მერი უოლსტოუნკრაფტი

მერი უოლსტოუნკრაფტი
ინგლ. Mary Wollstonecraft
დაბადების თარიღი	27 აპრილი, 1759(1759-04-27)
დაბადების ადგილი	Spitalfields, Middlesex, დიდი ბრიტანეთის სამეფო ან ლონდონი
გარდაცვალების თარიღი	10 სექტემბერი, 1797(1797-09-10) (38 წლის)
გარდაცვალების ადგილი	სომერს-ტაუნი, Middlesex, დიდი ბრიტანეთის სამეფო ან ლონდონი
დასაფლავებულია	St Pancras Gardens და Gravestones To Tregonwell Campbell And Shelley Families And To Vicars Of St Peters In Churchyard Of St Peters
ფსევდონიმი	Mr. Cresswick
საქმიანობა	მთარგმნელი, ფილოსოფოსი, ისტორიკოსი, რომანისტი, ესეისტი, გუვერნანტი, ბიზნესმენი, მოგზაური მწერალი, საბავშვო მწერალი და მწერალი
ენა	ინგლისური ენა, გერმანული ენა და ფრანგული ენა
მოქალაქეობა	დიდი ბრიტანეთის სამეფო
ჟანრი	ფემინიზმი
Magnum opus	A Vindication of the Rights of Woman და Letters Written During a Short Residence in Sweden, Norway, and Denmark
მეუღლე	უილიამ გოდვინი და Gilbert Imlay
პარტნიორ(ებ)ი	უილიამ გოდვინი
შვილ(ებ)ი	მერი შელი და Fanny Imlay
გავლენა მოახდინეს :::ტომას პეინი, Richard Price და Joseph Johnson
მერი უოლსტოუნკრაფტი ვიკისაწყობში

მერი უოლსტონკრაფტი (ინგლ. Mary Wollstonecraft; დ. 27 აპრილი, 1759, მურსტაუნი – გ. 10 სექტემბერი, 1797) — XVIII საუკუნის ინგლისელი მწერალი, ფილოსოფოსი და ქალთა უფლებების დამცველი. მას თავისი ხანმოკლე კარიერის განმავლობაში დაწერილი აქვს ნოველები, ტრაქტატები, მოგზაურობანი, საფრანგეთის რევოლუციის ისტორია და საბავშვო წიგნები.

ბიოგრაფია

ადრეული ცხოვრება

მერი უოლსტონკრაფტი დაიბადა 1759 წლის 27 აპრილს ლონდონში, ელიზაბეთ დიქსონისა და ედვარდ ჯონ უოლსტონკრაფტის ოჯახში. მერი შვიდი და-ძმიდან მეორე იყო. საშუალო კლასის ოჯახი საკმაოდ კომფორტულად ცხოვრობდა მას შემდეგ, რაც 1765 წელს მერის ბაბუის, ედვარდ უოლსტონკრაფტის მემკვირდეობა ერგო, თუმცა მერის მამამ ქონება მალევე გაანიავა. საინტერესოა, რომ ოჯახს სახსრები მხოლოდ პირველი ვაჟის, ედვარდის ფორმალური განათლებისთვის ეყო, მერი და მისი დები კი თვითნასწავლები იყვნენ. დროთა განმავლობაში უოლსტონკრაფტების ოჯახს ისე გაუჭირდა, რომ იძულებულნი იყვნენ მუდმივად ეცვალათ საცხოვრებელი ადგილი. მერის ისიც კი მოუწია, რომ უარი ეთქვა თავის წილ მემკვიდრეობაზე, რომელიც ზრდასრულობის მიღწევისას უნდა მიეღო. ცნობილია, რომ მერის მამა ძალადობისკენ იყო მიდრეკილი და სიმთვრალეში ხშირად სცემდა მერის დედას, ელიზაბეთს. ახალგაზრდა უოლსტონკრაფტს დედის საძინებლის კართან ეძინა ხოლმე, რათა მამისგან დაეცვა. სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე, მან მეუღლეს გაუმხილა თავისი რთული ბავშვობის შესახებ: მერის თქმით, 7 და-ძმას შორის ის მშობლების ფავორიტი არასდროს ყოფილა. მეტიც, უოლსტონკრაფტი მიიჩნევდა, რომ მკაცრი დისციპლინა და უაზრო წესების შესრულების მოთხოვნები მხოლოდ მასზე ვრცელდებოდა.

განათლება

ცნობილია, რომ მერი და მისი დები უმეტესად თვითნასწავლები იყვნენ. ასეთი დონის განათლება სულაც არ იყო უჩვეულო იმ პერიოდში მცხოვრები, საშუალო კლასის ქალისთვის. თუმცა უოლსტონკრაფტის განათლებას ვერც არასრულყოფილებას დავწამებთ: მისი გამოქვეყნებული ნაშრომები ცხადყოფს, რომ კარგად იცნობდა ბიბლიასა და ანტიკური საბერძნეთის რამდენიმე ცნობილ ფილოსოფოსს. ეს უკანასკნელი, ალბათ, მისი და ტომას ტეილორის, პლატონის ცნობილი მთარგმნელის, მეგობრობამ განაპირობა. მის ნაშრომებს ასევე ეტყობა შედარებით ახალი მოაზროვნეების, შექსპირისა და მილტონის გავლენაც. რაღაც დროის განმავლობაში, მერი წერდა ლიტერატურულ რეცენზიებს ჯონსონის პერიოდული გამოცემის, „ანალიტიკური კრიტიკისთვის“ , რამაც ასევე გააღრმავა მისი ცოდნა თავის თანამედროვე მწერლობაში. მერი ახალგაზრდობაში დაუმეგობრდა გადამდგარ მღვდელსა და მის მეუღლეს, რამაც დასაწყისიდანვე განსაზღვრა მის მიერ მიღებული განათლების ხასიათი. თუმცა ამ ყველაფრის მიუხედავად, იმ პერიოდში, მისი წარმომავლობის და შეძლების ქალისთვის კარიერული შესაძლებლობები ძალიან შეზღუდული იყო და მდიდარი ქალბატონის კომპანიონობით, სკოლის მასწავლებლობითა თუ გუვერნანტობით შემოიფარგლებოდა.

