად:

„МОСКА’ЛЬ, я́, м. (дореволюц. пренебр.). — шовинистическое прозвище, прилагавшееся жителями Украины и Белоруссии к русским, представителям Московского государства, а также к солдатам.“

თავდაპირველად სიტყვას ნეიტრალური მნიშვნელობა ჰქონდა და მხოლოდ გეოგრაფიულ ან სახელმწიფოებრივ მიკუთვნილობას აღნიშნავდა, რაზეც მრავალი პოლონური, რუსული, უკრაინული, ბელარუსული გვარები მიუთითებს: მოსკალი, მოსკალჩუკი, მოსკალიოვი, მოსკალოვი, მოსკალენკო, მოსკალიკი, მოსკალკო, მოსკალოვიჩი, მოსკალევიჩი, პრომოსკალი და სხვა.

დროთა განმავლობაში „მოსკალ“-მა უარყოფითი დატვირთვის მიღება დაიწყო, ძირითადად პოლონეთის ტერიტორიებზე, შემდეგ კი ბელარუსის, ლიტვისა და უკრაინის ტერიტორიებზეც, რომლებიც რუსეთის იმპერიის მიერ იქნა დაპყრობილი და დიდი ხნით მიერთებული. როგორც ისტორიკოსი ივან ლაპო თავის ნაშრომში წერდა:

„…национальное государство русского народа, Россию, польская националистическая идеология Русью не признала. Россия, по её определению, не Русь, а Москва, Московия, и её народ — москали, а не русские. Пусть гибнет Москва и пусть живёт Польская Речь Посполитая, как слитые в одно целое Польша, Литва и Русь!“ „…რუსი ერის ნაციონალური სახელმწიფო, რუსეთი (Россия), პოლონურმა ნაციონალისტურმა იდეოლოგიამ რუსებად (Русь) არ სცნო. რუსეთი (Россия), მისი განმარტებით რუსეთი (Русь) კი არა, არამედ მოსკოვია, მისი ხალხი კი — მოსკალები და არა რუსები. დაე დაიღუპოს მოსკოვი და იცოცხლოს პოლონურმა რეჩ პოსპოლიტამ, როგორც ერთიანობაში შერწყმულმა პოლონეთმა, ლიტვამ და რუსეთმა (Русь)!“

(Происхождение украинской идеологии Новейшего времени)

პიოტრ ბიცილი (1879—1953) წერდა:

„Есть люди, придающие значение тому, что великоросс зовет малоросса «хохлом», а малоросс великоросса «кацапом» или «москалем», и тому подобным мелочам. Я пойду дальше и признаю, что антагонизм между Севером и Югом в России несомненно есть. Это общий факт. Он существует и в Германии, и во Франции, и в Италии, и в Испании, и в Американской республике. Но этот факт — не одно и то же, что антагонизм национальный, и не о нём, поэтому, идет сейчас речь. И если украинизаторы ссылаются на него и пытаются на нём базироваться, то это значит или то, что они не знакомы с историей, или обманывают самих себя, или же, наконец, обманывают других. “

(Проблема русско-украинских отношений в свете истории. Прага, 1930)

ივან კოტლიარევსკის ვოდევილში „Москаль-чарiвник“ (1819) სიტყვა „москаль“ დანაწევრების გარეშე აერთიანებს მნიშვნელობებს „რუსი“ და „ჯარისკაცი“.

ზემოთ მოყვანილი მილერის მოსაზრების საპირისპიროდ, ეს სიტყვა აღმოსავლეთუკრაინელ ავტორებთან არა მხოლოდ ხელისუფლების წარმომადგენლებს ეხებოდათ, არამედ ზოგადად ყველა „ველიკორუს“ ბატონიშვილს, მათ შორის წიგნის გამომცემლებსა და მხატვრებსაც:

„Хотів, було, я вам, панове, пустить свою книжку зимою, та як одніс в друкарню, як стали москалі друкарювать, так, я вам кажу, і сміх, і горе. Ти напишеш «гілля», а він видруковує «гѣллѣ»: «Это, стало быть, — каже, — красивей». — «Та мовчи, будь ласкав, москалю, та роби те, що тобі кажуть, за що гроши береш». От він як почує «гроші», зараз і схаменеться. Що ж? Трохи згодом знов уже перевертує по-своєму!… “

(Е. П. Гребинка, Послесловие к альманаху «Ластівка», 1841 г.)

