ყაზახები

ამ სტატიას ან სექციას ვიკიფიცირება სჭირდება ქართული ვიკიპედიის ხარისხის სტანდარტების დასაკმაყოფილებლად. იმ შემთხვევაში, თუ არ იცით, თუ რა არის ვიკიფიცირება, იხ. დახმარების გვერდი. სასურველია ამის შესახებ აცნობოთ იმ მომხმარებლებსაც, რომელთაც მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვით სტატიის შექმნაში. გამოიყენეთ: {{subst:ვიკიფიცირება/info|ყაზახები}}

ყაზახური იურტას შიგნით

ყაზახები — ხალხი, ყაზახეთის ძირითადი მოსახლენი (13,3 მლნ). ცხოვრობენ აგრეთვე უზბეკეთში – 808 ათ., თურქმენეთში – 87 ათ., ყირგიზეთში – 37 ათ., ტაჯიკეთში, რუსეთის ფედერაციაში – 635,9 ათ.; ჩინეთში – 1,115 მლნ, მონღოლეთში – 125 ათ.

• სახელები: თვითწოდება - კაზაკ;
• საერთო რაოდენობა: 16,9 მლნ.
• ენა: ყაზახური.
• მორწმუნეები: სუნიტი მუსლიმები.

ისტორია

წყაროების სიმცირისა და წარსულში ყაზახი ხალხისა და ყაზახეთის მიმართ არსებული ნაკლები ინტერესის გამო მათი წარმოშობისა და ფორმირების შესახებ შედარებით ნაკლები ინფორმაცია არსებობს.

სიტყვა „ყაზახის“ ხმარება ადგილობრივებმა დაიწყეს XV საუკუნის ბოლოს და XVI საუკუნის შუა წლებში. მრავალი თეორია არსებობს ამ სიტყვის წარმოშობასთან დაკავშირებით. Qaz თურქული წარმოშობის სიტყვაა და მოხეტიალეს ნიშნავს, სწორედ ასეთი ცხოვრების სტილი ჰქონდათ თავისუფალი და დამოუკიდებელი ცხოვრების მოყვარულ ყაზახებს. მეორე ვერსიით, სიტყვა აერთიანებს ორი მნიშვნელოვანი ყაზახური ტომის სახლეწოდებას Kaspy და Saki. მისი ფესვები ვეძიოთ მონღოლურ სიტყვაში Khasaq - ბორბლებიანი საზიდი, რომელსაც თავიანთი იურტებისა და საკუთრებების გადასაადგილებლად იყენებდნენ. XIX საუკუნეში გაჩენილი მოსაზრებით, „ყაზახი“ მოდის თურქული წარმომავლობის სიტყვიდან ak (თეთრი) და kaz (ბატი), რაც უკავშირდება ცნობილ ყაზახურ ლეგენდას, რომლის მიხედვითაც სტეპის თეთრი ბატი პრინცესად გადაიქცა და შვა პირველი ყაზახი. ყაზახი ხალხის წარმოშობას უკავშირდება ლეგენდა ალაშზე. იგი ითვლება ყაზახთა ფუძემდებლად, ხოლო მისმა სამმა შვილმა  ყაზახთა სამი ურდო შექმნა. სხვა ლეგენდებში იგი დიდ ხანად მოიხსენიება, რომლის უკანასკნელი შთამომავალი თოხთამიში თემურ ლენგმა დაამარცხა. ალაშის არსებობის ისტორიული დადასტურება არ მოიპოვება, თუმცა ლეგენდა მაინც დიდი პოპულარობით სარგებლობს. პირველ პოლიტიკურ ყაზახურ პარტიასა და ავტონომიურ ყაზახურ მთავრობას დაერქვა „ალაშ-ორდა“.

პირველი არქეოლოგიური გათხრა 1940 წელს ჩატარდა. ქართაუს მთებში აღმოჩენილი გამოქვაბულები ქვედა პალეოლითის პერიოდს მიეკუთვნება, ხოლო აღმოსავლეთ ყაზახეთში აღმოჩენილია შუა პალეოლითის კაჟის საფხეკები. ყაზახეთის ტერიტორიის ფართო ნაწილში ნაპოვნია იარაღები და რელიგიური ობიექტები, რომელიც ასევე პალეოლითს მიეკუთვნება. სტეპებში აღმოაჩინეს ზედა პალეოლითის დაუმუშავებელი იარაღები და ნეოლითის პერიოდის თიხის ჭურჭლის ნატეხები. ცნობილია, რომ ყაზახებმა ენეოლითის პერიოდში დაიწყეს საქონლის მომრავლება და სოფლის მეურნეობა. ბრინჯაოს ხანას მიეკუთვნება ანდრონოვოს კულტურის ნაშთები, რომლებიც სტეპებში გვხვდება და მომთაბარე ხალხის ეკონომიკაზე მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის. ასევე აღმოჩენილია ბრინჯაოს ხანით დათარიღებული 100-ზე მეტი დასახლება.

ყაზახი გოგონა ტრადიციულ ყაზახურ ტანისამოსში

ძველი წელთაღრიცხვის პირველ ათასწლეულში სამხრეთ ყაზახეთი მოექცა სკვითების ტომთა გაერთიანების ქვეშ. სკვითები არიან ირანული წარმომავლობის ხალხები, რომლებმაც დაიკავეს ცენტრალური აზია და სამხრეთ რუსეთი შავი და კასპიის ზღვების მიმდებარე ტერიტორიის ჩათვლით. მათ იცნობდნენ, როგორც გამოცდილ ცხენოსნებსა და მეომრებს. ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი არტეფაქტია სკვითი მეომრის, ანუ „ოქროს კაცის“ ოქროს საბრძოლო ტანისამოსი.

ძვ. წ. 300-200 წლებში გამოჩნდნენ ვუსუნები (თურქულად მოსაუბრე მონღოლურებისგან შემდგარი ტომების გაერთიანება), რომლებმაც განდევნეს სკვითები. მათი ნაწილი მომთაბარე ცხოვრებას მისდევდა, ნაწილი კი პერმამენტულად სახლობდა ერთ ადგილას. ძვ. წ. 73 წელს მათი რაოდენობა შეადგენდა 600 000 და სათავეში ედგა კუნმრი. ვუსუნები ორ ჯგუფად დაიყვნენ: ქანგლი - ცხოვრობდნენ ქართაუს მთისა და სირდარიის შუა ნაწილში და ალანი - არალის ზღვის ჩრდილოეთი ნაპირებიდან კასპიის ზღვის ჩრდილოეთით მიგრირებულნი. ვუსუნები გარკვეულწილად ენათესავებოდნენ ჰუნებს, რომლებიც ასევე მომთაბარე ცხოვრებას ეწეოდნენ და ბრწყინვალე მეომრები იყვნენ. ისინი ცენტრალური აზიის ექსპანსიას ახორციელებდნენ. ჰუნების წინამძღოლის, ატილას, გარდაცვალების შემდეგ იმპერია განადგურდა.

ახ. წ. V და VI საუკუნეებში ალთაი თურქებმა ჯერ დაასუსტეს და შემდეგ დაიპყრეს ვუსუნთა გაერთიანება. მომდევნო პერიოდის განმავლობაში ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ სხვადასხვა თურქულ ტომთა გერთიანებები. ერთი ხაკანათი მეორეს ანაცვლებდა: თურქული, თურგეშის და ა.შ. ამავე პერიოდში, სამხრეთ ყაზახეთის დასახლებები გადიოდა აბრეშუმის გზაზე, რომელიც ევროპასა და შუა აღმოსავლეთს აკავშირებდა აზიასთან. თურქული ხაკანათის მეომრები დიდი ხნის განმავლობაში დევნიდნენ არაბებს და არ აძლევდნენ სირდარიის გადმოლახვის საშუალებას.

VIII საუკუნეში არაბების კონტროლს დაექვემდებარა სამხრეთ ნაწილი და რეგიონში ისლამი გავრცელდა. მალე ასპარეზზე გამოჩნდნენ ქარლუქსები, რომლებმაც თურგეშები  დაამარცხეს. მათი ბატონობა 200 წელს გაგრძელდა. 940 წელს სათავეში ყარახანიდები მოვიდნენ, რომლებიც მომდევნო ორას წელს მართავდნენ ყაზახეთს და ისლამს ავრცელებდნენ. მათ პერიოდში აყვავდა სტეპების ეკონომიკა, შემცირდა მომთაბარეთა რიცხვი, ხალხმა დასახლება დაიწყო ერთ ადგილზე, სარწყავმა სისტემამ ხილისა და ბოსტნეულის მოყვანის საშუალება მისცა მოსახლეობას. დედაქალაქ თარაზში მოსახლეობის რაოდენობამ იმატა. 1130 წელს ქარახანიდებს იპყრობენ მონღოლური ტომები ქარაქითები, რომლებსაც თავის მხრივ ამარცხებენ ისევ თურქული ტომები.

ამ დროს ასპარეზზე გამოდის ჩინგიზ-ყაენი, რომელსაც XIII საუკუნის დასაწყისში ემორჩილებოდნენ მონღოლთა ტომები. იგი ამარცხებს ყაზახეთის ტერიტორიაზე არსებულ თურქულ ტომებს და თავიდან იშორებს ხვარაზმის შაჰს და მხოლოდ ამის შემდეგ ტოვებს ყაზახეთს. მისი მეთაურობით გადაუარეს ყაზახეთის რეგიონს, თავს ესხმოდნენ დასახლებებს, ხოცავდნენ ან ტყვედ მიჰყავდათ ადგილობრივი მოსახლეობა. მონღოლთა ხანმოკლე დაპყრობებს უკვალოდ არ ჩაუვლია. მათი სოციალური და ადმინისტრაციული სტრუქტურა დაინერგა, მონღოლური სიტყვები გაჩნდა ყაზახურ ენაში, შეიცვალა კლანების სტრუქტურა და დაემსგავსა ულუს, მიიღეს იასა მონღოლების კანონები.

1227 წელს ჩინგიზის გარდაცვალების შემდეგ, მისი იმპერია შვილებმა გადაინაწილეს. ყაზახეთის ტერიტორია ჩაღათა-ხანისა და ჯუჩის ხელში ექცევა, თუმცა ამ უკანასკნელის სიკვდილის შემდეგ მემკვიდრე ხდება ბათუ. ჩაღატაი აარსებს „ჩაღატაის ხაკანათს“, ხოლო ბათუ - „ოქროს ურდოს“.

ოქროს ურდოს ტერიტორია ფართოვდებოდა. დამოუკიდებელი ხაკანათების გარდა, XIV საუკუნის პირველ ნახევარში შეუერთდა „თეთრი ურდო“. ეს უკანასკნელი ნახევრადავტონომიური იყო და პირველი ხანის გარდაცვალების შემდეგ, დანარჩენი 8 ხანი სრულ დამოუკიდებლობას ესწრაფვოდა, რაც ვერ მოხერხდა 1364 წლამდე. თეთრმა ურდომ დამოუკიდებლად ხანმოკლე პერიოდი გაძლო. იგი ისევ შეუერთა ოქროს ურდოს ახალმა ხანმა, თოხთამიშმა.

ამავე პერიოდში ჩაღატაის ხაკანათი დაიშალა. გამოჩნდნენ ახალი ძალები. თეთრი ურდო, მაღულისტანი და მავარანი ერთმანეთს ექიშპებოდნენ. განუწყვეტელმა ომებმა ეკონომიკური სტაგნაცია გამოიწვია. ასპარეზზე თემურ ლენგის გამოჩენის შემდეგ 1370 წელს ჩაღატაის ხაკანათი, 1395 წელს კი ოქროს ურდო მოექცა მისი გავლენის ქვეშ. მართალია, წერტილი დაესვა ოქროს ურდოსა და თეთრი ურდოს არსებობას, მაგრამ XV საუკუნეში გაჩნდა თურქული ტომების ორი ახალი კონფედერაცია: ნოღაის ხაკანათი (ურალისა და ვოლგას მდინარეებთან მცხოვრები ყივჩაღთა ტომების გაერთიანება) და უზბეკთა ხაკანათი (1420 წელს შექმნილი. სირდარიის, არალის ზღვისა და მდ. ირტიშის ჩრდილოეთ ტერიტორიებზე). „უზბეკებად“ იწოდებოდნენ ის ტომები, რომლებიც დღევანდელი უზბეკეთისა და ყაზახეთის ტერიტორიაზე დასახლდნენ.

სტაბილური მდგომარეობა ხანმოკლე აღმოჩნდა. დაპირისპირება ჩამოვარდა უზბეკთა ხაკანათის, ხან ბარაკსა, და თემურ ლენგის შვილ, ულუღ ბეგს შორის. ბარაკის გარდაცვალების შემდეგ უზბეკთა ხაკანათს სათავეში ჩაუდგა აბულ ხაირი, რომელმაც გააერთიანა თურქული ტომები და დაიწყო სამხედრო ექსპანსია. იგი მონღოლურმა ტომებმა, ოირატებმა, დაამარცხა, რითაც ისარგებლეს ქერეიმ და ჯანიბეკმა.მონღოლთა იმპერიის თეთრი ურდოს ხანის ბარაკის ორმა ვაჟმა აჯანყება მოაწყო აბულ ხაირის, უზბეკთა ხანის წინააღმდეგ. ისინი გათავისუფლდნენ უზბეკთა ბატონობისგან და მომხრეებთან ერთად გადაინაცვლეს დასავლეთ სემირეჩეში (ტერიტორია მდინარეებს ჩუსა და ტალას შორის), რომელსაც უწინ აკონტროლებდნენ უზბეკები. დროის გასვლასთან ერთად მათი ტერიტორიაც გაფართოვდა და მოსახლეობამაც იმატა. მათ შექმნეს ხაკანათი, რომლის ცენტრი იყო ბეთფაქ-დალას უდაბნო, რომელიც მდინარეებს შორის მდებარეობდა. ყაზახთა ხაკანათი XVI საუკუნისათვის უკვე მოიცავდა ბალხაშის ტბის მიმდებარე ტერიტორიას, მდინარე თურღაის ჩრდილოეთ ნაწილს, არალის ზღვის დასავლეთ მიწებსა და ტერიტორიას სირდარიის ზედა და ქვედა ნაწილში. ყაზახეთა და უზბეკთა ხაკანათს შორის არსებულ დაპირისპირებას წერტილი დაესვა 1500 წელს სამშვიდობო ხელშეკრულებით.