მეგობრები

მერის ცხოვრებაზე დიდი გავლენა მოახდინა მისმა მეგობრობამ ჯეინ არდენსა და მოგვიანებით, ფრენსის ბლადთან. ჯეინ არდენთან მერის ნამდვილი ბავშვური მეგობრობა აკავშირებდა. 1768 წლის ოქტომბერში უოლსტონკრაფტების ოჯახი იორკშირში, ქალაქ ბევერლიში გადავიდა. მერი სწორედ იქ დადიოდა სკოლაში. მოგვიანებით უოლსტონკრაფტი გაიხსენებს ქალაქ ბევერლიში ჯეინთან ერთად გატარებულ დღეებს, როცა ისინი საუბრობდნენ წიგნების, ბიჭების შესახებ და ერთმანეთს საიდუმლოებებს უზიარებდნენ. მერიმ ჯეინი პირველად მამამისის გაკვეთილებზე გაიცნო. მოგვიანებით მათ სახლში სტუმრობა ყოველდღიური მოვლენა გახდა, სადაც უოლსტონკრაფტს ჰარმონიული, მშვიდი გარემო ხვდებოდა, რომელიც ასე განსხვავდებოდა მის ოჯახში არსებული ქაოსისა და სიმკაცრისგან. ჩვენამდე მოღწეული ჯეინთან მიწერილი პირველი წერილი 1773 წლით თარიღდება. ამ წერილებში 14 წლის მერი ჯეინს უმტკიცებს, რომ ადამიანს შეიძლება ბევრი მეგობარი ჰყავდეს, მაგრამ მათ შორის ყოველთვის იარსებებს იერარქია და „თავად მხოლოდ სათავეში ყოფნას დასჯერდება“. ამ ადრეულ წერილებში გამოხატული ცვალებადი, დეპრესიული ბუნება და ხშირად მესაკუთრე ხასიათი მერის მთელი სიცოცხლის განმავლობაში ახასიათებდა. 1774 წელს მერის ოჯახი ჰოქსტონში, ლონდონში გადავიდა საცხოვრებლად და ამით მისი ცხოვრების ერთი მნიშვნელოვანი პერიოდი დასრულდა. ამის შემდეგ მერის სკოლაში აღარ უვლია. ბევერლიში მან ცხრიდან თხუთმეტი წლის ასაკამდე დაჰყო და მთელი ცხოვრების განმავლობაში, თავს, ნაწილობრივ მაინც, იორკშირელ ქალად მიიჩნევდა.

16 წლის ასაკში მერი მეზობელ მღვდლის ოჯახს - ღირს კლერსა და მის ცოლს დაუმეგობრდა. მათ მერი განსაკუთრებით შეიყვარეს და ისიც კვირის დღეეების უმეტესობას ცოლ-ქმართან ატარებდა. მოგვიანებით, მერი გაიხსენებს, რომ მათგან საკმაოდ ბევრი რამ ისწავლა: „ისინი არა მარტო მიყვებოდნენ მნიშვნელოვანი წიგნების შესახებ, არამედ მიბიძგებდნენ კიდეც მათი წაკითხვისკენ. ჩემი პირადი პრობლემები რომ არა, მათთან ძალიან ბედნიერი ვიქნებოდი“. სწორედ მათი საშუალებით გაიცნო მერიმ ფრენსის ბლადი, მეგობარი, რომელმაც ასევე დიდი გავლენა მოახდინა მის მომავალ ცხოვრებასა და აზროვნებაზე.

