დერბენტის კარიბჭე

დერბენტის კარიბჭე; Дербентская крепость
მდებარეობა	დერბენტი, დაღესტანი (რუსეთი)
დაწყების თარიღი	VI საუკუნე
დასრულების თარიღი	XVI საუკუნე
	რუსეთის კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი № 0530040000

დერბენტის კარიბჭე (რუს. Дербентская крепость) — კავკასიის კედლის აღმოსავლეთი ნაწილი — თავდაცვითი სისტემა, რომელიც იცავდა ამიერკავკასიისა და მცირე აზიის ხალხებს მომთაბარეების შემოსევებისგან ჩრდილოეთიდან, კავკასიონის მთების გვერდის ავლით, კასპიის ზღვის სანაპიროზე.^[1] დერბენტის ციხესიმაგრე მოიცავდა ქალაქის კედლებს, ციტადელს სახელად ნარინ-ყალას, საზღვაო კედლებს და მთის კედელს (დაგ-ბარი). შეტანილია იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაში.^[2] ^[3]

ეტიმოლოგია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სიტყვა „კარიბჭე“ შედიოდა ქალაქის სახელში მრავალი ხალხის ენებზე: ბერძენი ისტორიკოსები მას უწოდებდნენ ალბანურს (კავკასიის ალბანეთის მიხედვით) ან კასპიის კარიბჭეებს, არაბი ავტორები — მთავარ კარიბჭეს (ბაბ-ალ-აბვაბი), თურქები — რკინის (ტემირ კაპისი), ქართველები — მარინეს (ზღვის-კარი). ქალაქის თანამედროვე სახელწოდება „დერბენტი“ (დარბანდი) წერილობით წყაროებში VII საუკუნიდან ჩნდება და სპარსულად ნიშნავს „ჩაკეტილ კარიბჭეს“ (სიტყვასიტყვით „კარიბჭის კვანძი“: „დარ“ — კარიბჭე, „ბანდი“ — კავშირი, კვანძი.). არაბების დროიდან მოყოლებული, XIX საუკუნეში ჩრდილოეთ კედელს ეწოდებოდა „კიაფირსკაია“ („ურწმუნოების კედელი“), რადგან ის ხაზარებისკენაა მიმართული.

ზოგიერთ წყაროში მას „ალექსანდრე მაკედონელის კედელს“ უწოდებდნენ, ლეგენდის რწმენის გამო, რომ იგი ააგო დიდმა დამპყრობელმა. მაგრამ ალექსანდრე მაკედონელი არასოდეს ყოფილა დერბენტის კარიბჭესთან.

აღწერა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ბილიკი ზღვის სანაპიროზე გადაკეტილი იყო ორი პარალელური ციხის კედლით, რომლებიც ციტადელს უერთდებოდა დასავლეთით, ზღვაში შედიოდა აღმოსავლეთის ბოლოში, ხელს უშლიდა ციხის გვერდის ავლას მცირეწყლიანი ადგილიდან, ქმნიდა ნავსადგურს გემებისთვის. VI საუკუნის ბოლოს კასპიის ზღვის დონე ეცემა, რაც ხსნის კედლის სიგრძის გაზრდას ზღვაში. 350-450 მ-ით ერთმანეთისგან მყოფ კედლებს შორის მდებარეობდა შუა საუკუნეების ქალაქი დერბენტი.

თავდაცვითი სისტემის ცენტრალურ ელემენტს წარმოადგენდა ნარინ-ყალას ციხესიმაგრე, 700 მ სიგრძით, ნაგები ზემო-სარმატული კირქვით და შიგადაშიგ ამოყორილი. არათანაბრად შემონახული კედლების სიმაღლე 6,5-დან 20 მ-მდეა, სისქე 3,5 მ-მდე, რის გამოც ჰოლშტეინის ელჩის, ადამ ოლეარიუსის ჩვენებით, „შეგიძლიათ მათზე ურმით იაროთ“. ეს ციხე ფაქტობრივად იყო მხოლოდ თავდაცვითი სისტემის ნაწილი, რომელიც ასევე მოიცავდა მძლავრ საფორტიფიკაციო ნაგებობას დაგ-ბარს (მთის კედელი), რომელიც აკონტროლებდა მთის ყველა გზას. იგი შედგებოდა კედლების, კოშკების, კარიბჭეებისა და მათი დამცავი დასახლებებისგან, რომლებიც მდებარეობდა სტრატეგიულად მნიშვნელოვან ადგილებში. დაგ-ბარი მიდიოდა მთებში 40 კმ სიმაღლეზე ტაბასარანამდე, თუმცა ადამ ოლეარიუსი ახსენებს 60 მილს (თითქმის 100 კმ-ს). დასავლეთიდან დერბენტის კედლები ესაზღვრება ნარინ-ყალას ციტადელს.