ყაზახ-მონღოლი მონადირეები

ცენტრალიზებული და გაერთიანებული ყაზახთა ხაკანათის შექმნა აბულ კასიმს მიეწერება. მის დაქვემდებარებაში იყო 200 000 ცხენოსანი მეომარი, რომელსაც მეზობელი ხაკანათები უფრთხოდნენ. XVI საუკუნის მიწურულს, ყაზახები სამ ტომად დაიყვნენ: დიდი ურდო (სამხრეთ-აღმოსავლეთი რეგიონი, ტიან შანის ჩრდილოეთი); საშუალო ურდო (ჩრდილო-ცენტრალური რეგიონი, არალის ზღვის აღმოსავლეთი); პატარა ურდო (დასავლეთი; არალსა და ურალს შორის).

XVII საუკუნეში ყაზახეთის ტერიტორიაზე რუსები გამოჩნდნენ. 1645 წელს მათ ააგეს საგუშაგო კასპიის ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროზე. ასეთი ადგილები გაჩნდა ურალის მდინარეზეც, რომელსაც სამხედრო და სავაჭრო დანიშნულება ჰქონდა. ამავე დროს ყაზახებს მოუწიათ ყალმუხებთან დაპირისპირება. მათ დაიკავეს მიწების დიდი ნაწილი, იქიდან აყრილმა მოსახლეობამ კი თავშესაფრის ძიება რუსებთან დაიწყო. „დიდი უკანდახევა“, „კატასტროფის წლები“ - ასე მოიხსენიებენ XVIII საუკუნის პირველ ნახევარს ყაზახთა ისტორიაში. დამპყრობლებისგან შევიწროვებულმა მცირე ურდომ და მისმა მმართველმა აბულ ხაირმა დახმარებისთვის რუსეთს მიმართეს და მასთან ალიანსი დაამყარეს 1731 წელს. ამ ხელშეკრულებამ რუსეთს განუზომელი ძალაუფლება მიანიჭა და მალე დაიწყო მცირე ურდოზე თავისი გავლენის გაფართოება.

რუსეთისგან პროტექციონიზმის მიღებას დასთანხმდა საშუალო ურდო, რომელიც 1798 წელს შეიერთა. გაცილებით დიდხანს გასტანა დიდმა ურდომ. მხოლოდ 1820-იან წლებში სამხრეთით ქუგენის ხაკანათის გაფართოებამ აიძულა იგი რუსეთთან ხელშეკრულება დაედო. ამ წლებში რუსეთის მეფე ალექსანდრე პირველმა ახალი ადმინისტრაციული სისტემა გააცნო ყაზახებს. ტერიტორია დაიყო ადმინისტრაციულ ერთეულებად, რომელიც ცარისტებს გადასახადების ეფექტიანად აკრეფის საშუალებას აძლევდა. ამოიძირკვა სამივე ხაკანათი: საშუალო - 1822; მცირე - 1824; დიდი - 1848. ყაზახები ანექსორებს წინააღმდეგობას უწევდნენ. აჯანყებულთა სათავეში საშუალო ურდოს ხანი კენენი იდგა, რომელიც თავის მიმდევრებთან ერთად 1836-47 წლებში უპირისპირდებოდა რუსეთს. რუსებმა წინააღმდეგობის ჩახშობა მოახერხეს და 1847 წელს მოკლეს კენენ ხანი. იგი ყაზახეთის პირველ ნაციონალურ გმირად შეირაცხა.

ყაზახი ცენტრალურ აზიელი მხედარი, რუსეთის ეთნოგრაფიული მუზეუმი

რუსეთის ხელისუფლებამ შეწყვიტა მომთაბარე ცხოვრების წახალისება. ფორტების მომრავლებამ შეამცირა საქონლის საძოვრად გამოსაყენებელი მიწები. 1870-იანებისთვის ანექსია დასრულებული იყო. ცოტა ხანში, 1890-იან წლებში, იმპერიამ გასცა ბრძანება უკრაინელი და რუსი გლეხები დაესახლებინათ ნაყოფიერ მიწებზე. 1906-12 წლებში რუსებმა ნახევარ მილიონზე მეტი ფერმა დააარსეს. ამას მოჰყვა ადგილობრივი მომთაბარე მოსახლეობის გადასახლება ჩინეთსა და მონღოლეთში, შიმშილი და სიღარიბე.

1916 წელს ყაზახები გერმანელების წინააღმდეგ გაიწვია რუსეთმა, მაგრამ წინააღმდეგობას შეხვდა. ცარისტულმა მთავრობამ გადაწყვიტა სამხედრო საქმეს ჩამოშორებული ყაზახები სამუშაო ერთეულებად დაეყო. სტეპებში აჯანყება დაიწყო, რაც ჩახშობით დასრულდა. 50 000 აჯანყებული დასაჯეს. მათ ჩამოერთვათ მიწები და ამ მიწებზე რუსები დაასახლეს. 1917 წელს რუსეთი შიდაარეულობამ დაასუსტა. რუსეთის რევოლუციას მოჰყვა იმპერიის დაცემა და სამოქალაქო ომი, რითაც ისარგებლეს ყაზახებმა. შეიქმნა პოლიტიკური პარტია „ალაშ-ორდა“ (ალაშის ურდო) და ასევე ამავე სახელწოდების სახელმწიფო, რომელმაც მხოლოდ 1918-20 წლებში იარსება. საბოლოოდ სსრკ-მ ყაზახეთი ისევ თავის გავლენას დაუქვემდებარა და სოციალიზმი დაამყარა. მატერიალური და ადამიანური დანაკარგი დიდი იყო.

1920 წლის 26 აგვისტოს ყაზახეთის ტერიტორია აღიარეს „ყირგიზეთის ავტონომიურ საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკად“. 1925 წელს სახელი შეეცვალა, როგორც „ყაზახეთის ასსრ“, მაგრამ 1936 წელს სსრკ-ს მოკავშირე რესპუბლიკა გახდა და „ყაზახეთის სსრ“ ეწოდა. მმართველებად ძირითადად უცხოელები ინიშნებოდნენ. 1920-30-იან წლებში სტალინის ტერორის შედეგად სტეპები გახდა გულაგის არქიპელაგის მნიშვნელოვანი ნაწილი. აქ აარსებდნენ ბანაკებს და ჩამოჰყავდათ სსრკ-დან დევნილი ინტელექტუალები და სხვა „ხალხის მტრები“. სტალინმა ასევე განახორციელა კოლექტივიზაციის გეგმა. მოსახლეობა აჯანყდა, დაიწყეს საქონლის ხოცვა-ჟლეტა. დაიხოცა საქონლის 80 % და 1,5 მლნ-მა ყაზახმა დატოვა ქვეყანა. მილიონ ნახევარს აღემატემოდა რეპრესიების შედეგად დახოცილთა რიცხვი. ინდუსტრიალიზაციის პროცესმა და აგრარული სექტორის განვითარებამ ქვეყანაში არსებული მდგომარეობა გამოასწორა და ხალხის მდგომარეობაც გამუმჯობესდა.

მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში გერმანია ტერიტორიულ ექსპანსიას ეწეოდა, სსრკ-ს კი ეშინოდა გერმანელებს გაველნა არ გაევრცელებინათ ყაზახეთის ტერიტორიაზე. სსრკ-ს ინდუსტრიულმა ცენტრმა გარკვეული დროის განმავლობაში აქ გადმოინაცვლა. ომის შემდგომ ყაზახეთის ტერიტორიას იარაღების საცდელად იყენებდნენ. ატომური ბომბების გამოცდა გრძელდებოდა სსრკ-ს მმართველობის დასრულებამდე. იმატა დაავადებების, კიბოსა და დეფექტების რიცხვმა. 1953-65 წლებში სტალინის შემდეგ მოსულმა ნიკიტა ხრუშჩოვმა გადაწყვიტა სტეპების არაპროდუქტიული მიწები გაენაყოფიერებინა და მარცვლეული მოეყვანა. წამოიწყო „უბიწო მიწების“ კამპანია, რასაც ყაზახები რუსიფიკაციის ნიშნად აღიქვამდნენ. მიზეზი იყო ათასობით რუსისა და არაყაზახის ჩამოსვლა და დასახლება ყაზახეთის ტერიტორიაზე. ამ პროგრამასთან შექმნილი სირთულეების გამო ხრუშჩოვმა ბრეჟნევი გაგზავნა პარტიის ლიდერად, მაგრამ იგი 1956 წელს თავად დასჭირდათ და პირველ მდივნად ყაზახი დინმუჰამედ კუნაევი დაინიშნა. ჯერ ბრეჟნევის გამო იძულებული გახდა თანამდებობა დაეტოვებინა, შემდეგ კი მის მარჯვენა ხელად გადაიქცა. მისი მმართველობის პერიოდში ყაზახეთის ეკონომიკური თუ სოციალური მდგომარეობა საგრძნობლად გაუმჯობესდა. 1970-80-იან წლებში ინდუსტრიალიზაციის პროცესი გაიზარდა. რუსული ენა და განათლება დომინანტური გახდა.

1986 წლის 16 დეკემბერს, მიხეილ გორბაჩოვმა ყაზახეთის ლიდერი შეცვალა, რასაც მოჰყა პირველი ნაციონალური პროტესტი და სამდღიანი აჯანყება. ხელისუფლების სათავეში მოვიდა ნურსულთან ნაზარბაევი, ყოფილი ინჟინერი და წარმოშობით ყაზახი. მან ქვეყნის დამოუკიდებელ, დემოკრატიულ რელსებზე გადაყვანა დაიწყო. 1990 წელს პარლამენტმა პრეზიდენტად აირჩია. საბჭოთა კავშრის დაშლის შემდეგ, 1991 წლის 1 დეკემბერს მოიგო უკონკურსო საპრეზიდენტო არჩევნები. 16 დეკემბერს ყაზახეთმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.

ნაზარბაევის პოლიტიკურ კურსს უნდა გადაეწყვიტა ქვეყნის ბედი. დამოუკიდებლობის მომდევნო წლებში დაიწყო ზომიერად დემოკრატიული რეფორმების გატარება. უნდოდა განემუხტა ეთნიკური დაძაბულობა ყაზახებსა და სლავებს შორის. 1993 წელს პირველი კონსტიტუცია მიიღეს. კონსტიტუცია დიდ ძალაუფლებას ანიჭებდა პარლამენტს. 1995 წელს პარალამენტი დაშალა და ახალი არჩევნები დანიშნა. ასევე გაზარდა თავისი პრეზიდენტობის წლები 2000 წლამდე, მაშინ, როცა რეალურად ხელახალი საპრეზიდენტო არჩევნები 1996-ში უნდა ყოფილიყო. რეფერენდუმის შედეგად ნაზარბევმა დიდი მხარდაჭერა დაიმსახურა.

შემდეგი არჩევნები 2000 წელს უნდა ჩატარებულიყო, მაგრამ თარიღი ისევ გადმოწიეს 1999 წლის იანვრისათვის. ასე მოხდა 2006 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებზეც - ჩატარდა 2005 წელს. ნაზარბაევი არჩვენებში იმარჯვებდა და აგრძელებდა მოწინააღმდეგე პოლიტიკური პარტიების შევიწროვებას. მაგალითად, 2001 წელს პარტია „ყაზახეთის დემოკრატიული არჩევანის“ ლიდერები დააპატიმრა. მის მთავრობას ადანაშაულებდნენ კორუფციასა და ნეპოტიზმში, მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ საწინააღმდეგო პოლიტიკას ატარებდა.

2007 წლის არჩევნები წინა წლებთან შედარებით უფრო დემოკრატიული იყო. თუმცა კრიტიკა მაინც დამიმსახურა ქვეყანამ და მთავრობას მოუწოდეს პოლიტიკური პლურალიზმის გზა აეღოთ. ამავე წელს თავიდან მოიშორეს კანონი, რომელიც პიროვნებას მხოლოდ ხელისუფლების სათავეში ორჯერ მოსვლის საშუალებას აძლევდა და 2012 წლამდე. 2011 წელსა და 2015 წელს ჩატარებული არჩევნების გამარჯვებულიც ნაზარბაევი გახდა. იგი დღემდე ყაზახეთის მმართველია.

ენა

ყაზახურ  ენაზე მოლაპარაკეთა რიცხვი: დაახლოებით 8 მილიონი.

ძირითადი დიალექტები: ჩრდილო-აღმოსავლეთის ყაზახური, სამხრეთ ყაზახური და დასავლეთ ყაზახური.

გეოგრაფიული ცენტრი: ყაზახეთის რესპუბლიკა

ყაზახური ყაზახეთის რესპუბლიკის ოფიციალური, ძირძველი ენაა. ყაზახურად მეტყველებენ სამხრეთ ციმბირში, ჩინეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილსა და ჩრდილო-აღმოსავლეთ მონღოლეთშიც. დღესდღეობით თურქული ენათა ჯგუფის  ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული წარმომადგენელია ცენტრალურ აზიაში.