კარიერა მწერლობამდე

მამის ახირებულობიდან გამომდინარე, მერის ოჯახს ხშირად უწევდა საცხოვრებელი ადგილის შეცვლა. თუმცა მათი ფინანსური მდგომარეობა არ უმჯობესდებოდა, მერიმ კი ვერ გაუძლო ასეთ ყოფას და 1778 წელს მუშაობა დიდგვაროვანი ქვრივის კომპანიონად დაიწყო. ეს დაბალშემოსავლიანი პოზიცია ერთ-ერთი იყო იმ მწირი კარიერული გზებიდან, რომლის არჩევაც საშუალო კლასის ქალს იმ პერიოდში შეეძლო. აქედან გამომდინარე, 19 წლის მერიმაც ბათში მცხოვრები მდიდარი ქვრივის, სარა დოსონის, კომპანიონად დაიწყო მუშაობა. იმ პერიოდში, გოგონებს, რომლებიც ოჯახის გარეთ ცდილობდნენ შემოსავლის შოვნას საკმაოდ ცუდი თვალით უყურებდნენ. ამ ნაბიჯის გადადგმა უოლსტონკრაფტისგან დიდ სიმამაცეს მოითხოვდა. სარა დოსონი ცნობილი იყო, როგორც საკმაოდ ცუდი ხასიათის მქონე ქალბატონი, რომელთან ცხოვრებასაც მისი ნათესავებიც კი გაურბოდნენ. თავად უოლსტონკრაფტიც, თავის პირად წერილებში, საკმაოდ ცუდად ახასიათებს ქვრივს. მერის ცხოვრების სირთულეებზე ბევრს გვეუბნება ის ფაქტიც, რომ მან ამ რთულ პოზიციაზე სამი წელი დაჰყო. 1781 წლის შემოდგომაზე, დედამისს წყალმანკი დაუდგინდა, რის გამოც უოლსტონკრაფტს, როგორც უფროს ქალიშვილს, სახლში დაბრუნება და მასზე ზრუნვა მოუწია. 1782 წლის 19 აპრილს, რამდენიმე მტანჯველი თვის შემდეგ, ის გარდაიცვალა. ამის შემდეგ მერის მამას მისთვის დარჩენა არ უთხოვია, მეტიც, მეორედ დაქორწინდა და სხვაგან გადავიდა საცხოვრებლად. მისი დები, ელაიზა და ევერინა უფროს ძმასთან, ნედთან გადაცხოვრდნენ. თავად მერი კი სიხარულით გადავიდა დიდი ხნის მეგობრის, ფრენსის ბლადის ოჯახში. უოლსტონკრაფტმა აქ ერთი წელი დაჰყო და თავისი თვალით იხილა ის სიღარიბე და გაჭირვება, რაშიც ბლადები ცხოვრობდნენ. თუმცა, აღსანიშნავია, რომ ფრენსისთან ერთად ის მაინც მუხლჩაუხრელად, ფიზიკურად შრომობდა სარჩოს მოსაპოვებლად. ამასობაში, 1782 წლის 20 ოქტომბერს, 19 წლის ასაკში, დაქორწინდა მერის უმცროსი და, ელაიზა. მერი ამ ქორწინებით დიდად გახარებული არ ყოფილა, რადგან მიიჩნევდა, რომ მისი და ძალიან ახალგაზრდა იყო ოჯახის შესაქმნელად. ბავშვის გაჩენის შემდეგ ელაიზას დეპრესია დაეწყო. მერიმ გადაწყვიტა სიტუაცია ხელში აეღო და დაარწმუნა უმცროსი და, ქმარი და ბავშვი მიეტოვებინა. შემდეგ დებთან და ფრენსისთან ერთად ჩრდილოეთ ლონდონში სკოლა გახსნა, რომელმაც ორწლინახევარი იფუნქციონირა. 1785 წლის იანვარში ფრენსის ბლადმა ინგლისი დატოვა და პორტუგალიაში გადავიდა ჰიუ სკეიზე დასაქორწინებლად. თუმცა მალევე მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობა გაუარესდა და შემოდგომაზე მერიც ლისაბონში გაემგზავრა მეგობრის მოსავლელად. პორტუგალიისკენ მიმავალ გემზე მერი ტუპერკულიოზით დაავადებულ კაცს შეხვდა და მას უვლიდა. ამ გამოცდილებაზე დაყრდნობით მან მოგვიანებით თავისი პირველი ნოველა, მერი: გამოგონილი ამბავი დაწერა . თუმცა ნოემბერში ფრენსისი გარდაიცვალა და უოლსტონკრაფტიც ლონდონში დაბრუნდა. მისი არყოფნა სკოლის მუშაობაზე ცუდად აისახა და ის საბოლოოდ დაიხურა. ფრენსისის სიკვდილის შემდეგ მერიმ, მეგობრების დახმარებით, გუვერნანტად დაიწყო მუშაობა კინგსბურგების მდიდარ, არისტოკრატიულ ოჯახში, ირლანდიაში. მიუხედავად იმისა, რომ ამ საქმიანობას მალევე დაანება თავი, ეს გამოცდილება თავისი მომდევნო წიგნის, „ნამდვილი ამბები რეალური ცხოვრებიდან-ის“ დაწერაში გამოიყენა.

ლიტერატურული კარიერის დასაწყისი

1787 წელს თავისი დის, ევერინასადმი მიწერილ წერილში მერი უოლსტონკრაფტი იტყვის: “მე ჩემს სახეობაში პირველი წევრი ვიქნები, პირველი ქალი, ვინც ინტელექტუალური მუშაობით, სახელდობრ წერით ირჩენს თავს”. ასეც მოხდა - გუვერნანტის პოზიციიდან წამოსული უოლსტონკრაფტი ცნობილი გამომცემლის, მეცენატისა და მეგობრის, ჯოზეფ ჯონსონის დახმარებით ლონდონში მოეწყო. მერიმ ისწავლა გერმანული და ფრანგული და ტექსტების თარგმნა დაიწყო, ასევე წერდა კრიტიკულ რეცენზიებს ჯონსონის პერიოდული გამოცემის, „ანალიტიკური კრიტიკისთვის“. უოლსტონკრაფტის თვალსაწიერის გაფართოებასა და ლიტერატურული განათლების მიღებაზე ამ პერიოდმა დიდი გავლენა მოახდინა - რეცენზიების წერისას ლიტერატურის გაცნობის გარდა ის ჯონსონის სანაცნობო წრეშიც გაერია და ისეთი მოაზროვნეები გაიცნო, როგორებიც იყვნენ თომას პეინი და უილიამ გოდვინი. როგორც ცნობილია, როცა უოლსტონკრაფტი თავის მომავალ მეუღლეს, გოდვინს პირველად შეხვდა, მათ ერთმანეთზე არც ისე კარგი შთაბეჭდილება დარჩათ. 1787 წლის ზამთარში, ჯონსონმა გამოაქვეყნა უოლსტონკრაფტის პედაგოგიური ტრაქტატი, „ფიქრები ქალიშვილების განათლებაზე “. ამ ნაშრომში მერი განიხილავს იმ პერიოდში ღარიბი ქალიშვილებისთვის არსებულ შეზღუდულ დასაქმების შესაძლებლობებს. ამ გამოცემიდან მიღებული ჰონორარი მერიმ ბლადების ოჯახს გადასცა. ერთი წლის შემდეგ გამოიცა მისი პირველი რომანი „მერი: გამოგონილი ამბავი“ (1788) და ბავშვების წიგნი „ნამდვილი ამბები რეალური ცხოვრებიდან“ .