„I таки нiгде правди дiти: що вже нiхто лучче не намалює, нi розмалює, як богомаз з Борисiвки; вже не жалко i грошей! Як же москаль озьметься за сеє дiло, ну! — тiльки почухайся, та й вiдiйди. Торгується i требує багацько: дай йому i кошту, i грошей скiльки забажа, а як удереть! гай, гай! Йому кажеш — блакитна, а вiн товче: «Синя-ста». Йому кажеш — не годиться, а вiн чухається та каже: «Нiчаво-ста; для хахлов i такий бог брядє». Тьфу! на їх голову!“

(Г. Ф. Квитка-Основьяненко, «Салдацький патрет», 1833 г.)

ტარას შევჩენკოს უკრაინულ ნაწარმოებებში სიტყვები „московський“, „москаль“ წარმოადგენენ რუსების („российский, русский, великоросс“) ერთადერთ ეკვივალენტს.

„Дніпро, брат мій, висихає,
Мене покидає,
І могили мої милі
Москаль розриває…
Нехай риє, розкопує,
Не своє шукає,
А тим часом перевертні
Нехай підростають
Та поможуть москалеві
Господарювати
Та з матері полатану
Сорочку знімати…“

წარწერები მოსკალების შესახებ მაისურებზე ტურისტებისთვის. ლვოვი (2008)

„П’явки, п’явки! Може батько
Останню корову
Жидам продав, поки вивчив
Московської мови!..
Україно, Україно!
Оце твої діти,
Твої квіти молодії,
Чорнилом политі,
Московською блекотою…“

ამავდროულად პოეტის მიერ გამოყენებულია გამონათქვამი (უკრ. ) „забрати в москалі“ მნიშვნელობით — „რეკრუტად წაყვანა, მეფის არმიაში“. თუმცა სტრიქონები:

„Кохайтеся, чорнобриві,
Та не з москалями,
Бо москалі — чужі люде (вариант: люди зліє),
Роблять лихо з вами.
Москаль любить жартуючи,
Жартуючи кине;
Піде в свою Московщину,
А дівчина гине.“

— ეხება არა ჯარისკაცებს, არამედ რუსებს (პოემაში „Катерина“ მთავარ გმირ ქალბატონს რუსი ოფიცერი ხიბლავს და არა რეკრუტი).

უკრაინელ გოგონებს, რომლებიც ცოლად რეკრუტ-მოსკალებს გაჰყვნენ (მათ შორის უკრაინული წარმოშობისებსაც, რომელნი დიდი ხნის მსახურის შემდეგ აღიქმებოდნენ უცხოებად და საკუთარ თავსაც გაუცხოებულად გრძნობდნენ, რომელნიც მოსყდნენ გლეხურ ფესვებს), უწოდებდნენ „მოსკოვკებს“ (იხ. ივან ნეჩუი-ლევიცკის მოთხრობა „Две московки“). მოსკალები და მათი ოჯახები განსაკურებულ წოდებას შეადგენდნენ — იყვნენ თავისუფალნი (მთავრებივით), მაშინაც კი თუ ყმებიდან რეკრუტირდებოდნენ.

XIX საუკუნის ბელარუსი პოეტის პავლიუკ ბაგრიმის ლექსში, არის სტრიქონები (ბელარ. )„Каб я каршуном радзіўся, я бы без паноў абыўся: у паншчыну б не пагналі, у рэкруты б не забралі і ў маскалі не аддалі.“, რომლებშიც ცნება „რეკრუტი“ და „მოსკალი“ განცალკევებულია და შეესაბამებიან მნიშვნელობებს „ახალწვეული“ და „ჯარისკაცი“.

1863 წლის პოლონეთის აჯანყების მარცხის შემდეგ, ჩამოხრჩობით სიკვდილმისჯილი აჯანყების ხელმძღვანელი ლიტვასა და ბელარუსში კონსტანტინ კალინოვსკი, სიკვდილის წინ წერდა:

	„Бо я табе з-пад шыбеніцы кажу, народзе, што тады толькі зажывеш шчасьліва, калі над табой маскаля ўжо ня будзе (სახრჩობელადან გეუბნები ჩემო ერო, რომ მხოლოდ მაშინ იცხოვრებ ბედნიერად, როცა შენს თავზე „მოსკალი“ არ იქნება).“
	(„Вызвольныя шляхі“. Выдавецтва Беларускага Вызвольнага Руху. კლივლენდი, აშშ, 1965)

ადამ მიცკევიჩის ლექსი, ცნობილი რუსულ ენაზე, როგორც „Русским друзьям“ (1930), ორიგინალზე ჰქვია „Do przyjaciół Moskali“, სადაც სიტყვა „Moskali“ არ ატარებს ნეგატიურ კონოტაციას.