ისტორია

ყაზახური მომდინარეობს პროტო-თურქული ენიდან. აღნიშნულ ენაზე შესრულებულ უძველეს ტექსტებს წარმოადგენენ Orkhon-ისა და Yenisey-ის ხეობის (ჩრდილო-ცენტრალური მონღოლეთი) ძველ თურქ რუნთა წარწერები, რომლებიც 700-დან 800 წლამდე თარიღდებიან. თურქული ენების ლექსიკონი, რომელიც დაახლოებით 1000 წელსაა შესრულებული, წარმოაჩენს, რომ ამ ენაზე მოლაპარაკე, განსხვავებულ ტომებში სხვადასხვა დიალექტი გამოიყენებოდა. თუმცა, არ არის ცნობილი როდის მიიღო ყაზახურმა ცალკეული ენის სტატუსი. დღევანდელი სახით მოღწეულმა ყაზახურმა ენამ ფორმირება განიცადა მეჩვიდმეტე საუკუნეში თურქული ენების განვითარების უკანასკნელ, თანამედროვე  პერიოდში (ზოგი ექსპერტი აღნიშნულ ხანას უფრო ადრე, XV ან XVI საუკუნეებით ათარიღებს). ყაზახური ენა ზეპირი პოეზიის საკმაოდ მდიდარ და უძველეს ტრადიციას ფლობს. მიუხედავად ამისა, სტანდარტულ წერილობით ფორმას XIX საუკუნის შუა ხანებამდე არ უარსებია. ამ პერიოდში ყაზახები რუსების (მეჩვიდმეტე საუკუნის დასაწისიდან დროდადრო იპყრობდნენ ყაზახეთის ტერიტორიებს) მმართველობის ქვეშ იმყოფებოდნენ, რომლებიც თრგუნავდნენ მათ მომთაბარე კულტურასა და ენას. ზოგიერთი მკვლევრის თანახმად, ყოფილი საბჭოთა კავშირის თურქული ჯგუფის ენებს შორის ყველაზე დიდი რუსული გავლენა სწორედ ყაზახურში ვლინდება.

ენის ვარიაციები

ყაზახურის ძირითად დიალექტებს წარმოადგენენ ჩრდილო-ყაზახური, სამხრეთ-ყაზახური და დასავლეთ-ყაზახური. დიალექტებს შორის სხვაობა უმცირესია.

ყაზახურსა და დანარჩენ თურქულ ენებს საკმაოდ ახლო კავშირი აქვთ ერთმანეთთან და მათ შორის მეტყველების გარკვეულობის საკმაოდ მაღალი დონე შეინიშნება. მაგალითად, ყაზახური და კარაკალპაკი განსაკუთრებით ახლოს არიან. როგორც ზოგი მკვლევარი ამტკიცებს, კარაკალპაკი ყაზახურის დიალექტს წარმოადგენს.

ორთოგრაფია

ყაზახი ქალი ჩაით უმასპინძლდება

ყაზახური, ისტორიულად მუსლიმი ხალხის ენა, 1929 წლამდე არაბული ანბანით იწერებოდა. რომაულით - 1929-დან 1940-მდე; ხოლო საბჭოთა ოკუპაციიდან, 1940 წლიდან, კირილიცათი. 1954 წელს დამწერლობამ მსუბუქი მოდიფიკაცია განიცადა. ახლა გამოიყენება სტანდარტული რუსული კირილიცას 33 ასო, რომელსაც ემატება ყაზახური ენის ჟღერადობის სპეციფიკური სიმბოლოები.

ლინგვისტური სქემა

დანარჩენი თურქული ენების მსგავსად, ყაზახური ენაც აგლუტინაციურია, რაც იმას ნიშნავს, რომ გრამატიკული ფუნქციები გამოიხატება ფუძეებზე სხვადასხვა სუფიქსის დართვით. არსებით სახელებზე დართული ცალკე მდგომი სუფიქსები ასახავს როგორც სქესს, ასევე რაოდენობას, თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ არ არსებობს გრამატიკული სქესი. არის ექვსი ბრუნვა: სახელობითი (nominative), ნათესაობითი (genitive), მიცემითი (dative), ბრალდებითი (accusative), ადგილობრივი (locative) და მოქმედებითი (ablative). რიცხვი აღნიშნება მრავლობითი სუფიქსებით. ზმნები თანხვედრაშია თავიანთი სუბიექტის ბრუნვასა და რიცხვთან და, როგორც არსებითი სახელის შემთხვევაში, ცალკე ამოცნობადი სუფიქსები ასრულებენ იმავე ფუნქციებს. ასევე არსებობს დროის, კილოს და ასპექტის ამსახველი სუფიქსები.

ყაზახურ ენაში არსებული სუბიექტი-ობიექტი, ზმნა და სიტყვათა წყობა თურქული ენების სპეციფიკის ტიპური წარმომადგენელია. მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია სხვა წყობების გამოყენება გარკვეული დისკორს სიტუაციის დროს.

ყაზახური განიცდის არაბული, სპარსული და რუსული ენების ლექსიკურ გავლენას.

როლი საზოგადოებაში

1989 წლის სექტემბერში ყაზახეთის უმაღლესმა საბჭომ რესპუბლიკის ოფიციალურ ენად დაამტკიცა ყაზახური, რუსულთან ერთად, რომელიც ინტერეთნიკურ კომუნიკაციის საშუალებად არის მიჩნეული. უფრო ხშირად ტარდება ტრადიციული ყაზახური პოეზიისა და სიმღერის კონკურსები, ხოლო რუსული საგზაო ნიშნები და ადგილების სახელები ყაზახური ეკვივალენტებით არის შეცვლილი. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ქვეყანაში ეთნიკურად ყაზახი და რუსი მოსახლეობის რაოდენობა თითქმის თანაბარია (დაახლოებით 6 და 7 მილიონი), ენის კუთხით არსებული სიტუაცია დაძაბულობით არ გამოირჩევა.

1989 წელს ოფიციალურად დარეგისტრირებული იყო 160 ყაზახურენოვანი გაზეთი, ხოლო 31 პერიოდული გამოცემის ჟურნალი. მედიაში არსებულ სხვა ენებს წარმოადგენენ: რუსული, უიღურული, გერმანული და კორეული.

ყაზახური ენის მომავალი

ალბათ რთული დასაჯერებელია, რომ ერთ საუკუნეში დამწერლობის ორჯერ შეცვლის შემდეგ, ყაზახურს ექნებოდა ანბანის შევსების საკუთარი ალტერნატივა. 2006 წლის ბოლოს, ყაზახეთის პრეზიდენტმა, ნურსულთან ნაზარბაევმა, დააარსა სამთავრობო კომიტეტი, რომელსაც უნდა შეესწავლა რამდენად იყო შესაძლებელი კირილიცაზე დაფუძნებული არსებული დამწერლობის შეცვლა ლათინური გავლენის მქონე დამწერლობით. კომიტეტმა 2007 წელს წარადგინა სამოქმედო გეგმა, რომელიც 15 წლიან სამუშაო პროექტზე იყო გაწერილი და $300 მილიონს საჭიროებდა. აღნიშნულ გეგმასთან დაკავშირებით არაფერი გაცხადებულა 2012 წლამდე, როდესაც ნაზარბაევმა კვლავ წამოჭრა ადრინდელი იდეა და აღნიშნა, რომ ცვლილება 2025 წელს განხორციელდება.

რატომ გახდა ცვლილება აქტუალური? ერთ-ერთი მიზეზის თანახმად (როგორც თავად ნაზარბაევი აცხადებს), ლათინურ ანბანზე გადასვლა შეიძლება ყაზახეთის გლობალური ინტეგრაციის საფუძველი გახდეს. გლობალური ბიზნესი, ფინანსები და მეცნიერება, ისევე, როგორც მნიშვნელივანი ბიზნეს საქმიანობები და მედია გასაღების ბაზრები, დასავლურ და ლათინურ ანბანზე დაფუძნებულ სფეროს წარმოადგენს.

გარდა ზემოთ აღნიშნულისა, ეს ყველაფერი შეიძლება ახალი მედიის დამსახურებაც იყოს. რიგ წინააღმდეგობებს ქმნის მსოფლიოს მასშტაბით ნაკლებად გავრცელებული კირილიცას ანბანი, 11 დამატებითი ასოთი, რომლებიც იშვიათად თუ მოიძებნება კომპიუტერულ პროგრამების ანაბეჭდებსა და შრიფტებში. სწორედ ამიტომ, ფართოდ გავრცელებულ ლათინურ დამწერლობაზე გადასვლა ყაზახეთისთვის უდავოდ წინ გადადგმული ნაბიჯი იქნება.

მკვეთრი ორთოგრაფიული ცვლილებების გატარების რეფორმას უამრავი ოპონენტი ჰყავს. ყაზახეთის შემთხვევაში, ბევრი ადგილობრივი ინტელექტუალი და საზოგადო მოღვაწე ამტკიცებს, რომ კირილიცას ანბანის შეცვლით, მეოცე საუკუნის ყაზახური მწერლობა მომავალი თაობებისთვის ხელმიუწვდომელი და გაუგებარი გახდება. რის შედეგადაც, ყაზახეთი დაკარგავს თავის ლიტერატურულ ისტორიასა და იდენტობას. ასევე, ცვლილება საჭიროებს მასიურ გარანტიებს სამოქალაქო საზოგადოების მხრიდან, არა მხოლოდ გაზეთებსა და ნოველებს, არამედ სასკოლო სახელმძღვანელოებს, საგზაო ნიშნებს, ქუჩების სახელებსა და ლინგვისტური ლანდშაფტის სხვა ყოველდღიურ მახასიათებლებს მოუწევთ სადამწერლობო სიმბოლოების შეცვლა.

ყაზახი ხალხი, ჩინეთი

დამწერლობის ცვლილების სურვილი შეიძლება გამოწვეული იყოს ყაზახური ენის რუსული ენის ჩრდილისაგან თავის დაღწევის, უფრო მეტიც, თავად ყაზახეთის სახელმწიფოს რუსეთის გავლენისაგან გათავისუფლების სურვილით. მიუხედავად ნაზარბაევის კომენტარისა, რომ ცვლილებას არაფერი აქვს საერთო გეოპოლიტიკურ მიზეზებთან, ანბანის ცვლილებას ზოგიერთი მოაზროვნე მაინც უკავშირებს პოლიტიკური ორიენტაციის ცვლილებას, რადგან მათი აზრით, უფრო გლობალური მისწრაფებები აღნიშნავს დასავლური იდეებისა და ღირებულებებისაკენ სვლას.

გარდა ზემოთ აღნიშნული ფაქტორებისა, მეცნიერები ხაზს უსვამენ, რომ თუ კირილიცას ანბანი პირდაპირი კავშირში აქვს რუსულთან და მასთან ასოცირდება, ლათინური ანბანის მსგავსი იდენტიფიცირება არც ერთ ქვეყანასთან მიმართებით არ ვლინდება. კირილიცასა და რუსეთის შემთხვევის საპირისპიროდ, ლათინურ დამწერლობას იყენებს რიგი სახელმწიფოებისა, რომლებიც ამავდროულად მნიშვნელოვან აქტორებს წარმოადგენენ საერთაშორისო სისტემაში. მკვლევართა ვარაუდით, ლათინურ დამწერლობაზე გადასვლამ შეიძლება ყაზახეთს მისცეს შანსი განავითაროს საკუთარი სახელმწიფოებრივი იდენტობა, რუსეთისგან დამოუკიდებლად.

ყაზახეთის გადაწყვეტილება (შეცვალოს თუ დაიტოვოს ამჟამინდელი დამწერლობა) სამომავლო პერსპექტივაში გარკვეული შედეგის მომტანი იქნება. არსებობს ვარაუდი, რომ ლათინურზე გადასვლამ შეიძლება გამოიწვიოს ყოფილი საბჭოთა ქვეყნების მოტივირება, რომლებიც იძულებულნი იყვნენ, თავიანთი დამწერლობა კირილიცასთვის მოერგოთ. მეორე მხრივ, არსებობს მოსაზრება, რომ რუსული ანბანის შენარჩუნება მანიშნება იქნება იმაზე, რომ ყაზახეთს არ სურს თავის ახლო წარსულთან კავშირის გაწყვეტა. მეცნიერები გადაჭრით ვერაფერს ამბობენ, შედეგებზე მსჯელობა და წინასწარმეტყველება საკმაოდ რთულია, რადგან მხოლოდ დრო გვიჩვენებს რომელ ასოთა წყობას შეითვისებს და შეინარჩუნებს სტეპების ენა.

რელიგია

ყაზახების რელიგიური რწმენები ისტორიულ და კულტურულ მოვლენათა გამო დროთა განმავლობაში სახეს იცვლიდა. დღეს ყაზახი მოსახლეობის უმრავლესობის რელიგიური აღმსარებლობა სუნიტური ისლამია, თუმცა სხვადასვხა რელიგიური პრაქტიკის გამო ყაზახეთში ისლამის განსაკუთრებული ფორმა ჩამოყალიბდა. ზოგი მკვლევარი ამ ფორმას „ისლამის არაფორმალური ვერსიით“ მოიხსენიებს, ზოგი კი - „ფოლკ ისლამს“ უწოდებს .