სწორედ ჯოზეფ ჯონსონის სახლში გამართულ ერთ-ერთ სადილზე გაიცნო მერიმ მასპინძლის ახლო მეგობარი, შვეიცარიელი მხატვარი ჰენრი ფუსელი. ჰენრი ცნობილი მექალთანე იყო და მიუხედავად იმისა, რომ ცოლი სულ ახლახანს მოეყვანა, ის და მერი ძალიან დაახლოვდნენ. მერის აოცებდა ფუსელის გონება და თავის პირად წერილებში გენიოსადაც მოიხსენიებდა. დროთა განმავლობაში მერის გრძნობები გაიზარდა და 1792 წელს მის ცოლთანაც კი მივიდა შეთავაზებოთ, რომ “მათი ოჯახის ბინადარი“ გამხდარიყო, რამეთუ არ შეეძლო ცხოვრება ჰენრის ყოველღიურად ნახვისა და მასთან საუბრის გარეშე. უოლსტონკრაფტის ამ შეთავაზებას პლატონური შინაარსი ჰქონდა, მით უმეტეს, რომ მწერალი თავის ნაშრომებშიც მკაცრად გმობდა პოლიგამიას. თუმცა ფუსელის ცოლმა უოლსტონკრაფტს მათ სახლში მისვლაც კი აუკრძალა და ამ ფაქტის შემდეგ, თავად ჰენრიმაც გაწყვიტა მასთან ურთიერთობა.

უცნობია, თუ რას ფიქრობდა მერი უოლსტონკრაფტი 1789 წლის ივლისში ბასტილიის დაცემის შესახებ, რადგან იმ პერიოდიდან მისი პირადი წერილები არ მოგვეპოვება. თუმცა ინტელექტუალების წრე, რომელსაც ჯოზეფ ჯონსონის საშუალებით დაუახლოვდა, დიდი სიხარულით შეეგება საფრანგეთის რევოლუციას. ინგლისელი ინტელექტუალები და პოლიტიკოსები დიდი ინტერესით შეჰყურებდნენ საფრანგეთში განვითარებულ მოვლენებს. მომდევნო წელს, 1790 წლის ნოემბერში, გამოქვეყნდა ცნობილი ინგლისელი ფილოსოფოსის და პოლიტიკის თეორეტიკოსის, ერთ დროს ამერიკის დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის დიდი მხარდამჭერის, ედმუნდ ბურკის „განაზრებები საფრანგეთში რევოლუციის შესახებ“. ეს ნაშრომი დღემდე კონსერვატიზმის (პოლიტიკური იდეოლოგია) კლასიკურ ტექსტად მიიჩნევა. აქ ბურკი სასტიკად აკრიტიკებს საფრანგეთის რევოლუციას და მის საშინელ შედეგებს წინასწარმეტყველებს. ამ ტექსტს დიდი გამოხმაურება მოჰყვა, თუმცა მათ შორის ერთ-ერთი პირველი სწორედ მერი უოლსტონკრაფტის პასუხი იყო. იმ პერიოდისთვის მერი უკვე მზად იყო თავისი კვალი დაეტოვებინა ლონდონის ლიტერატურულ სამყაროში და ერთხელ და სამუდამოდ დაემკვიდრებინა თავი, როგორც სერიოზულ მწერალს. თავიდან, ბურკის საპასუხოდ, მერი გრძელი რეცენზიის დაწერას აპირებდა. თუმცა, წერის პროცესში მიხვდა, რომ ბევრად მეტი ჰქონდა სათქმელი და მისი რეცენზია პამფლეტად იქცა. 28 დღეში დაწერილი „ადამიანთა უფლებების დაცვა“ პირველი იყო იმ 45 პასუხიდან, რომელიც იმ წელს ბურკის ნაშრომის გამოქვეყნებას მოჰყვა. ნაშრომში მერი აკრიტიკებს არისტოკრატიას და მხარს უჭერს საფრანგეთის რევოლუციას. პამფლეტის პირველი გამოცემა ანონიმური იყო. მან ძალიან დიდი მოწონება დაიმსახურა და ფაქტობრივად მაშინვე გაიყიდა. სამი კვირის შემდეგ გამოსულ მეორე გამოცემას უკვე უოლსტონკრაფტის სახელი ეწერა. აღსანიშნავია, რომ ავტორის სქესის გაგების შემდეგ, ნაშრომის გამოხმაურება ასე თუ ისე შეიცვალა: პამფლეტის გრამატიკულ გაუმართაობასა თუ არგუმენტების სისუსტეს უფრო ხშირად უსვამდნენ ხაზს და ამ ხარვეზებს ავტორის სქესს აბრალებდნენ. თუმცა ამ ნაშრომმა მერი უოლსტონკრაფტს პირველი სერიოზული წარმატება მოუტანა, როგორც მწერალსა და პოლიტიკურ მოაზროვნეს.

1791 წლის სექტემბერში უოლსტონკრაფტმა დაიწყო მისი ყველაზე სახელგანთქმული ნაშრომის, „ქალის უფლებების დაცვის“, წერა. თავისი არსით, ეს მისი წინა პამფლეტის, „ადამიანთა უფლებების დაცვის“ გაგრძელებაა, სადაც მერი, ერთი მხრივ, ამ უკანასკნელში წამოჭრილ იდეებს აგრძელებს, ხოლო მეორე მხრივ, ავითარებს ადამიანთა უფლებებისა და სოციალური წყობის მისეულ ხედავს. „ქალის უფლებების დაცვის“ პირველი და მეორე გამოცმების გამოქვეყნებებს შორის პერიოდში, უოლსტონკრაფტი შეხვდა ფრანგ დიპლომატსა და პოლიტიკოსს, შარლ მორის დე ტალეირანს, რომელიც ლონდონში მისიით იყო ჩამოსული. ამ შეხვედრისას, მერიმ პირადად ჰკითხა ცნობილ დიპლომატს, ექნებოდათ თუ არა ფრანგ გოგონებს განათლების ისეთივე უფლებები, როგორც ფრანგ ბიჭებს საფრანგეთის ახალი რეჟიმის პირობებში.