პაველ ჩუბინსკის ლექსის თავდაპირველ ტექსტში, რომელიც გადამუშავებული სახით უკრაინის ჰიმნი გახდა, იყო სიტყვები:

Ой, Богдане, Богдане, славний наш гетьмане,
Нащо оддав Україну москалям поганим?!

რუსულ პოეზიაში „მოსკალი“ ვლადიმირ მაიაკოვსკიმ გამოიყენა ლექსში „Долг Украине“:

სიმონ პეტიურას დროინდელი საფოსტო მარკა (1919). უკრაინის ჩრდილოეთით აღნიშნულია „москалі“

„Говорю себе: товарищ москаль, на Украину шуток не скаль.“

XX საუკუნის უკრაინელი პოეტის დმიტრი პავლიჩკოს ლექსში ნათქვამია:

	„…Та прийде знахабнілий москаль к вам в Париж, як зруйнує Чечню“ „… და მოვა გათავხედებული მოსკალი თქვენთან პარიზში, ჩეჩნეთს ნანგრევებად რომ აქცევს.“
	(7 დეკემბერი 1994)

2009 წლის მაისში ირინა ფარიონმა, ლვოვის საოლქო საბჭოს დეპუტატმა, საკუთარი პარტიის წევრებთან გამოსვლისას, განაცხადა:

„Ещё Степан Бандера сделал пророчество о так называемой газовой трубе. Это единственное, что москали ещё не украли у нас. Это москали умеют очень хорошо: врать и воровать, воровать и врать, врать и воровать!“ „ჯერ კიდევ სტეფან ბანდერამ იწინასწარმეტყველა ე.წ. გაზის მილზე. ეს ერთადერთია, რაც მოსკალებმა ჯერ ვერ წაგვართვეს. მოსკალებს ეს კარგად შეუძლიათ: მოტყუება და მოპარვა, მოპარვა და მოტყუება, მოტყუება და მოპარვა!“

რუსულ ენაში „მოსკალი“ ხანდახან ანეკდოტებშიც გამოიყენება, სიტყვის კოლორიტობის მისაცემად (რომელიც მაგალითად „თანამედროვე უკრაინელის რუსებზე შეხედულებას“ ასიმბოლიზირებს).

გეოგრაფიული სახელები

• მოსკალი — მთიანი ქედი სამხრეთ ურალში.
• მოსკალიოვკა — ხარკოვის ისტორიული ნაწილი.
• მოსკალიოვკა — რამდენიმე დასახლება უკრაინაში, რუსეთსა და ყაზახეთში.
• მოსკალენკი — რამდენიმე დასახლება უკრაინასა და რუსეთში.
• მოსკალკა (მდინარე) — მდინარე დნეპროპეტროვსკში.
• მოსკალევშინა - სოფელი უკრაინაში.

პოპულარულ კულტურაში

ტურისტებისთვის განკუთვნილი მაისურები, 2008 წელს ლვოვში: „მოსკალო, უკრაინაზე კბილები არ წაიცალო!“, „ადექი, უკრაინავ, მოსკალს უკვე ერთი საათია არ სძინავს!“.

უკრაინის ტერიტორიაზე, პოპულარულია სიტყვა „მოსკალ“-ის შემცველი ირონიული სახის მაისურები, პოსტერები და სუვენირები.

წარწერების მაგალითები (ქართულად ნათარგმნი):

• მადლობა ღმერთო, მოსკალი, რომ არ ვარ — ფერთა გამის ვარიანტები წითლიდან მოყვითალო-მოლურჯო ფერებამდე. მაისურები გაჩდნენ 1990-იანი წლების ბოლოს და დღემდე იწარმოება.
• ნუ მოშარდავ სადარბაზოში, მოსკალი ხომ არ ხარ (2004).
• მოსკალობა ვერ გავა (2004).
• მოსკალები „დედას არ იგინებიან“. ისინი ასე ლაპარაკობენ (2006).
• გინებები მოსკალად გაქცევს (2007 წლის დასაწყისი).
• მოსკალო, უკრაინაზე კბილები არ წაიცალო (?)
• ადექი, უკრაინავ, მოსკალს უკვე ერთი საათია არ სძინავს (2000-იანები; მინიშნება სასაათო ზონის 1 საათით განსხვავებულობაზე).
• შეუღლდით, მუქწარბიანებო, მხოლოდ არა მოსკალებთან (2004, სხვა ვარიანტი 2007) — ტარას შევჩენკოს პოემიდან „კატერინა“, სხვადასხვა სურათებით, რომლებიდანაც ერთ-ერთ მათქანზე შევჩენკოსეული უბედური კატარინაა.
• ამ უბრალო მცხოვრებს არ ესმის უკრაინული ენის მოსკალური დიალექტი (2005-ის შემდეგ).