ყაზახური ეროვნული სამოსი

ყაზახების რწმენას თენგრიზე დასაბამი მისცა თურქულმა და მონღოლურმა ტომებმა. თენგრი ცის კულტს ნიშნავს. თენგრის მიმდევრები საკუთარ არსებობას დაუსრულებელ ლურჯ ცას უკავშირებენ. მათი რწმენით ბუნების სულები იცავენ ადამიანებს. ყაზახების ნომადური ცხოვრების სტილი დაკავშირებული იყო მეცხოველეობასთან და სეზონურ მიგრაციასთან, ამიტომ დღეისთვის ყველა კარგად შესწავლილი რელიგიური სისტემა ბუნებას უკავშირდება. ყაზახების რელიგიაში განსაკუთრებული ადგილი ეკავა ანიმიზმსა და ტოტემიზმს, მათ სწამდათ დედამიწის სულის, წყლის სულის, ცეცხლისა და რქოსანი პირუტყვის სულების. ყაზახურ კულტურაში ასევე მნიშვნელოვან ადგილს იკავებდა წინაპართა სულების რწმენა. ისინი ფიქრობდნენ, რომ წინაპართა სულები ცხოვრობდნენ მზეში, მთვარეში, მრავალი სახეობის ცხოველში, მათ შორის შინაურ ცხოველებშიც კი. მათი რწმენით ბოროტება ანუ „ქეზირ“ (kesir) გამუდმებით ებრძოდა სიკეთეს ანუ „ქეის“ (kei). თენგრიზმთან ერთად გავრცელებული იყო შამანიზმი. შამანები, რომელთაც ყაზახები ბაშქებს (baskhy) უწოდებდნენ, ატარებდნენ მსხვერპლშეწირვებსა და სხვა რიტუალებს. გარდა ამისა, ისინი კურნავდნენ ადამიანებს და კავშირს ამყარებდნენ სულებთან. შამანი შეიძლებოდა ყოფილიყო ქალიცა და კაციც. თითქმის ყოველთვის, მას შეეძლო მუსიკალურ ინსტრუმენტებზე დაკვრა, რადგან მუსიკა ზოგიერთი რიტუალის განუყოფელი ნაწილი იყო.

ისლამის გავრცელება ყაზახთა შორის დაიწყო მერვე საუკუნეში, მას შემდეგ რაც არაბებმა დაიპყრეს ცენტრალური აზია. მიუხედავად ამისა, ამ რელიგიამ ფეხი ვერ მოიკიდა XIX საუკუნის დასაწყისამდე. კლიმატისა და გეოგრაფიული გარემოს გამო ყაზახებს სპეციფიკური ცხოვრების სტილი ჩამოუყალიბდათ, რაც რთულ პირობებს ქმინდა ისლამის დასამკვიდრებლად. მუდმივი გადაადგილების გამო შეუძლებელი იყო ზოგიერთი რელიგიური ცერემონიის ზედმიწევნით შესრულება, მაგალითად, ერთ-ერთი ასეთი ცერემონიაა ნამაზი. ნომადური ცხოვრების სტილი ვერ ეგუებოდა რუტინულ რიტუალებსა და განსაზღვრულ დროს ლოცვას. ისლამი ბევრად უფრო მოწესრიგებული და განსაზღვრულია, ვიდრე თენგრიზმი და სხვა მკვიდრი რწმენები, სწორედ ამიტომ მისი გავრცელება ძალიან ნელა მოხდა.

შედარებით უფრო სწრაფად გავრცელდა ისლამის მისტიკური ფორმა, სუფიზმი, სამხრეთ ყაზახეთში. სუფიზმი დაფუძნებულია თვითჩაღრმავების გზით ამ ქვეყნადვე ალაჰთან პირდაპირ, პერსონალურ კავშირზე. სუფური საძმოები ერთიანდებოდნენ სულიერი ლიდერის, შაიხის, ირგვლივ. ის ასწავლიდა მათ მედიტაციას, ბუნების ჭვრეტას, მისტიკურ თუ ასკეტურ რიტუალებს. შაიხის გარდაცვალების შემდეგ მისი საფლავი წმინდა ხდებოდა საძმოსთვის. ამგვარი პრაქტიკა უფრო მეტად ერგებოდა ნომადური ცხოვრების სტილსა და ყაზახების რელიგიურ შეხედულებებს, მაგალითად, გარდაცვლილი შაიხის საფლავის სიწმინდედ აღქმა ერთიმხრივ ერგებოდა ნომადურ რწმენას წინაპართა სულებზე. ყაზახი პოეტები სუფურ იდეებს თავიანთ შემოქმედებაში გამოხატავდნენ. ისლამის პროპაგანდაში სუფებს საკმაოდ დიდი როლი შეჰქონდათ, სუფთა ორდენის დამაარსებელი სუფი ხოჯა ახმედ ისავი ნომადი მუსლიმებისთვის მეორე სულიერი ლიდერი გახდა წინასწარმეტყველი მაჰმადის შემდეგ.

ორთოდოქსულ ისლამსა და სუფიზმს შორის არსებობს გარკვეული დაშორება, თუმცა საბოლოოდ ყაზახურ კულტურაში მოხდა ორივე მათგანის სხვადასხვა ასპექტის სინთეზი. ამგვარად, წარმოშვა ისლამის არაფორმალური ვერსია, გარდა ამისა, შენარჩუნებულ იქნა ადგილობრივი ძირძველი რელიგიური პრაქტიკა. ცის კულტსა და შამანიზმს არ დაუკარგავს აქტუალობა ყაზახურ საზოგადოებაში, მოხდა ერთგვარი შერწყმა ისლამის ღირებულებებთან.

XIX საუკუნეში, რუსული იმპერიის ბატონობის პერიოდში, ყაზახთა სტეპებზე ასახლებდნენ სლავებს, ძირითადად, რუსებს, უკრაინელებსა და ბელარუსებს, რათა გაევრცელებინათ რუსული მართლმადიდებლობა და ქრისტიანული ტრადიციები. ამ ფაქტმა ხელი შეუწყო ყაზახების რელიგიურ აღმსარებლობებს შორის სხვაობის გაღრმავებას.

ისლამი არ თამაშობდა მნიშვნელოვან როლს ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში რევოლუციამდე, ის უფრო ყოფაცხოვრებაში მჟღავნდებოდა. ყაზახეთის საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში ყოფნის პერიოდში ათეისტი მთავრობა ყოველგვარ რელიგიურ აქტივობას კრძალავდა. შამანები ფუნქციის გარეშე დარჩნენ, ისინი ვეღარ ქადაგებდნენ, ამასთან, საბჭოთა სამედიცინო სისტემამ მათი, როგორც მკურნალის, როლიც ჩაანაცვლა. მიუხედავად იმისა, რომ დამოუკიდებლობის პერიოდში ყაზახებს ჰქონდათ რელიგიური თავისუფლების გამოცდილება, საბჭოთა კავშირმა გარკვეული გავლენა მოახდინა შემდგომ რელიგიურ პრაქტიკასა და პოლიტიკაზე.

საბჭოთა კვშირის დაშლის შემდეგ ყაზახეთში შედარებით გამოცოცხლდა რელიგიური ცხოვრბა. აღორძინდა ნომადური რელიგიური შეხედულებები, ისლამი და ქრისტიანობა.

გარდა ამისა, გაჩნდა უამრავი ახალი რელიგიური კონცეფცია. დამოუკიდებლობის პირველ წლებში შეიმჩნეოდა დიდი რაოდენობით მეჩეთისა და ეკლესიის რეკონსტრუქცია. ყურანიცა და ბიბლიაც ითარგმნა ყაზახურად.

ოფიციალური კვლევების მიხედვით დღესდღეობით ყაზახი მოსახლეობის 70 % მუსლიმია. ამასთან, საბჭოთა კავშირის ათეიზმის გავლენით მათი ნაწილი საერთოდ ინდიფერენტულია რელიგიის მიმართ, ეს ტენდენცია უფრო მეტად ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში და ქალაქში მცხოვრებ მოსახლეობაში შეიმჩნევა.

შეიხი აბსატარ დერბისალი, ყაზახეთის დიდი მუფტი დგას ასტანას დიდ მეჩეთში.

ისლამის აღმავლობის პროცესი ერთი მხრივ დაკავშირებულია მის პოპულარიზაციასთან. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ გაიზარდა მეჩეთებისა და მუსლიმური სასულირო სასწავლებლების რაოდენობა, მთავრობა ხელს უწყობდა რელიგიური ცხოვრების გამოცოცხლებას. დღესდღეობით ყაზახეთში 2,5 ათასი მეჩეთია. უფრო და უფრო მეტი ახალგაზრდა ხდებოდა მუსლიმური რელიგიის მიმდევარი. უფრო მეტი ადამიანი მიდიოდა მეჩეთში ჰაჯის შესასრულებლად. ყურანის ყაზახურად თარგმნა დაეხმარა მოსახლეობას ნამაზისთვის საჭირო ლოცვების სწავლაში. ისლამის პოზიცია ასევე განმტკიცდა ოჯახურ ცხოვრებაში. მუსლიმანური ტრადიციების შესრულება უფრო მეტად იქცა ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილად. რელიგიურ სასწავლებელთა დიდი ნაწილი შენდებოდა არაბული ქვეყნების ინვესტიციებით, რომელთაც ისლამის პოპულარიზაციის სურვილი ამოძრავებდათ.

ყაზახ მოსახლეობაში გავრცელებულია ისლამის განსხვავებული გაგება, გავრცელებული კონცეფციაა სუნიტური ისლამის სინთეზი პრე-ისლამურ რწმენასთან და ხოჯა ახმედ იასავის სუფურ დოქტრინასთან. ყაზახებში რელიგიის სპეციფიკურობას სწორედ მისი განსხვავებულ ეროვნულ ტრადიციებთან დაკავშირება ქმნის. ყაზახები არ მიეკუთვნებიან ორთოდოქს მუსლიმანებს. ისლამის კანონები და ტრადიციები მოითხოვს აქტიურ რელიგიურ ცხოვრებას. აუცილებელია, დღის განმავლობაში ხუთჯერ ლოცვა, თავის შეკავება ალკოჰოლისა და ღორის ხორცისაგან. ყაზახები მუსლიმურ კანონებს მკაცრად არ იცვენ, მაგალითად, მათი უმეტესობა დღეში ხუთჯერ არ ლოცულობს.

ყაზახები ტოლერანტულები არიან და აღიარებენ რელიგიურ თავისუფლებას, ამას ხელს უწყობს სახელმწიფოს სეკულარულობა. ქვეყანაში აკრძალულია მხოლოდ ტერორიზმის საფრთხის შემცველი, რელიგიურ ეთნიკურობაზე დაფუძნებული რადიკალური პოლიტიკური ჯგუფები.

ყაზახებისთვის ჯერ კიდევ გარკვეულ გამოწვევას წარმოადგენს ბალანსის პოვნა ნომადურ ტრადიციებსა და ისლამის კანონებს შორის. 

რელიგიური დღესასწაულები

რამადანი

რამადანი არის მეცხრე და უწმინდესი თვე ისლამის კალენდარზე. ამ პერიოდში მუსლიმებს ეძლევათ შესაძლებლობა განსაკუთრებული რწმენა გამოხატონ ალაჰისადმი. ახალგაზრდებს, მოხუცებს, ავადმყოფებსა და ორსულ ქალებს აქვთ უფლება არ დაიცვან მარხვა. გარდა ამისა, მას, ვინც არ მარხულობს, შეუძლია მომარხულეს მოუმზადოს საჭმელი, რაც ასევე რწმენის გამოვლინებად ჩაითვლება. რამადანის დასრულებამდე მუსლიმები ტრადიციულად საკუთარ შემოსავალს უნაწილებენ ღარიბ ადამიანებს. მიუხედავად იმისა, რომ საკმაოდ ცოტა ყაზახი მარხულობს, ისინი მაინც ამზადებენ განსაკუთრებულ ტრადიციულ კერძებს მზის ჩასვლის შემდეგ. სამხრეთ ყაზახეთში, სადაც ყველაზე მეტად არიან კონცენტირირებულნი მორწმუნე მუსლიმანები, ტურისტების მიერ დღის განმავლობაში საკვების მოთხოვნა შეიძლება ცუდ ტონადაც კი ჩაითვალოს.

ბაირამი

ფესტივალი ტარდება რამადანის დასრულების შემდეგ, ეს დღე დღესასწაულია ყველასთვის, მათთვისაც კი, ვინც არ მარხულობდა. ყაზახები წინასწარ ამზადებენ კერძებს და იცვამენ საუკეთესო ტანსაცმელს. მეგობრები და ოჯახები ერთმანეთს დაუპატიჟებლად სტუმრობენ და ულოცავენ. ფესტივალზე არამუსლიმებსაც პატიჟებენ, მდიდარი ოჯახები მართავენ საჯარო დღესასწაულს.

ყურბან-ბაირამი

ყურბან-ბაირამი მუსლიმური სამყაროსთვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დღესასწაულია, ამ დროს ტარდება მსხვერპლშეწირვის რიტუალი. მას ისლამური მთვარის კალენდრის მე-12 თვეს აღნიშნავენ. ყურბან-ბაირამის ტრადიცია დაკავშირებულია ყურანის სიუჟეტთან, ერთგულების გამო იბრაჰიმი შვილს, ისმაილს, წირავს ალაჰს. ალაჰი იბრაჰიმს კრავს გამოუგზავნის შვილის ნაცვლად შესაწირად. ფესტივალი რამდენიმე დღეს გრძელდება, მორწმუნეები იკრიბებიან მეჩეთში და ერთად ლოცულობენ. თითოეული ოჯახი წირავს ცხვარს. ხორცის ორ მესამედს გაჭირვებულ ადამიანებს აწვდიან. ოჯახებში მზადდება სპეციალური კერძები. ყაზახები ყიდულობენ ახალ ტანსაცმელს, საკუთარი ხელით ამზადებენ აკაზმულობებს, ასუფთავებენ სახლს. ისინი სტუმრობენ ნათესავებს და ჩუქნიან ერთმანეთს საჩუქრებს. ამ პერიოდში ტარდება ტრადიციული ეროვნული თამაში კოკპარი (Kokpar). ამ თამაშში ცხენებზე ამხედრებული რამდენიმე გუნდი მონაწილეობს, ისინი ცდილობენ ერთმანეთს დასტაცონ  ცხენზე შემოგდებული მკვდარი ცხვარი, საბოლოოდ კი პირველებმა მიიტანონ ფინიშზე. თამაშში შეიძლება ასამდე მხედარი იყოს ჩართული, ის ძირითადად გაშლილ სივრცეებში, სტეპებზე იმართება. კოკპარი ერთი მხრივ დაკავშირებულია ნომადურ ტრადიციებთან.