საფრანგეთი

1792 წლის დეკემბერში უოლსტონკრაფტი ჯონსონსა და ფუსელთან ერთად პარიზში გაემგზავრა, რათა თავის თვალით ენახა იქ მიმდინარე მოვლენები. თუმცა აღმოჩნდა, რომ, სწორედ იმ დროს, პარიზელებმა იერიში მიიტანეს მეფის სასახლეზე და სამეფო ოჯახი დაატყვევეს. ეს სიტუაცია მოგზაურებმა მეტისმეტად სახიფათოდ მიიჩნიეს და უკან, ინგლისში გამობრუნდნენ . ამის შემდეგ, ფუსელთან წარმოქმნილი უთანხმოების ფონზე, მერიმ გადაწყვიტა სირცხვილს და სკანდალს ლონდონიდან პარიზში გაქცეოდა. ის კვლავ 6 კვირიან მოგზაურობას გეგმავდა, თუმცა ამჯერად თანმხლებების გარეშე.

საფრანგეთში იგი ლუი XVI-ის სიკვდილით დასჯამდე ერთი თვით ადრე ჩავიდა. პარიზში მერი უოლსტონკრაფტი ჟირონდისტებსა და მათ მხარდამჭერ ინგლისელებს - ჰელენ მარია უილიამსსა და თომას პეინს დაუახლოვდა. იმ პერიოდში პარიზში სრული ქაოსი სუფევდა, საფრანგეთი და ინგლისი ომის ზღვარზე იყვნენ. იქ ჩასვლილსას მერიმ აღმოაჩინა, რომ ყველაფერი ისე არ იყო როგორც წარმოიდგენდა: „როცა პირველად ვიხილე პარიზი, აშკარა კონტრასტმა სიმდიდრესა და სიღარიბეს, დახვეწილობასა და უწესრიგობას შორის, ... ძლიერ დამამწუხრა“ მან ასევე საკუთარი თვალით იხილა გილიოტინისკენ მიმავალი მეფე ლუი მეთექვსმეტე - ამის შესახებ მერი უოლსტონკრაფტი პირად წერილში წერს: „დღეს დილას, დაახლოებით ცხრა საათისთვის, მეფემ ჩემი ფანჯრის წინ ჩაიაირა. მისი გუშაგებით გარშემორტყმული ეტლი ჩუმად მიუყვებოდა დაცარიელებულ ქუჩებს... ვერ გეტყვი რატომ, მაგრამ თვალებიდან ცრემლები წამსკდა, როცა დავინახე, თუ როგორ იჯდა ლუი ეტლში, იმაზე ღირსეულად, ვიდრე მისი პიროვნებისგან მოველოდი, თავის სიკვდილისკენ მიმავალ გზაზე ...“. ლუი მეთექვსმეტეს სიკვდილით დასჯის შემდეგ, პირველ თებერვალს, საფრანგეთმა ინგლისს ომი გამოუცხადა. უოლსტონკრაფტმა სცადა შვეიცარიაში გამგზავრება, თუმცა უფლება არ მისცეს. საფრანგეთში ძალაუფლება იაკობინელებმა აიღეს ხელში. უცხოელთათვის პარიზში ცხოვრება განსაკუთრებით გაჭირდა. 1793 წლის 12 აპრილს ყველა უცხო ქვეყნის მოქალაქეს აეკრძალა საფრანგეთის საზღვრების დატოვება. მერისთვის ვითარება კიდევ უფრო გართულდა მას შემდეგ, რაც იაკობინელებმა მოწინააღმდეგე ჟირონდისტები შეიპყრეს და გილიოტინაზე სიკვდილით დასაჯეს. მათ შორის მერის ფრანგი მეგობრებიც იყვნენ.

სწორედ ამ რთულ პერიოდში, 1793 წლის აპრილში, უოლსტონკრაფტმა გაიცნო ამერიკელი ბიზნესმენი და დიპლომატი, რობერტ იმლეი. მერი მალევე მოიხიბლა ამ სიმპათიური მამაკაცის ყურადღებით. თავის წინა ურთიერთობებისგან განსხვავებით, იმლეის არც ოჯახი ჰყავდა და არც „გენიოსისთვის“ დამახასიათებელი ახირებულობა სჩვეოდა. მათ შორის რომანი გაიბა. უოლსტონკრაფტს ის თავდავიწყებით შეუყვარდა და საკუთარი შეხედულებებისა და პრინციპების წინააღმდეგაც კი წავიდა, როცა იმლეისთან ქორწინების გარეშე სექსუალური ურთიერთობა დაიწყო. „ქალის უფლებების დაცვაში“ მერი უარყოფდა სასიყვარულო ურთიერთობების სექსუალურ კომპონენტს და მისი აღზრდისთვის დამახასიათებელი, პურიტანული დამოკიდებულებით უდგებოდა სიამოვნების მიღების საკითხს. თუმცა, როგორც ჩანს, იმლეიმ მასში ეს სურვილიც გააღვიძა.

იაკობინელთა „დიდი ტერორის“ პერიოდში ბრიტანელი მოქალაქეები განსაკუთრებული საფრთხის ქვეშ აღმოჩდნენ. იქიდან გამომდინარე, რომ ამერიკა ამ დროს საფრანგეთის მოკავშირე იყო, იქ ამერიკის მოქალაქეებს ბევრად უკეთ ეპყრობოდნენ. მერის დასაცავად რობერტ იმლეიმ ამერიკის საელჩოში ის თავის ცოლად დააფიქსირა, რითაც უოლსტონკრაფტი საფრანგეთის მთავრობისგან რაიმე სახის დევნას გადაურჩა. მერი აღშფოთებული იყო იაკობინელთა მმართველობის პერიოდში ქალებისადმი დამოკიდებულებით. ცხადი გახდა, რომ ისინი სულაც არ აპირებდნენ ქალებისთვის თანაბარი უფლებების მიცემით თავის შეწუხებას. მეტიც, მიიჩნევდნენ, რომ ქალები იმ პერიოდში მეტად პოპულარული მოაზროვნის, ჟან-ჟაკ რუსოს მიერ აღწერილ იდეალს უნდა დამსგავსებოდნენ. ხსენებული იდეალი კი ქალის, როგორც მამაკაცის მორჩილი დამხმარეს როლს გულისხმობდა.