მიუხედავად მისი ასაკისა, ციხე საუკუნეების განმავლობაში მნიშვნელოვან თავდაცვით ფუნქციას ასრულებდა. ახალმა მფლობელებმა ის აღადგინეს და განაახლეს, რის გამოც დღეს, როგორც ხის წლიურ რგოლებში, ნაგებობის მიხედვით შესაძლებელია დერბენტის მთელი ისტორიის გაგება.^[4]

ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კასპიის კარიბჭის პირველი ხსენება ძვ.წ. VI საუკუნით თარიღდება. იგი მოჰყავს ცნობილი ძველ ბერძენ გეოგრაფ ჰეკატეოს მილეტელს (ძვ. წ. VI ს.). ამ ადგილებზე ჰეროდოტეც წერდა ძვ. წ. VIII საუკუნის ბოლოს - VII საუკუნის დასაწყისში სკვითების აზიაში ლაშქრობასთან დაკავშირებით, სადაც ისინი შეიჭრნენ „ზემო გზის გასწვრივ, ხელ-მარჯვნივ კავკასიონის მთები იყო“.

დღეისთვის ცნობილი ციხე აშენდა VI საუკუნეში (562 წლის შემდეგ) სპარსეთის მმართველის ხოსრო I ანუშირვანის („სულით უკვდავი“) ბრძანებით სასანიდების დინასტიიდან. მოვსეს კალანკატვაცი მოგვიანებით ჩიოდა, თუ რამდენად მძიმე იყო ადგილობრივი მოსახლეობისთვის კავკასიაში იმდროინდელი ყველაზე გრანდიოზული გამაგრების მშენებლობა. დერბენტის ციხემ გადაკეტა ვიწრო (3 კმ) გადასასვლელი ზღვასა და მთებს შორის, რის გამოც მეზობელი სახელმწიფოების ნებისმიერი შემოჭრა იწყებოდა ქალაქისა და ციხის აღების მცდელობებით.

735 წლიდან დერბენტი და ნარინ-ყალა გახდა არაბთა ხალიფატის სამხედრო-ადმინისტრაციული ცენტრი დაღესტანში, ასევე უდიდესი სავაჭრო პორტი და ისლამის გავრცელების ცენტრი ამ ქვეყანაში. XIV საუკუნეში დერბენტის ციხე წინააღმდეგობის გარეშე დაეცა თემურლენგის წინაშე, რომელიც ქვემო ჯულატთან ახლოს, ბრძოლაში ჩაება თოხთამიშთან.

1860 წელს დაღესტნის ოლქის ჩამოყალიბების შემდეგ, ადმინისტრაციული ცენტრი გადავიდა თემირხანშურაში (ახლანდელი ქალაქი ბუინაქსკი), რის შემდეგაც დერბენტმა დაკარგა სამხედრო მნიშვნელობა და ციხე ამოიღეს სამხედრო დეპარტამენტის ობიექტების სიიდან 1867 წელს. კოშკები თანდათან ძველდებოდა, იშლებოდა და ადგილობრივმა მოსახლეობამ საცხოვრებლის ასაშენებლად გამოიყენა. 1870 წელს გენერალმა კომაროვმა ბრძანა დანგრეულიყო თითქმის ნახევარკილომეტრიანი მონაკვეთი, რამაც ხელი შეუწყო კომუნიკაციას ციხესა და ქალაქის იმ ნაწილს შორის, რომელიც გაიზარდა სამხრეთ კედლის მიღმა.