ტრადიციული ეკონომიკა

საარსებო საშუალებები

ყაზახი მონადირე ძაღლებთან და ცხენთან ერთად

XIX-XX საუკუნეებამდე ყაზახთა ტომები ევრაზიულ სტეპებზე მომთაბარეობდნენ. მათი ძირითადი საქმიანობა პირუტყვის გაზრდა იყო. საძოვრებს სეზონურად იცვლიდნენ. ზაფხულში მაღლა მთებში ადიოდნენ, ხოლო ზამთარს კი ქვემოთ, ნაკლებად თოვლიან ადგილას, ატარებდნენ. ზამთარი არ გამოირჩეოდა მნიშვნელოვანი მოვლენებით, რაც მათ საშუალებას აძლევდა, მოეცალათ ტანსაცმლის კეთებისა და აღჭურვილობის შეკეთებისთვის. მომთაბარეობა ყაზახებს იმის საშუალებასაც აძლევდა, რომ გამოეყენებინათ სეზონის მიხედვით საუკეთესო საძოვრები, ხოლო მათი რეგულარული მონაცვლეობა, ნიადაგს გამოფიტვისგან იცავდა. საძოვრები ერთმანეთისგან საკმაოდ დაშორებული იყო და მიგრაცია ზოგჯერ 1000-1500 კილომეტრსაც აღწევდა. მიგრაციის დროს ცხვრებს, თხებსა და მსხვილფეხა რქოსან პირუტყვთან ერთად მთელი სოფელი იცვლიდა საცხოვრებელს. ამიტომ ტრანსპორტირებისა და ცხოველური პროდუქტისთვის ცხენებსა და აქლემებს არსებითი როლი ეკისრათ.

განსაკუთრებული მომთაბარული ცხოვრება განსაზღვრავდა ნახირის ხასიათს. შინაურ ცხოველს უნდა შესძლებოდა დიდ მანძილზე მიგრაციისთვის გაძლება, ხოლო ზამთრის თოვლის პირობებში საკუთარი თავის გამოკვება. ამ პირობებისთვის ყველაზე შესაფერისი ცხენი იყო, ამიტომაც ყაზახებს შორის ყველაზე მეტადაც აფასებდნენ. ცხენით შესაძლებელი იყო დიდი მანძილის დაფარვა შედარებით ნაკლებ დროში. ტრანსპორტირების გარდა ცხენი იყო საკვები პროდუქტების წყაროც: იყენებდნენ როგორც მის რძეს, ასევე ჭამდნენ მის ხორცს, რომელიც ყველაზე გემრიელად და ნოყიერად მიიჩნეოდა. ცხენის თმას იყენებდნენ ძლიერი და სქელი თოკების დასამზადებლად.

ცხენების გარდა, ყაზახებისთვის უმნიშვნელოვანესი ცხოველი იყო ცხვარი. ყაზახები აკეთებენ კარაქსა და სხვადასხვა ტიპის ხაჭოს და ყველს ცხვრის რძისგან. ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია მჟავე რძისგან დამზადებული ყველი ქურტი, რომელიც ზამთარში, როცა რძე არ არის ხელმისაწვდომი, მათ ძირითად საკვებს წარმოადგენს. ცხვრის მატყლისგან აკეთებდნენ თექის ნაჭრებს, რომლისგანაც ფარავდნენ თავიანთ საცხოვრებლებს (იურტები - მრგვალი კარვები, რომლის კედლის ნაწილები და კარის ჩარჩო დამზადებულია ხისგან, გარედან კი დაფარულია თექით) და აკეთებდნენ მრავალფეროვანი ორნამენტებით მორთულ ხალიჩებს. ამ ხალიჩებით ფარავდნენ თავიანთი საცხოვრებლების მიწის იატაკს. ზამთარში სითბოსთვის თავიანთი ყელიანი ფეხსაცმლის შიგნით იცვამდნენ თექის თხელ წინდებს. თექას იყენებდნენ უნაგირის ქსოვილისთვისაც. ცხვრის ტყავისგან თვითონვე იკერავდნენ თბილ ქურთუკებს, ქუდებს და კაცის შარვლებს. შინაური ცხოველების, მათ შორის, ცხვრების თმიანი ტყავი იგზავნება ბაზრებში. ყაზახთა მცირე ნაწილი ზრდის თხებსაც, რომელთაგან იღებენ რძეს, ხორცს, მატყლს და ტყავს.

მიგრაციის გამო ძალიან მნიშვნელოვანი ცხოველია აქლემი. სწორედ მას ტვირთავენ ყველანაირი პროდუქტით, მათ შორის, იურტების დაშლილი ნაწილებით. ამის მიუხედავად, ყაზახებს სხვა ცხოველებთან შედარებით ნაკლები აქლემი ჰყავთ. მდიდარი ოჯახებიც კი 50-60-ზე ნაკლებ აქლემს ფლობენ. უფრო ღარიბი ოჯახები სჯერდებიან 3-4-ს - იმდენს, რამდენიც მიგრაციის დროს ნივთების გადასაზიდად არის საჭირო. ყაზახეთის ზოგ რეგიონში სვამენ შუბათს, აქლემის მჟავე რძეს, რომელიც მათი რჩეული სასმელია. აქლემის მატყლი ძვირფასია იმით, რომ ძალიან თბილია. ყაზახები, ცხენებისა და ცხვრების მსგავსად, აქლემსაც დიდად აფასებენ. მუსლიმები მას წმინდა ცხოველადაც თვლიან.

ყაზახური იურტას ინტერიერი

ყაზახებს ასევე ჰყავთ მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი, თუმცა ისინი მომთაბარეებს ჰყავთ ძალიან ცოტა ან საერთოდ არ ჰყავთ, რადგან არ არიან გრძელი და სწრაფი მიგრაციისთვის გამოსადეგი. ცხენებისგან განსხვავებით, თავისით არც თოვლის ქვემოთ საკვების მოძიება შეუძლიათ. შედარებით მეტი მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი ჰყავთ ნახევრადმომთაბარეებს, რომლებიც ნაკლებად მიგრირებენ და ზამთარში ცხოველების გამოსაკვებად თივასაც იმარაგებენ. ეს ცხოველებიც არიან რძის, ხორცისა და ტყავის წყარო, თუმცა, ამავდროულად, მათ სამიწათმოქმედო სამუშაოებისას ტვირთის საზიდად და სახნავად იყენებენ.

რუსული კოლონიზაციის დროს გაიზარდა ფერმების რიცხვი. ყაზახებს მოჰყავდათ სხვადასხვაგვარი მარცვლეული: ხორბალი, ფეტვი, ჭვავი, ქერი და სხვ. თანამედროვე ყაზახი ფერმერები ძირითადად ზრდიან საუკეთესო ხარისხის ხორბალს. ფართოდ გავრცელებულია ბრინჯის, ბარდის, სიმინდის, ინდუსტრიული კულტურების, განსაკუთრებით ბამბისა და თამბაქოს, მოყვანა. სამხრეთ ყაზახეთში ვითარდება ხილისა და ბოსტნეულის მოყვანა.

ყაზახების ცხოვრების წესი დიდად იყო დამოკიდებული ხელსაყრელ ამინდზე. მკაცრი ზამთარს შეეძლო ნახირის შიმშილობა გამოეწვია, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ბალახს სქელი ყინული ფარავდა. ზაფხულში ცხოველთა საძოვრებს გვალვა ემუქრებოდა. ამის გამო, მომთაბარეები მათი მიგრაციული მარშრუტების გასწვრივ თხრიდნენ ჭებს, რომლებიც თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. არასაკმარისი ნალექის პირობებში ჭები შეიძლებოდა დამშრალიყო. საკუთრების ფორმალური სისტემის არარსებობის მიუხედავად, თითოეული ტომი პრეტენზიას აცხადებდა გარკვეული საძოვრების ექსკლუზიურ გამოყენებაზე. ამის წყალობით ხდებოდა საძოვრების დაცვა ზედმეტი ძოვისგან.

ინდუსტრიული საქმიანობა

საქონლის მოვლასა და მიწათმოქმედებასთან ერთად, ყაზახები ჩართულნი არიან სხვადასხვა ტიპის წარმოებაში. მატყლის დამუშავებასა და მისგან სხვადასხვა ნივთის დამზადებაში ჩართულები არიან მხოლოდ ქალები, თუმცა ორივე სქესის წარმომადგენელი ამუშავებს ტყავს. ხესა და მეტალზე მხოლოდ კაცები მუშაობენ. ტრადიციულად, მხოლოდ კაცები უვლიდნენ პირუტყვსაც, მათ შორის წველიდნენ ცხენებს. პარალელურად, ქალები აკეთებდნენ ყველა ტიპის საშინაო სამუშაოს, მიგრაციის დროს იურტების აგებისა და დემონტაჟის ჩათვლით. ყაზახები ძალიან ხარისხიანად ამზადებენ სხვადასხვა ტიპის თექას, ტყავის დამუშავებით იღებენ ნაჭერს, სხვადასხვა ტიპის ტყავის ჭურჭელს, უნაგირსა და ა.შ.

ფართოდ გავრცელებულია ხეზე მუშაობა, რომელიც მოიცავს იურტების, უნაგირების, სკივრებისა და ჭურჭლის ხის ნაწილების დამუშავებას. როგორც ხის, ასევე ტყავის ჭურჭელი მომთაბარულ პირობებში აუცილებელია. ძალიან ბევრი ხის პროდუქტი მორთულია ორნამენტებით. ყაზახების ერთ-ერთი უძველესი საქმიანობა იყო მეტალზე მუშაობა. მეტალს იყენებდნენ როგორც საომარი და სამუშაო იარაღებისთვის, ასევე საოჯახო ნივთებისთვის. უაღრესად დახვეწილია ვერცხლის სამკაულების ხელოვნება.

საბჭოთა კავშირის შემადგენლობაში ყოფნისას, ბევრი ტრადიციული ყაზახური საქმიანობა თითქმის სრულად განადგურდა, თუმცა მეოცე საუკუნის ბოლოს, ეროვნული კულტურის ხელახლა დაბადებასთან ერთად, ტრადიციულ ყაზახურ საქმიანობებსაც მიუბრუნდნენ.

შრომის დანაწილება

საზოგადოება იყოფა უფრო მცირე ერთეულებად, აულებად, რომლებიც მოიცავს ოჯახებს, რომლებსაც ახლო ნათესაური კავშირი აერთიანებთ. მათ ხელმძღვანელობს უხუცესი წევრი, აქსაქალა („თეთრი წვერი“). ჩვეულებრივ იგი არის მამა, თუმცა მოზრდილი დაქორწინებული შვილები სხვა ოჯახს უძღვებიან. მამის გარდაცვალების შემდეგ, მისი უფროსი ვაჟი ხდება აულის თავი. აულის ოჯახი თანამშრომლობს ბევრ ისეთ შრომატევად საქმიანობაში, როგორიცაა საქონლის მოვლა. ყველაზე რთული სამუშაოები საჭიროებს ბევრი მუშაკის სიძლიერეს. მაგალითად, გაზაფხულსა და შემოდგომაზე ცხვრის ფარის ადგილიდან დაძვრა მოითხოვს მთელი მომთაბარული საზოგადოების ოჯახებისა და აულების გაერთიანებულ ძალისხმევას. სოფლად მცხოვრები ყაზახი მოსახლეობა თანამედროვე დროშიც ცდილობს ოჯახის ტრადიციული ფორმის შენარჩუნებას.

მიწის მფლობელობა

ზაფხულის საძოვრები ჩვეულებრივ მთავრობას ეკუთვნის და იყენებენ ინდივიდუალური კლანები, რომლებიც მოიცავს რამდენიმე მომთაბარულ ნათესაურ ჯგუფსა და საზოგადოებას. ზამთრის საძოვრები, როგორც წესი, მცირე მომთაბარული საზოგადოებების საერთო მოხმარებაშია. მომთაბარეების მთავარი საზრუნავი არის პირუტყვისთვის წყლის რესურსი, რისთვისაც საუკეთესოა ბუნებრივი რესურსები: მდინარეები, ნაკადულები, ტბები და ა.შ. თუმცა ხშირად მათ წყურვილის მოკვლა მხოლოდ ჭაბურღილიდან შეუძლიათ. ამიტომ იგი იმ ოჯახის ან აულის საკუთრებაა, რომელიც მას გათხრის.

არსებობს ისეთი ჭაბურღილებიც, რომლებიც მთელ კლანს ეკუთვნის. როგორც წესი, ეს ის ჭაბურღილებია, რომლებიც დიდი ხნის წინ გათხარეს. მიწის გამოყენების ნიმუში იგივეა ნახევრადმომთაბარე ხალხისთვისაც, იმ განსხვავებით, რომ ზამთრის საკვების მოსამზადებლად, მათ აქვთ თივის გასაზრდელი ტერიტორიაც. როგორც წესი, ეს ტერიტორია ინდივიდუალური ოჯახების კონტროლის ქვეშაა და ზამთრის საძოვრებთან ახლოს მდებარეობს.