იმავე წლის აგვისტოში, მერი რობერტ იმლეისგან დაორსულდა და 1794 წლის მაისში გოგონა გააჩინა, რომელსაც თავისი მეგობრის, ფრენსის ბლადის პატივსაცემად, ფენი დაარქვა. იმლეიმ ბავშვი ოფიციალურად აღიარა და თავისი გვარი მისცა. ამ დროისთვის მერი უკვე პარიზიდან ჩრდილოეთ საფრანგეთში გადაბარგდა და მიუხედავად ბავშვის ყოლის სირთულეებისა კვლავ წერას შეუდგა. მან დაიწყო მუშაობა საფრანგეთის რევოლუციის ადრეული წლების ისტორიაზე და იმავე წლის დეკემბერში გამოაქვეყნა ნაშრომი „საფრანგეთის რევოლუციის წარმოშობა და განვითარება ისტორიული და ზნეობრივი თვალსაზრისიდან და მისი ზეგავლენა ევროპაზე“ (1794). სავარაუდოა, რომ ოჯახური ცხოვრებით და ვალდებულებებით დაღლილმა იმლეიმ მერი მიატოვა. თავიდან ის პარიზში ჩავიდა და უოლსტონკრაფტის წერილებს იშვიათად პასუხობდა. პარიზიდან იმლეი ლონდონში გაემგზავრა და უკვე იქიდან ჰპირდებოდა მერის მალე დაბრუნებას. თუმცა ეს დაპირებები არ გამართლდა.

ინგლისში დაბრუნება, უილიამ გოდვინი და გარდაცვალება

1795 წლის აპრილში მერი ლონდონში დაბრუნდა რათა იმლეის შეხვედროდა და მასთან ურთიერთობა აღედგინა, მაგრამ უშედეგოდ. იმლეის უარმა მას თვითმკვლელობის პირველი მცდელობისკენ უბიძგა, თუმცა გადარჩა. ამერიკელ ბიზნესმენთან ურთიერთობის აღდგენის მეორე მცდელობამ მას სკანდინავიის ქვეყნებში ამოაყოფინა თავი, სადაც იმლეის ფინანსური პრობლემების მოსაგვარებლად წავიდა. სწორედ ამ მოგზაურობისას დაწერილი წერილები დაედო საფუძვლად მის შემდეგ წიგნს: „შვედეთში, ნორვეგიასა და დანიაში ხანმოკლე ცხოვრების დროს დაწერილი წერილები“ (1796). ლონდონში დაბრუნების შემდეგ მან საბოლოოდ გააცნობიერა, რომ მისი ურთიერთობა იმლეისთან დასრულდა და მეორედ სცადა თვითმკვლელობა - მდინარე ტემზაში გადახტა, თუმცა ამჯერად მისი სიცოცხლე გამვლელმა იხსნა.

ამის შემდეგ, 1796 წლიდან, მერი ლონდონის ლიტერატურულ ცხოვრებას დაუბრუნდა: დაიწყო უკანასკნელი ნაწარმოების - „ქალის შეცდომები, ანუ მარიას“ წერა; განაახლა ვიზიტები ჯოზეფ ჯონსონის წრესთან და კვლავ დაუახლოვდა ცნობილ ინგლისელ მწერალსა და მოაზროვნეს, ანარქისტული პოლიტიკური ფილოსოფიის ერთ-ერთ ფუძემდებელს, უილიამ გოდვინს. ისინი უკვე შეხვედროდნენ ერთმანეთს, მეტიც, თავიდან მათ შორის ორმხრივი ანტიპათიაც დამყარდა, თუმცა საფრანგეთიდან დაბრუნებული მერი გოდვინს მალევე ჩაუვარდა გულში. როგორც შემდგომში ამბობს, გოდვინს უოლსტონკრაფტი მისი სკანდინავიური წერილების წაკითხვის შემდეგ შეუყვარდა: „თუ რომელიმე წიგნი ნებისმიერ მამაკაცს მის ავტორს შეაყვარებდა, სწორედ ესაა“, ამბობს გოდვინი. 1797 წლის მარტში მათ იქორწინეს. ეს ქორწინება ფარული იყო, რის შესახებაც რამდენიმე მოსაზრება არსებობს - ზოგი ვარაუდობს, რომ უოლსტონკრაფტი ამ დროისთვის უკვე იყო მეორე ბავშვზე ფეხმძიმედ და აგვისტოს ბოლოს იმშობიარა კიდეც. ფარული ქორწინება შეგვიძლია გოდვინის პიროვნებასაც დავუკავშიროთ - ის ცნობილი ანარქისტი იყო და მისი პოლიტიკურ-ფილოსოფიური შეხედულებები სწორედაც რომ ეწინააღმდეგებოდა ოჯახის ინსტიტუტს. ბავშვის დაბადებამდე ისინი მეზობლად, ცალ-ცალკე სახლებში ცხოვრობდნენ და მუდმივად წერილებით ეკონტაქტებოდნენ ერთმანეთს - ამ დროიდან შემორჩენილი მათი მიმოწერა ორივე პიროვნების ბიოგრაფიის მნიშვნელოვან და საინტერესო დეტალებს შეიცავს.

1797 წლის 30 აგვისტოს მერიმ იმშობიარა და მეორე ქალიშვილი - მერი უოლსტონკრაფტ-გოდვინი გააჩინა. თავად მშობიარობის შემდგომ გართულებებს გადაჰყვა და 10 სექტემბერს სეფსისით გარდაიცვალა. დაკრძალულია ლონდონში, წმინდა პანკრასის ეკლესიაში.

გარდაცვალების შემდეგ

მეუღლის გარდაცვალების შემდეგ უილიამ გოდვინმა მერი უოლსტონკრაფტის ორი ტექსტი გამოაქვეყნა. პირველი იყო „ქალის შეცდომები, ანუ მარია“ — ეს რომანი მერის ნაშრომებს შორის ყველაზე რადიკალურად ფემინისტურია. უოლსტინკრაფტს თავის ბოლო ნაშრომი ჩაფიქრებული ჰქონდა „ქალის უფლებების დაცვის“ ერთგვარ გაგრძელებად. ამის შემდეგ გოდვინმა გამოაქვეყნა „მემუარები ქალის უფლებათა დაცვის ავტორის შესახებ“. აქ მან თავიანთ პირად მიმოწერასთან ერთად უოლსტონკრაფტის ბიოგრაფიის აქამდე უცნობი დეტალებიც შეიტანა. ეს გოდვინის მხრიდან ერთგვარი პატივის მიგება იყო გარდაცვილი ცოლისადმი. აქედან გამომდინარე, ალბათ, სულაც არ ელოდა იმ უარყოფით გამოხმაურებას, რაც მემუარების გამოქვეყნებას მოჰყვა. ამ წიგნში მერი უოლსტონკრაფტი წარმოდგება, როგორც ემოციური, ვნებიანი და საზოგადოებაში მიღებული ნორმების არცთუ თავგამოდებით დამცველი ქალი. ეს ყოველივე, მისი უკანასკნელი რადიკალური ნაშრომის ფონზე, საკმაოდ უარყოფითად წარმოჩინდა საზოგადოების თვალში. მთელი თავისი ლიტერატურული მოღვაწეობის განმავლობაში, უოლსტონკრაფტი დაჟინებით ადვოკატირებდა გონებისა და განსჯის უპირატესობას გრძნობაზე; უარყოფდა სექსუალური ლტოლვების მნიშვნელობას ურთიერთობებში. ამის შემდეგ, მისი ცხოვრების ეს დაფარული დეტალები თითქოს საკუთარი პრინციპებისა და მორალის წინააღმდეგ წასვლას ნიშნავდა.

უოლსტონკრაფტის მრავალფეროვანი ნაშრომების მიუხედავად, მისი ცხოვრება ყოველთვის უფრო დიდი ინტერესის საგანი იყო, ვიდრე მისი შემოქმედება. „მემუარების“ გამოსვლისთანავე, მისი რეპუტაცია განადგურდა და უოლსტონკრაფტის ნაშრომების კითხვა ბრიტანეთში „ცუდ ტონად“ იქცა. უოლსტონკრაფტის, როგორც ავტორის „რეაბილიტაცია“ მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან დაიწყო. მისმა იდეებმა განსაკუთრებით ფართო აუდიტორია 1840-1850-იან წლებში მოიპოვა, როცა დასავლეთის რიგ ქვეყნებში სუფრაჟისტთა მოძრაობამ იჩინა თავი და ევროპასა და ამერიკაში ე. წ. „ფემინიზმის პირველი ტალღა“ გაჩნდა.

შემოქმედება

ფიქრები ქალიშვილების განათლებაზე

პედაგოგიური ტრაქტატი, რომელიც შეიცავს გააზრებებს და რჩევებს საშუალო კლასის ქალების აღზრდის შესახებ. ამ ნაშრომში უოლსტონკრაფტი საგანგებოდ შენიშნავს, რამდენად შეზღუდული იყო იმ დროს დასაქმების შესაძლებლობები განათლებული, მაგრამ ღარიბი ქალებისთვის. აქ ის აღნიშნავს ბავშვებისთვის ისეთი ღირებულებების ჩანერგვის აუცილებლობას. როგორებიცაა: თვითდისციპლინა, პატიოსნება, ხელმომჭირნეობა.

მერი: გამოგონილი ამბავი

„მერი: გამოგონილი ამბავი“ უოლსტონკრაფტის მეორე ნაშრომი და პირველი რომანია. აქაც, ისევე როგორც წინა ტექსტში, მერი საკუთარ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას ეყრდნობა. ტექსტში მერი აკრიტიკებს ქორწინების პატრიარქალურ ინსტიტუტს და მის გავლენას ქალებზე. რომანის მთავარი გმირი იძულებულია უსიყვარულოდ, მატერიალური მიზნებისთვის შექმნას ოჯახი. თუმცა სიყვარულსა და ვნებას ქორწინების გარეთ, ორ რომანტიკულ მეგობართან, ჯერ ქალთან, ხოლო შემდეგ კაცთან პოულობს.

ადამიანთა უფლებების დაცვა

„ადამიანთა უფლებების დაცვა“ პოლიტიკური პამფლეტია, სადაც ავტორი იცავს რესპუბლიკანიზმს, აკრიტიკებს არისტოკრატიას და მემკვიდრეობით მიღებულ პრივილეგიებს. საფრანგეთის რევოლუცია წარმოდგენილია, როგორც განმანათლებლობის სანუკვარი იდეების ხორცშესხმა. ნაწარმოები დაიწერა ედმუნდ ბურკის ცნობილი პამფლეტის, „განაზრებები საფრანგეთის რევოლუციის შესახების“, საპასუხოდ. ტექსტის სათაური ასევე შეიძლება ითარგმნოს, როგორც „მამაკაცთა უფლებების დაცვა“, ვინაიდან „ადამიანისა“ და „მამაკაცის“ ინგლისური შესატყვისი ერთი და იგივეა.

ქალის უფლებების დაცვა

„ქალის უფლებების დაცვა“ უოლსტონკრაფტის უმთავრეს ნაშრომად ითვლება. მას ემჩნევა ლოკისეული ლიბერალიზმის კვალი. ხაზგასმულია სქესთა თანაბარუფლებიანობა, განსაკუთრებით ქალთა უფლება განათლებაზე, რაც „პიროვნულობის ცნებითაა” განპირობებული. მისმა იდეებმა განსაკუთრებით ფართო აუდიტორია 1840-1850-იან წლებში მოიპოვა, როცა დასავლეთში სუფრაჟისტთა მოძრაობამ იჩინა თავი.