აქვე არის სახნავ-სათესი მიწებიც: ნახევრად მომთაბარე ყაზახები პირუტყვის გამოსაკვებად მრავალგვარ სოფლის მეურნეობაში არიან ჩართულები. ოჯახი მით მეტად ეყრდნობა სოფლის მეურნეობას, რაც უფრო ღარიბია. პირუტყვის არ მქონე უღარიბეს ოჯახებს კი მიტოვებული აქვთ ნახევრად მომთაბარეობა და მთელი წელი ცხოვრობენ ერთ ადგილას და ჩართულები არიან სოფლის მეურნეობაში თუ რაიმე სხვა ბიზნესში. ასე რომ, ყაზახებს შორის დასახლებულ მოსახლეობას ისინი წარმოადგენენ.

სოციალური სტრუქტურა

სოციალური ორგანიზაცია

ყაზახთა ერი არის სამი ჟუზის, ჰორდის ერთიანობა. მათგან სამივე სხვადასხვა გეოგრაფიულ არეალში იყო. ჰორდები თავის მხრივ იყოფიან ტომებად, ტომები კი უფრო მცირე ერთეულებად. ზოგ შემთხვევაში არსებობს ამგვარი დაყოფის 17 დონე. ყაზახები თვლიდნენ, რომ ყველა ამ ჯგუფს საერთო ფესვები ჰქონდა. დიდი კლანებისა და ტომების წინაპრები ლეგენდარულებად და ფიქტიურებად მიიჩნევა. ისტორიული ამბები და ლეგენდები არსებობს ყველა კლანის თუ ტომის წარმოშობასთან დაკავშირებით და ყველა მათგანს აქვს თავისი სიმბოლო.

ნათესაობა და კლანები

ყაზახებისთვის ყოველთვის უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ნათესაურ კავშირებს. ისინი სულელებად თვლიდნენ მას, ვისაც თავის წინაპრებზე ინფორმაცია არ ჰქონდა. შესაბამისად, მათში ჩვეულებად იყო ოჯახის საგვარეულო ხაზის შესახებ დიდი ცოდნის ქონა. ყველა ყაზახმა იცოდა თავისი გენეალოგია 7 თაობამდე მაინც. ასე მათ შეეძლოთ ერთმანეთთან ნათესაური კავშირების დადგენა. კაცს არ შეეძლო, ცოლი აერჩია იმ ნათესაური ჯგუფიდან, რომელშიც გაერთიანებული იყო.

ყაზახებს შორის ნათესაური კავშირების შესახებ ცოდნა ნარჩუნდებოდა როგორც კაცის, ასევე ქალის ხაზითაც. ქალიშვილებისა თუ დების ქალიშვილებს სხვა ნათესავები ჟიენს ეძახდნენ, ის კი ასე დაკავშირებულ ნათესავებს ნაგაშის უწოდებდა. ტრადიციების თანახმად, ყაზახები ცდილობდნენ არ შეურაცხეყოთ საკუთარი ჟიენი და მისთვის უარი არაფერზე არ ეთქვათ, თუ რა თქმა უნდა, შესაძლებელი იყო. ჩვეულებითი კანონების მიხედვით, ჟიენს შეეძლო აეღო ნებისმიერი ღირებული რამ დედის ნათესავისგან სამჯერ.

ქალის ხაზის ნათესაობის პატივისცემის მიუხედავად, ყაზახებში ბევრად დიდი მნიშვნელობა აქვს მამაკაცის ხაზით ნათესაობას. მათში სოციალურ ბირთვს წარმოადგენს მამის ხაზით ნათესავები, ვაჟები თავიანთ ცოლებთან ერთად და მსახურები. მამა ფლობს პირუტყვის უდიდეს ნაწილს და გადაწყვეტს ოჯახის გადაადგილების საკითხებს. ასეთ ოჯახთა რაღაც რაოდენობა, რომელთა უდიდესი ნაწილი ენათესავებიან მამის ხაზით, აყალიბებენ კლანს. კლანი ლიდერად დომინანტი ოჯახის მეთაურს ცნობს, რომელსაც სხვა კლანებთან მოლაპარაკებები ევალება. ყველა მამაკაცი აუცილებლად თავისი მამის კლანის წევრია. ყოველ კლანს აქვს საკუთარი ემბლემა, როგორიცაა, ჩიტის ნეკნი ან V-ს ფორმის ჯოხი, რომლითაც დადაღულია პირუტყვი. სოციალური და პოლიტიკური კავშირების ობიექტი არა კონკრეტული პიროვნება, არამედ კლანია. ტრადიციული საძოვრებიც ეკუთვნის კლანს და პატარძლის მზითვებსაც ხშირად მთელი კლანი ამზადებს. კლანი ეფექტიანი ერთეულია მისი წევრების დასაცავად. კლანის უფრო მდიდარი წევრები ეხმარებიან და კვებავენ ღარიბებს. მთელი კლანის პირუტყვს ერთი ემბლემით თუ სიმბოლოთი დაღავენ, თუმცა, ამასთანავე კლანის მმართველ ოჯახს შესამჩნევი ძალა აქვს და ხშირად დოვლათის უდიდეს ნაწილს სწორედ ის აკონტროლებს.

ყაზახური იურტა

ყაზახებს შორის ტომის თუ კლანის წევრობის ხსოვნა ჯერ კიდევ კვლავ არსებობს ყველაზე მცირე ჯგუფებამდეც კი. ეს ცოდნა უფროს თაობაში განსაკუთრებით კარგად იყო შემონახული. ახალ თაობაში ეროვნული თვითგამორკვევის ზრდასთან ერთად ახალგაზრდობაშიც იზრდება თავისი წარსულისადმი ინტერესი.

კლანური ურთიერთობები დღესაც მნიშვნელოვან როლს თამაშობს სოციალურ ქსელში, განსაკუთრებით, პოლიტიკასა და ბიზნესში. ეს მნიშვნელოვანი ფაქტორია დასაქმებისათვის. ნათესაური ჯგუფებისთვის ჩვეულია, რომ მხარი დაუჭირონ და დაეხმარონ საკუთარ ნათესავებს. პრეზედენტების შემთხვევაშიც კი ასე ხდება და მისი, სისხლით თუ ქორწინების მიხედვით, ოჯახის წევრები თუ ნათესავები იკავებენ მნიშვნელოვან ადგილებს მთავრობაში, მედიასა და ეკონომიკური სექტორის უმეტეს ნაწილში.

ფრატრიები

კლანები (ტაიპას ან აქ-საქალ), რომლებიც თავიანთ თავს ერთმანეთის უკიდურესად ახლო ნათესავებად თვლიან და რომლებიც ბევრ შემთხვევაში ერთი ჯგუფის შთამომავლები არიან, ხშირად მიგრირებენ ერთ ჯგუფად და აყალიბებენ უფრო ფართო ერთეულს სიოკს ან ფრატრიას. მათ შორის არ არსებობს ფორმალური ლიდერი და ფრატრიის ერთიანობა დამოკიდებულია მისი შემადგენელი კლანების ერთმანეთთან თანხმობაზე. ფრატრიები ნაკლებად სტაბილური ჯგუფია, ვიდრე მისი შემადგენელი კლანები. ისინი ხშირად იყოფიან და ხელახლა იქმნებიან მიგრაციის ცვლილების, ომის და საძოვრისთვის კონკურენციის მიხედვით.

ტომები

რამდენიმე ფრატრიის ტომური ჯგუფი (ურუქი) მოიცავს 20 ან მეტ კლანს და ნიშნავს მთავარს (ბი), მაგრამ მას ნაკლებად ეფექტიანი პოლიტიკური ავტორიტეტი აქვს. თუმცა, თუ მას კლანის მეთაურთა კონსენსუსის გზით ირჩევენ და ამასთან ერთად, გარკვეული სურვილი და ენერგიაც აქვს, შეუძლია ტომური ჯგუფი უჩვეულო ერთობამდეც მიიყვანოს.

ჰორდები (ჟუზ)

ბევრი ტომი, რომელთაც ტერიტორიული სიახლოვე ჰქონდათ და თავდასხმისა და თავდაცვისთვის ტრადიციულად ერთმანეთს თანადგომას უწევდნენ, ჰორდებად ჩამოყალიბდნენ. საგანგებო მდგომარეობის შემთხვევაში, ლიდერობა დომინანტი ტომის მეთაურის ხელში აღმოჩნდება. მაგრამ ტომების და კლანების სეზონური გაფანტვისა პირობებში, ასეთი ავტორიტეტი ძალიან ცოტა ხანს ძლებს. 1840 წელს რუსების წინააღმდეგ ყაზახების დიდებული აღზევების დროს დიდებული ჰორდის „სულთანმა“ მიაღწია ამ დროებით კონტროლს და მთელი ძალით ცდილობდა, ხელახლა გაეერთიანებინა სამი ჰორდა დამოუკიდებელ და ორგანიზებულ ერად. ყაზახთა უმეტესობა დღემდე მიაკუთვნებს თავის თავს სამთაგან ერთ ჰორდას და რომელიმე მათგანთან ან ტომურ გაერთიანებასთან თავის იდენთიფიცირება სოციალური იდენტობის მნიშვნელოვან ნაწილად რჩება.

კლასები

ძირითადად იმ ტომების ოჯახების წევრები, ვინც თავის წარმომავლობას მონღოლ მმართველ ჩინგიზ ყაენს უკავშირებს და მაჰმადიონობის პირველმოწამეების სავარაუდო შთამომავლები წარმოადგენენ უმაღლეს კლასს, „თეთრძვლიანები“, რომელთა საძოვრებზე პრეროგატივას ცნობს ჩვეულებრივი ადამიანები, „შავძვლიანები“. შესაბამისად, „თეთრძვლიანები“ აყალიბებენ მდიდარ კეთილშობილ კლასს უფრო დიდი ნახირითა და შესამჩნევი სოციალური პრივილეგიებით. ისინი უარობენ თავიანთი შვილის „შავძვლიანებზე“ დაქორწინებას. კეთილშობილური ოჯახები ქმნიან კლანებს და ამყარებენ თავიანთ პრესტიჟსა და სოლიდარობას ქორწინების გზით ქალიშვილების მიმოცვლით.

მაშინ როცა ჩვეულებრივი ხალხი ფლობს ქონებას, არსებობენ ღარიბებიც, რომელთაც პირუტყვი არ ჰყავთ და წარუმატებლობის თუ წინაპრებში არ გამართლების გამო გახდნენ დამოკიდებული მდიდარ ხალხზე, რომელთა ნახირსაც უვლიან. XIX საუკუნის შუა ხანებამდე ყაზახებში არსებობდა მონობა, მაგრამ უმრავლესობა მათგანს ქალაქის ბაზრებში თავიდან ყიდნენ.

ოჯახი

ქორწინება

ყაზახებში ქორწინება არის პატრილინეარული ხაზით ეგზოგამური და შეზღუდვა იყო 7 თაობაზე. ამ წესს ისინი დღემდე იცავენ. ის, ვინც ამას დაარღვევდა ისჯებოდა კლანიდან გაძევებით და სიკვდილითაც კი. ოჯახები როგორც შეეძლოთ ცდილობდნენ დანათესავებოდნენ საკუთარ სოციალურ სტატუსთან ახლოს მდგომ ოჯახებს.

ყაზახების დაქორწინებისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ეთნიკურ და რელიგიურ ფაქტორებს. სხვა ეთნიკურობის მქონესთან ქორწინება გვხვდება, განსაკუთრებით, ყაზახ კაცებსა და თურქულენოვან ისლამის მიმდევარ ქალს შორის. უფრო იშვიათია შემთხვევები, როცა ყაზახს ცოლად მოჰყავს სხვა რწმენის მიმდევარი.

ყაზახებში დაქორწინების რამდენიმე გზა არსებობდა: ნებაყოფლობით ერთმანეთის არჩევა, როცა სიძეს ქალინი (პატარძლის ფასი) უნდა გადაეხადა, ბავშვობაშივე ან დაბადებისთანავე დანიშნვა ან მოტაცება. ძირითადად, მოტაცებას ქალინისთვის თავის ასარიდებლად მიმართავდნენ. მოტაცების შემთხვევები დღესაც ძალიან ხშირია, მაგრამ თუ ადრე ეს ცხენის საშუალებით ხდებოდა, ამჟამად იგი ავტომობილებმა ჩაანაცვლეს. მოტაცებულის დაბრუნება თითქმის არ ხდება, რადგან სახლში წაყვანილი გოგოს უბიწოების საკითხი ეჭვქვეშ დგება. სამარცხვინო სტიგმის თავიდან არიდების მიზნით, რაც პატარძლის ოჯახის სახელზეც აისახება, ისინი უარს ამბობენ მოტაცებულის უკან წაყვანაზე.

კიდევ ერთი გზა იყო დაქვრივებული ქალის ცოლად მოყვანა, რისი უფლებაც მხოლოდ გარდაცვლილის ძმასა და იმ შვილს ჰქონდა, რომელიც ამავდროულად ქალის შვილი არ იყო. ქალი მას დანარჩენ ქონებასთან ერთად გადაეცემოდა. ცოლის გარდაცვლის შემთხვევაში, კაცს შეეძლო ცოლად მოეყვანა მისი უმცროსი და. ამათგან არც ერთ შემთხვევას არ იცავდნენ მკაცრად და დღესაც პირად სურვილზეა დამოკიდებული.

ყაზახებთან ხშირი იყო ბიძაშვილებს შორის ქორწინება, თუმცა ისე, რომ პატრილინეარული ეგზოგამია არ დარღვეულიყო. მაგალითად, კაცს შეეძლო დაქორწინებულიყო მის ბიძაშვილზე დედამისის მხრიდან, მაგრამ არა მამამისის მხრიდან. ხშირი იყო დიშვილებთან ქორწინების შემთხვევებიც, რადგან არც ასე ირღვეოდა ეგზოგამია მამის ხაზით.

ყაზახებთან დაშვებული იყო მრავალცოლინობაც იმდენად, რამდენადაც ისლამი კაცებს ნებას რთავდა ჰყოლოდათ 4 ცოლამდე. როგორც წესი, ჩვეულებრივი ყაზახი კაცები ამას მიმართავდნენ მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როცა ცოლი იყო ბერწი, არ ჰყავდა მამრობითი სქესის მემკვიდრე ან პირველ ცოლს არ შეეძლო საშინაო საქმეების მართვა ავადმყოფობის ან სხვა მიზეზის გამო. მდიდარ კაცს შეიძლებოდა ჰყოლოდა რამდენიმე ცოლი, რათა გაეზარდა შთამომავალთა რიცხვი, თავისი მეურნეობისთვის ეფექტიანი სამუშაო რესურსის შეექმნა ან სხვა მიზნით. ჩვეულების მიხედვით, ქმარს უნდა ეზრუნა თავის ყველა ცოლსა და შვილზე.

მთავარ ცოლს (ბაიბიშე) სახლში განსაკუთრებული ადგილი ეკავა მეორე და მესამე ცოლებთან (ტოკალი) შედარებით. ეს ხშირად მათსა და მათ შვილებს შორის დაძაბულ ურთიერთობას იწვევდა. ამის გამო, ყაზახები რამდენადაც შეეძლოთ ცდილობდნენ მათ დაცალკევებას ინდივიდუალურ ოჯახებად თუ აულებად (დაახლოებით 6 ოჯახი). ბოლო წლებში ყაზახეთში იყო პოლიგამიის ლეგალიზაციასთან დაკავშირებული მსჯელობა. მისი დამტკიცების შემთხვევაში, კაცს შეეძლებს, ცოლის თანხმობის შემთხვევაში, ერთდროულად იქონიოს რამდენიმე ოჯახი.

ნებისმიერ შემთხვევაში, დაუქორწინებელი ახალგაზრდები არიან სოციალური წნეხის საგანი, მიუხედავად იმისა, რომ განქორწინება შესაძლებელია. ბევრ შემთხვევაში ქორწინების დასრულების გადაწყვეტილება გამოწვეულია ეკონომიკური მიზეზით (მაგ.კაცს არ შეუძლია ოჯახის რჩენა). ამ შემთხვევაში, წყვილის ბავშვები ცოლს რჩება.

გენდერული როლები და ოჯახში შრომის დანაწილება

ყაზახი ქალი ცხენზე

ტრადიციულად, ქალი პასუხისმგებელია საკვვების მომზადებაზე, დასუფთავებაზე, ოჯახისთის ტანსაცმლის შექმნასა და ბავშვის მოვლაზე, როცა კაცი ორიენტირებულია საშოვარზე (მაგალითად ოჯახის პირუტყვზე ზრუნვაზე) და ქონების შენარჩუნებაზე. სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, როცა ბევრი სახელმწიფო მოხელე დაითხოვეს, გაჩნდა საჭიროება, რომ ოჯახის წევრებს ანაზღაურებადი სამუშაო სახლის გარეთ ეძებნათ. დაქორწინებული წყვილის იდეალური თანხმობაა, როცა ერთი პირი სამსახურით გამოიმუშავებს ხელფასს, ხოლო მეორე მუშაობს არაფორმალურ ეკონომიკაში, ზრდის პირუტყვს და ფრინველს ან მუშაობს ბაზარში.

ტრადიციულად, კაცები ბაზარში ყიდიან პირუტყვს მაშინ, როცა ცოლები ყიდიან ტანსაცმელს, საჭმელს და სხვა ძირითად საქონელს. ყაზახებს სჯერათ, რომ ქალები უკეთესად ყიდიან პროდუქტს გამომდინარე მათი მომთმენობიდან და დამაჯერებლობიდან. წყლის შესაძლებლობიდან გამომდინარე, ოჯახებმა შეიძლება მოიყვანონ საექსპორტო მარცვლეულიც.

ქალის სტატუსი ახალ ოჯახში

ყაზახების განსხვავება ქალსა და გოგოს შორის ეფუძნება არა ასაკს, არამედ მის ოჯახურ სტატუსს. ოჯახური სტატუსი აქვს მდედრობითი სქესის წარმომადგენელს, თუ გათხოვილია და აღარ არის ქალწული. ყაზახურში ტერმინ რძალსაც განსაკუთრებული დატვირთვა აქვს. ის ნიშნავს „შემოსულს“ და ასახავს ქალის განსხვავებულ პატრილინეარულ წარმოშობას.

ოჯახში, ჩვეულებრივ, რძალი თამაშობს დაქვემდებარებულ როლს. ახალგაზრდა ცოლი აუცილებლად უნდა იყოს მორჩილი. მას არ აქვს უფლება, განსაკუთრებით თავიდან, რომ ქმრის ნათესავებს, განსაკუთრებით მოხუცებს, სახელით მიმართოს ან სახე აჩვენოს. მან უნდა დაუთმოს მათ გზა და გამოავლინოს თაყვანისცემის სხვა ნიშნებიც. ოჯახში ადგილის მოსაპოვებლად, მან უნდა დაამტკიცოს, რომ ამის ღირსია სხვადასხვა სამსახურით. თუ ახალგაზრდა წყვილი სიძის ოჯახში ცხოვრობს, მისგან ძალიან დიდი მოლოდინი აქვთ. თუმცა, ცოლის უპირველესი პასუხისმგებლობა შვილის გაჩენაა. მხოლოდ ამის შემდეგ იმკვიდრებს ის ოჯახში ადგილს. უმეტესწილად, ეს ტაბუები დღემდე არსებობს.

ამის პარალელურად, მონღოლურ კულტურაში ქალის პოზიცია ძალიან მაღალი იყო მმართველ კლასშიც კი. ისინი არა მხოლოდ აქტიურ როლს თამაშობდნენ ეკონომიკურ ცხოვრებაში, არამედ მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავათ სოციალურ ცხოვრებაშიც. იმპერატორები და პრინცები ხშირად მიმართავდნენ რჩევისთვის თავიანთ ცოლებს. ზოგჯერ, ქმრის არ ყოფნის დროს, ქალის მის საქმეებს მართავდა.

შვილები

ახალშობილის აკვანში პირველად ჩაწვენის პატივი სოფლის ყველაზე ხნიერ ქალს ერგება. სიმბოლურად, ქალს, რომელსაც ჰყავდა ბევრი შვილი, რომელიც გაიზარდა და საკუთარი ოჯახი შექმნა. ამ გზით იმედოვნებენ, რომ იგივე კურთხევა, რომელიც მათ თავის შვილებს მიუტანა, ახალშობილსაც გადაედება. განვითარების მრავალი საფეხურის გავლის შემდეგ არის აღნიშნვა. ბიჭებისთვის მთავარი მოვლენა წინადაცვეთის ცერემონიალია. ტრადიციულად, დედა ითვლება პირველადი ზრუნვის მიმცემად, მამა ასწავლი ვაჟებს, თუ როგორ მოუაროს ცხოველებს, რომელზედაც მათი მომთაბარული ცხოვრების წესია დამოკიდებული. გამომდინარე იქიდან, რომ ბევრი ყაზახის ოჯახში მშობლები სახლის გარეთ მუშაობენ, დღესდღეობით ბავშვები, განსაკუთრებით მოზარდები, ცოტა დროს ატარებენ მშობლებთან. აქედან გამომდინარე სკოლა კიდევ უფრო დიდ გავლენას ახდენს ბავშვების ცხოვრებაზე. ბავშვის ფორმალური განათლების მიღების დაწყებასაც ოჯახი დღესასწაულივით აღნიშნავს.

მოხუცები

ყაზახურ საზოგადოებაში ხანშიშესულებს განსაკუთრებით დიდი პატივისცემით ეპყრობიან და მათ ბევრი უფლებებიც აქვთ. საბჭოთა ერის დროს, მოხუცებს თავისი პენსიით შეეძლოთ წვლილი შეეტანათ ოჯახში.დღეს ისინი კვლავ თავიანთ მოზრდილი შვილების დახმარებაზე არიან დამოკიდებული. ტრადიციულად, ყველაზე ახალგაზრდა ვაჟი და მისი ცოლი არიან მშობლებზე ზრუნვაზე პასუხისმგებლები მაშინ, როცა ისინი იმდენად მოხუცდებიან, რომ საკუთარ თავს ვეღარ მოუვლიან.

ტრადიციები

ჩაის სმა და სტუმარ - მასპინძლობა

ყაზახებს სტუმართმოყვარეობა ახასიათებთ და სტუმრებს გულითადად უმასპინძლდებიან. სტუმრები პატივისცემის ნიშნად ლამაზად იცვამენ, მასპინძლის სახლში შესვლის წინ ფეხზე იხდიან და მასპინძელს საჩუქარს მიართმევენ ხოლმე, საჩუქრები არაპომპეზურია და სტუმრის დასანახად იხსნება. ყაზახები სტუმარს მწვანე ან შავ ჩაის პატარა ფინჯნით მიართმევენ ხოლმე. ტრადიციულად მასპინძელი ფინჯანს ნახევრად გაუვსებს სტუმარს და დანარჩენს შემდეგ დაუმატებს, რათა მას ჩაი არ გაუცივდეს. ამგვარი ჟესტი ერთგვარი შეთავაზებაა იმისა, რომ ერთმანეთთან ურთიერთობით მშვიდ და შინაურულ გარემოში დატკბნენ. მეორეს მხრივ თუ მასპინძელი ჭიქას ბოლომდე გაავსებს, სტუმარი ჩათვლის რომ მალე უნდა წავიდეს შინ. ყაზახები შავ ჩაის ძირითადად რძითა და ნაღებით მიირთმევენ, მწვანე ჩაის კი არაფერს აყოლებენ. თუ ჩაი ძალიან ცხელია სტუმარმა ის მორევით უნდა გააციოს და არა შებერვით. ჩვეულების თანახმად სტუმარმა ჩაი მარჯვენა ხელით უნდა გამოართვას მასპინძელს და ამავე ხელით მიირთვას, რადგან მარცხენა ხელი ასოცირდება პირად ჰიგიენასთან და უწმინდურად ითვლება, ამას განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა თუ მასპინძელი ღრმად მორწმუნე მუსლიმია. პურს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს და მოწიწებით ეპყრობიან არა მარტო ყაზახებში, არამედ მთელს ცენტრალურ აზიაში. პურს ყაზახები სტუმარს სთავაზობენ ჩაისთან ერთად, მაგრამ თუ სტუმარს დრო არ აქვს ხანგრძლივი ვიზიტისთვის მაშინ ჩაის გარეშეც. თუ სტუმარს პური მორჩება არ უნდა გადააგდოს და მაგიდაზე უნდა დატოვოს, რომ არ შეურაცხყოს მასპინძელი.

სადილობა

ყაზახური იურტის ინტერიერი

სადილობა ყაზახებისთვის სოციალური ცხოვრების მნიშვნელოვანი ნაწილია. ყაზახები ჭამამდე სტუმრებს წესისამებრ ხელს აბანინებენ, რადგან მათ შესაძლოა ზოგი კერძის მირთმევა ჭურჭლის გარეშე მოუხდეთ. სტუმრები თავიანთი ნებით არ უნდა დასხდნენ, არამედ უნდა დაელოდონ მასპინძელს, რომელიც მათ საოჯახო იერარქიის მიხედვით მიუჩენს ადგილებს. სასადილო ადგილი იატაკზე დაფენილი ქსოვილია, რომელსაც დასტრახანი ეწოდება. სტუმრები ყურადღებით უნდა იყონ რომ ამ ქსოვილს ფეხი არ დაადგან, რადგან ეს სხვა სტუმრებისა და მასპინძლის უპატივცემულობად ჩაეთვლებათ. ასევე დასტრახანთან ჯდომისას სტუმარმა ფეხის ტერფები არ უნდა მიუშვიროს სხვა სტუმრებს. ზოგიერთ მასპინძელს სადილობამდე ლოცვის თქმაც სჩვევია. ჭამა იწყება პურით, ჩაით, ხილით, თხილეულობით, ტკბილეულობით და სხვა სასუსნავებით. ყაზახების ტრადიციული და ყველაზე საყვარელი სასმელი, რომელსაც სადილობისას მიირთმევენ არის ცხენის რძე. ყაზახები იცავენ დანა-ჩანგლის ეტიკეტს. სტუმრებს შეუძლიათ თვითონაც გადაიღონ კერძი ან დაელოდონ მასპინძელს. მთავარი კერძებიდან ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული კერძი, რომელიც დელიკატესად ითვლება არის მოხარშული ცხვრის თავი. ცხვრის თავის დაჭრის ვალდებულება აკისრია სტუმარს, რომლის საპატივცემულოდაც იმართება სუფრა. სტუმარი ცხვრის თავს დაჭრის და დაურიგებს ოჯახის წევრებს იერარქიის მიხედვით. ბავშვებს წილად ხვდებათ ცხვრის ყურები, რაც სიმბოლურად გულისხმობს რომ ისინი მშობლებს უფრო ყურადღებით მოუსმენენ. ოჯახის საუკეთესო მეგობრებს მზრუნველობისა და ყურადღების ნიშნად მიართმევენ თვალებს. ცხვრის ხორცის დარჩენილი საუკეთესო ნაწილები მოხუცებს და სხვა სტუმრებს ეკუთვნით. მასპინძლები მოელიან რომ სტუმრები გემრიელად შეექცევიან თავიანთ წილს და როცა თეფშს დააცარიელებენ ისევ დაუმატებენ ხოლმე. თუ სტუმარს აღარ უნდა რომ კიდევ დაუმატოს მასპინძელმა საჭმელი, მაშინ თეფშზე მცირეოდენი ულუფა შეუჭმელად უნდა დატოვოს, რაც დანაყრების ნიშნად ითვლება. სტუმრებმა აუცილებლად უნდა უთხრან და მთელი სადილობის განმავლობაში უმეორონ მასპინძელს კომპლიმენტები კერძის ხარისხთან დაკავშირებით. სადილობის დასასრულს ყაზახები ლოცულობენ და სტუმრები მასპინძელს მადლობას უხდიან. 