უოლსტონკრაფტმა „ქალის უფლებების დაცვის“ წერა 1791 წლის სექტემბერში დაიწყო, მას შემდეგ, რაც ფრანგი პოლიტიკოსის, შარლ მორის ტალეირანის მიერ საფრანგეთის ეროვნული ასამბლეის წინაშე წარდგენილ მოხსენებას გაეცნო. დიპლომატი გამოსვლაში ამტკიცებდა, რომ ქალებს მხოლოდ შინ უნდა მიეღოთ განათლება. სწორედ ამ აზრთან დაპირისპირება გახდა „ქალის უფლებების დაცვის“ დაწერის საბაბი. „ქალის უფლებების დაცვა“ ერთდროულად პოლიტიკის თეორიული, პედაგოგიური და დიდაქტიკურ-მორალისტური ტრაქტატია. უოლსტონკრაფტი აქ აგრძელებს „ადამიანთა უფლებების დაცვაში“ წამოწყებულ ზოგიერთ თემას და ამავდროულად თავის მოსაზრებებს გამოთქვამს ადამიანის უფლებებისა და მოვალეობების კონცეფციასთან დაკავშირებით, რომელიც ბუნებრივი სამართლის ჯონ ლოკისეულ გაგებას ემყარება.

„ქალის უფლებების დაცვაში“ ასევე განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ქალების აღზრდა-განათლების საკითხებს. უოლსტონკრაფტის არგუმენტები ძირითადად მიემართება ჟან-ჟაკ რუსოს პედაგოგიურ რომანს – „ემილი, ანუ აღზრდის შესახებ-ს“ (1762). აქ რუსო საუბრობს გოგონების სათანადო აღზრდის შესახებ. რუსოს ძალიან განსხვავებულად წარმოუდგენია ბიჭებისა და გოგონებისათვის შესაფერისი განათლება. მისი თქმით, ბიჭებისთვის ბავშვობიდანვე საჭიროა მაქსიმალური თავისუფლების მიცემა, მათი ბუნებრივი ცნობისმოყვარეობის წახალისება და მათში აზროვნების უნარისა და რაციონალურობის განვითარება. რაც შეეხება გოგონებს, მათი აღზრდა ძირითადად იმაზე უნდა იყოს მიმართული, რომ ისინი მოსიყვარულე ცოლებად და დედებად ჩამოაყალიბოს; აქედან გამომდინარე, გოგონებში რაციონალურობის განვითარებას ან მათთვის მეცნიერების სწავლებას არანაირი აზრი არ აქვს - სწორმა აღზრდამ ქალში მისი მგრძნობიარე, სენტიმენტალური ბუნება უნდა განავითაროს. სწორედ ამ მოსაზრებების წინააღმდეგ მიდის მერი თავის მთავარ ფემინისტურ ნაშრომში.

საფრანგეთის რევოლუციის წარმოშობა და განვითარება ისტორიული და ზნეობრივი თვალსაზრისიდან და მისი ზეგავლენა ევროპაზე

ისტორიული ნარკვევი, სადაც მერი საფრანგეთის რევოლუციის (1789) ადრეულ წლებს აღწერს. ნაშრომი მწერლის უშუალოდ საფრანგეთში ყოფნისას დაიწერა, როცა უოლსტონკრაფტი პარიზში ჩავიდა რევოლუციური მოვლენების თავისი თვალით სანახავად.

შვედეთში, ნორვეგიასა და დანიაში ხანმოკლე ცხოვრების დროს დაწერილი წერილები

ეპისტოლარული ჟანრის ნაწარმოები, რომელიც მერიმ თავისი ცხოვრების ძალიან რთულ პერიოდში დაწერა. ის შედგება საკანდინავიაში მოგზაურობისას დაწერილი უოლსტონკრაფტის 25 პირადი წერილისგან. ამ წერილებში იგი მრავალ თემას ეხება სოციოლოგიიდან დაწყებული, ფილოსოფიით დამთავრებული. იმ პერიოდში მოგზაურობის შესახებ რომანები ძალიან ფართოდ იყო გავრცელებული და ეს ნაშრომიც 1790-იან წლებში უოლსტონკრაფტის ყველაზე პოპულარულ წიგნად იქცა.

ლიტერატურა

• ცხადაძე, თ. (2014). მერი უოლსტონკრაფტი და მისი „ქალის უფლებების დაცვა, შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში, წიგნი I, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, გვ. 267-276.
• ჰეივუდი, ე. (1997). პოლიტიკა. თბილისი: საქართველოს უნივერსიტეტი; საქართველოს მაცნე. მესამე გამოცემა, 2008.
• Franklin, C (2004) Mary Wollstonecraft: A Literary Life. Springer.
• Tomaselli, S. (2020) "Mary Wollstonecraft", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2020 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/win2020/entries/wollstonecraft/>.
• Todd, J. (2014). Mary Wollstonecraft, A Revolutionary Life. Bloomsbury Reader
• Tomalin, C. (1974). The Life and Death of Mary Wollstonecraft. New York: Penguin, 1992.
• Furniss, T. (2002). Mary Wollstonecraft's French Revolution. In C. Johnson (Ed.), The Cambridge Companion to Mary Wollstonecraft (Cambridge Companions to Literature, pp. 59-81). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CCOL0521783437.005

რესურსები ინტერნეტში

• მერი უოლსტოუნკრაფტი — ნამუშევრები პროექტ „გუტენბერგზე“
• Vindication of the Rights of Woman (1796 edition) Google Books-ზე
• An Historical and Moral View of the Origin and Progress of the French Revolution დაარქივებული 2008-05-14 საიტზე Wayback Machine. libertyfund.org-ზე
• Mary Wollstonecraft: A 'Speculative and Dissenting Spirit' ჯანეტ ტოდი - BBC History
• „მერი“ უილიამ ბლეიკი - sterneck.net-ზე