სამზარეულო

ყაზახური სამზარეულოს მთავარი შემადგენელი ნაწილია ხორცი. ვეგეტარიანელობა ყაზახებისთვის დამახასიათებელი არ არის. ცხვრის, საქონლისა და ცხენის ხორცი ყაზახებს ყველაზე მეტად უყვართ. გამორჩეული ყაზახებისთვის არის ცხენის ხორცი, რომლისგანაც ისინი ამზადებენ  ნაწლავებში გახვეულ სოსისებს. უყვართ შებოლილი ცხენის ხორცი და კისრის ქონიც. „ხუთი თითი“ არის ყველაზე პოპულარული ყაზახური საჭმელი, რომელიც მზადდება მოხარშული ცხვრის ან ცხენის ხორცისგან, ხახვისგან და მაკარონისგან. პოპულარული ყაზახური კერძია კუურდაკი, რომელიც ცხოველების გულ-ღვიძლისგან, თირკმლებისგან და ცხიმისგან მზადდება. ბატკნის ხორცისგან ყაზახები ამზადებენ გუფთას. გარდა წითელი ხორცისა ყაზახები ჭამენ წიწილის ხორცს და თევზს, ხიზილალა კი დელიკატესად ითვლება. როგორც ტიპური აზიელები ყაზახებიც ამზადებენ ხორცისა და ბოსტნეულის ფლოვს. ყაზახების სამზარეულოში შედის ხორცის ბულიონიც და რძის პროდუქტებიც. ყაზახური სასმელებია აქლემის რძე, ცხენის რძე და არაყი.  

ჩაცმულობა

ყაზახურ ტრადიციულ ტანისამოსს დიდი ხნის ისტორია აქვს. დღეისთვის ყაზახები ტრადიციულ ტანისამოსს ყოველდღიურად აღარ იცვამენ და მხოლოდ განსაკუთრებული შემთხვევებისათვის იყენებენ. კაცის ტრადიციული ყაზახური სამოსის აუცილებელი ატრიბუტია სარტყელით შეკრული შალის მანტია, რომელის შიგნით ყაზახებს თეთრი მაისური ეცვათ. ყაზახი კაცები ჩითის შარვალს ტყავის მაღალყელიან ფეხსაცმელთან იცვამდნენ. ყაზახების ტრადიციული, პასტორალური ეკონომიკის გავლენით ძველად ტანსაცმელი მზადდეობდა შალისგან, აქლემის ბეწვისგან, ცხოველის ტყავისგან და მატყლისგან. დღეს ყაზახური მოსასხამები მდიდრულადაა მოქარგული და ხავერდისგან მზადდება. ყაზახი კაცები ბეწვის ქურქებსაც ატარებენ. ტანისამოსის შერჩევა ცივი ზამთრითა და ცხელი ზაფხულით არის განპირობებული. ზაფხულში ყაზახ კაცებს ეხურათ ე.წ. „კალპაკი“ რომელიც მათ მზისგან კარგად დაიცავდათ, ხოლო ზამთარში იხურავდნენ  „ტუმაკს“ რომელიც ყურებსა და შუბლს ფარავდა.

ყაზახი მამაკაცის ზამთრის ქურთუკი

ყაზახი ქალის ტრადიციული ტანისამოსი შედგება ხავერდისა და ბამბისგან დამზადებული, მოვერცხლილი ქამრით შეკრული უსახელო გადმოსაცმელისგან და გრძელი კაბისაგან. საცერემონიალო ტანისამოსი მდიდრული ნაქარგებით გამოირჩევა და სამკაულებით არის გაფორმებული. ყაზახი გოგონები თავზე ლამაზ წითელ შარფს იხვევდნენ, რომელსაც ფარჩით აფორმებდნენ, ზამთარში კი თახვის ბეწვის ქუდს იხურავდნენ. ქალისა და ქალიშვილის განსხვავება იმით შეიძლებოდა რომ ქალი თმას 8-14მაგად იპწნიდა ხოლო გოგონას ნაწნავი ორმაგი ან ოთხმაგი იყო. ყაზახი ქალების სამკაულები ძირითადად მეტალისგან მზადდებოდა, გამოირჩეოდა განსაკუთრებული აზიური ორნამენტებით და მონეტებით იყო გაფორმებული. როგორც ქალებში ისევე კაცებში პოპულარული იყო კონუსური ქუდები და ამულეტების ტარება. 

მისალმება და კომუნიკაცია

ტრადიციული ყაზახური მისალმება გენდერსა და სოციალურ ურთიერთობებს ეფუძნება. კაცები ერთმანეთს ხელის ჩამორთმევით ესალმებიან, მისალმებისას იღიმებიან და აუცილებლად თვალებში უყურებენ ერთმანეთს. ახლო მეგობრებში ჩახუტებაც მიღებულია. ქალებს შეუძლიათ ერთმანეთს ხელის ჩამორთმევით ან თავის დაკვრით მიესალმონ, თუ ისინი ახლობლები არიან ლოყაზე კოცნის უფლებაც აქვთ. ქალსა და კაცს მხოლოდ იმ შემთხვევაში აქვთ მისალმებისას ხელის ჩამორთმევის უფლება, თუ ისინი არ არიან ღრმად მორწმუნე მუსლიმები და შეხება არ ეკრძალებათ. კაცმა ქალს უნდა აცადოს მისალმების ინიციატივის გამოჩენა.

ქორწინება

ყაზახებში ქორწილს სიძისა და პატარძლის ოჯახი ერთად აწყობდა. ზოგჯერ გოგოსა და ბიჭის დანიშვნა მათი დაბადებისთანავე ხდებოდა და შემდგომ ოჯახებს შორის ქორწილის თაობაზე მოლაპარაკებები წარმოებდა. ძირითადად ქორწინება ოჯახის გამდიდრებისა და კლანის გაფართოების ინტერესებს ემსახურებოდა და არა სიყვარულს, ამიტომაც აკრძალული იყო ეგზოგამია. დღეს სიტუაცია შეცვლილია, ახალგაზრდები თავისი სურვილით ირჩევენ მეუღლეს, თუმცა, მშობლების აზრი გადამწყვეტია. მზითვები ოდითგანვე ქორწინების მთავარი შემადგენელი ნაწილი იყო, სიძისა და პატარძლის მშობლები ერთად მსჯელობდნენ ხოლმე პატარძლის ფასზე. ქორწილის შესასრულებლად სიძის ოჯახი პატარძლის ოჯახს წარუდგენდა ძვირფასეულობასა და ბუს ბუმბულებს. პატარძლის ოჯახი დიდ სკანდალს გადარჩებოდა თუ პატარძალი დროულად დაფეხმძიმდებოდა. ყაზახეთში არსებობდა პატარძლის მოტაცების ტრადიციაც, რომელიც შემდეგ ყაზახურ გამონათქვამს ეფუძნებოდა „ თუ გაძლევენ ხელიდან აიღე, თუ არ გაძლევენ-გზიდან“.

თუ ყაზახი ოჯახი თავგამოდებული მუსლუმანი არ იყო, მაშინ ისლამური კულტურა დიდ როლს არ თამაშობდა ყაზახური ქორწილის ცერემონიაში. პირველ რიგში პატარძლის ოჯახი ვალდებული იყო გაემართა საქორწინო წვეულება, რაც პატარძლის სახლიდან ღირსეულად გაცილებისთვის იყო საჭირო. ყველაზე ცნობილი ტრადიცია რომელსაც ყაზახური ქორწილი შეიცავს იყო „ბეტაშარის“ ცერემონია, პატარძლის სიძის ოჯახის წინაშე წარდგენა. ხშირად სიძე და პატარძალი პირველად ხვდებოდნენ ერთმანეთს ქორწილში. პატარძალს თავზე თავსაფარს შემოაკრავდნენ ხოლმე რაც ხაზს უსვამდა რომ ის გათხოვილი იყო. საქორწინო ცერემონია სრულდებოდა სიძის ოჯახში გამართული სადღესასწაულო ცერემონიით, რომელიც საკმაოდ ძვირი ჯდებოდა, რადგან რამდენიმე დღე გრძელდებოდა.

დაკრძალვა

ყაზახური დაკრძალვის ცერემონია როგორც ისლამურ ისე პრე-ისლამურ ელემენტებს შეიცავს. გარდაცვლილის ცხედარი სამი დღე ინახებოდა იურტაში, ყაზახების აზრით სულს 72 საათი სჭირდებოდა რომ სამოთხისთვის მიეღწია. ცხედარი იგივე სქესის წარმომადგენელ ოჯახის წევრებს უნდა დაებანათ და თეთრ სუდარაში გაეხვიათ. საბოლოოდ ცხედარი სასაფლაოზე მიჰქონდათ სადაც მოლა ლოცვებს წაიკითხავდა. დასაფლავების ცერემონიაზე ქალები არ დაიშვებოდნენ, მათ მხოლოდ დასაფლავების შემდეგ შეეძლოთ საფლავის მონახულება. განსვენებულის ტანსაცმელი რჩებოდათ მათ ვინც მის გაპატიოსნებაში და დაკრძალვაში იღებდნენ მონაწილეობას. სამგლოვიარო პერიოდი გრძელდებოდა ერთი წელი. მესამე, მეშვიდე და მეორმოცე დღეს იმართებოდა სარიტუალო და საზეიმო თავყრილობები. წლისთავზე იმართებოდა გრანდიოზული სუფრა. გარდაცვლილის საფლავი მოპირკეთებული იყო ძირითადად ქვითა და აგურით.

მუსიკა

ყაზახური ტრადიციული მუსიკა ვოკალურ-ინსტურმენტალური და ფოლკლორულია. ვოკალური მუსიკა ძირითადად ცერემონიებზე და ფესტივალებზე იკვრებოდა. სიმღერის ტექსტი შეეხებოდა ისტორიულ მოვლენას, სიყვარულს, ოჯახის ისტორიას ან „ტერმეს“ ტიპის იყო და მორალს გადმოსცემდა. ყველაზე პოპულარული ყაზახური ტრადიციული მუსიკა არის „აიტისი“ რომელიც შეჯიბრებითი ხასიათისაა, ორი ადამიანი „აკინი“ ერთმანეთს სწრაფ იმპროვიზაციაში ეჯიბრება და ტექსტი ძირითადად სოციალურ და პოლიტიკურ პრობლემებს ეხება. ყაზახური პოპულარული მუსიკალური საკრავებია დობრა და კობიზი, რომელთა კომპოზიციით იქმნება ყაზახური ფოლკლორის ნიმუშები, ე.წ. „კუის ხელოვნება“ რომლის ტექსტები ეხება ერის სულს, ბუნებას და ქალის სილამაზეს.

ნოვროზობა

ყაზახები ყველაზე უფრო აქტიურად აღნიშნავენ ნოვროზის დღესასწაულს, რომელიც გაზაფხულის მოსვლისა და ცხოვრების ახალი ციკლის დაწყების აღნიშვნას უკავშირდება. ყაზახები ნოვროზს ზუსტად გაზაფხულის ბუნიობის დღეს, 22 მარტს, აღნიშნავენ. ხელახლა დაბადება არის ნოვროზის მთავარი პასაჟი, გაზაფხული ნიშანია ზამთრის ყინულის დნობის დაწყების და საძოვრებისაკენ მიგრაციის დაწყების. განახლების აღსანიშნავად ყაზახები ყველაფერს ასუფთავებენ და ახალ ტანსაცმელს იცვამენ. საჭმელი დიდი რაოდენობით მზადდება სტუმრებისთვის გასანაწილებლად. ტრადიციულად ამ დღესასწაულისთვის ცხენის ხორცის კერძები და და იოგურტის სუპი მზადდება, რომელიც შვიდ ინგრედიენტს შეიცავს იმის ნიშნად რომ ნოვროზზე აღინიშნება შვიდი სათნოება:  ხელახლა დაბადება, ჯანმრთელობა, ბედნიერება, კეთილდღეობა, სიხარული, მოთმინება და სილამაზე.

სამხრეთ ყაზახეთში, სადაც თავგამოდებული მორწმუნე მუსლიმი ყაზახები ჭარბობენ, ნოვროზის დღესასწაული რელიგიური მნიშვნელობისაა და იმამის თანხლებით აღინიშნება. ურბანულ მხარეებში ნოვროზის დღესასწაული როგორც სეკულარული მოვლენა ისე აღინიშნება. ეთნიკურად განსხვავებული მოსახლეობა აწყობს საჯარო მსვლელობებს, სხვადასხვა შოუებს, ნაირ-ნაირი საჭმლითა და მუსიკის თანხლებით აძლევს დღესასწაულს კარნავალის სახეს.

რესურსები ინტერნეტში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

ყაზახები

• ყაზახეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრო დაარქივებული 2011-09-29 საიტზე Wayback Machine.
• ყაზახური ენის კურსი არიზონას უნივერსიტეტში დაარქივებული 2008-04-10 საიტზე Wayback Machine.
• ყაზახეთის ეთნოგრაფიული რუკა
• ყაზახები საფრანგეთში - AKFT დაარქივებული 2010-03-16 საიტზე Wayback Machine.
• ყაზახების მსოფლიო ასოციაცია დაარქივებული 2006-12-05 საიტზე Wayback Machine.