ბაქოს ისტორია
აზერბაიჯანის რესპუბლიკის დედაქალაქი ბაქო ცნობილი იყო ადრეული და განვითარებული შუა საუკუნეების განმავლობაში, როგორც ნავთობის მოპოვებისა და გადამუშავების მნიშვნელოვანი ცენტრი. ეს იყო კასპიის ზღვის უმსხვილესი პორტი. ბაქოს ისტორიის ნათელი პერიოდი მე -12 და მე -15 საუკუნეებია. ამ პერიოდში მეფობდნენ შირვანშაჰები. ბაქო იყო ბაქოს პროვინციის ადმინისტრაციული ცენტრი, აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკისა და აზერბაიჯანის სსრ-ს დედაქალაქი. შუა საუკუნეებიდან ბაქო აზერბაიჯანის რეგიონის ჩრდილოეთით მდებარე შირვანის ისტორიულ რეგიონში იყო წარმოდგენილი[1].
აფშერონისა და ბაქოს ადრეული ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აფშერონის ნახევარკუნძული, რომელიც მდებარეობს გობუსტანის გვერდით, ასევე უძველესი ადამიანის მიერ დასახლებული ტერიტორიაა. პრეისტორიული ადამიანის ხანძრის ნარჩენები მითითებულია ბინაგადიში ნაპოვნი ნახშირის მცირე ნაკადებით. 1936 წელს ბაქოდან 10 კმ-ში მდებარე ზიღის ტბის მახლობლად იპოვეს პალეოლითის ხანის მამაკაცის ხელსაწყოები ფლიტის ბირთვის მსგავსი. ბიბი-ჰეიბათსა და ბაილს შორის ტერიტორიაზე არქეოლოგმა გ.ასლანოვმა იპოვა ხბოს პეტროგლიფური გამოსახულებები, რომლებიც გობუსტანში აღმოჩენილის მსგავსია.
ძვ.წ III—I სს დათარიღებული ქვევრი, რომელიც არქეოლოგიური გათხრების დროს შირვანშაჰის სასახლის ეზოში იპოვეს, ასევე ძვ.წ IV—I სს კერამიკული ჭურჭლის ფრაგმენტები ნაპოვნი მუჰამედი მეჩეთის ტერიტორიაზე, რკინის ეპოქის ქალის თიხის ფიგურა, იჩერი შეჰერის ანტიკური კოლონები გვაძლევს საშუალებას დავათარიღოთ ბაქოს ციხე ანტიკური პერიოდით.
ბაქოს დაარსების თარიღი, როგორც დასახლებული პუნქტი და ქალაქი, ჯერ კიდევ არ არის დაზუსტებული, ვინაიდან არქეოლოგიური ფონდი ბოლომდე არ არის შესწავლილი. ითვლება, რომ ამ ადგილებში ადამიანებს იზიდავდნენ ნავთობისა და მარილის არსებობით. ბაქო ეკუთვნოდა იმ ქალაქების ტიპებს, რომლებიც წარმოიშვნენ უძველესი დასახლებული პუნქტებიდან.
ბაქოს მახლობლად რომაელთა ჯარის ყოფნის შესახებ გვაუწყებს ლათინურ წარწერა, რომელიც თარიღდება 84 და 96 წლებით მთა ბოიუქ-დაშის ძირში, ასევე სოფელ რამანაში, აფშერონში[2].
ეტიმოლოგია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
აფშერონის დასახლებებმა საკუთარი სახელები მიიღებს იმ ტომებისგან, რომლებიც აქ ცხოვრობდნენ. მაგალითად, ირანული ტომები მასკუტების დასახლებამ მიიღო სახელი მაშტაღა, მარდების - მარდაქანი, თურქების - თურქანი, ქურთების - ქურდახანი. ბაქო პირველად მოხსენიებული იყო მე -5 საუკუნის წყაროებში[3]. სომეხი და სპარსი ისტორიკოსების თანახმად, მას უწოდებდნენ „ატში-ბაგუანს“. აზერბაიჯანელი ისტორიკოსის სარა აშურბეილის ინფორმაციის მიხედვით, ეს სახელწოდება ნიშნავდა „ცეცხლოვან ბაქოს“ (ისტორიკოსი მიიჩნევს, რომ სიტყვა „ატში“ სიტყვა „ათეშის“ (ცეცხლი) შეცვლილი ვერსიაა)[2]. ქალაქს ასე ერქვა იმიტომ, რომ მასში ერთ-ერთი უმთავრესი ცეცხლთაყვანისმცემელთა ტაძარი მდებარეობდა. ქალაქის ეტიმოლოგიის ახსნა კი ხდება ძველი სპარსულიდან, სასანიანთა მმართველობის პერიოდიდან. არაბი გეოგრაფი ალ-ისტარხი 930 წელს წერდა, რომ ბაქოს მახლობლად ცეცხლთაყვანისმცემლები ცხოვრობდნენ.
სარა აშურბეილი აღნიშნავს, რომ არაბების მიერ ქალაქის აღების შემდეგ სახელწოდება „ბაგუ“, შეიძლება შეეცვალათ „ბაქოთი“.
წარწერები, რომლებიც ქალაქ ბაქოს სახელს ინახავენ, ასევე იპოვეს მეჩეთის კედლებზე იჩერი-შეჰერის ძველი ციხის ტერიტორიაზე.
ადრეულ ფეოდალური ბაქო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
წერილობითი წყაროებში ბაქო მხოლოდ ისლამურ პერიოდში ჩნდება[1]. პოლიტიკურად, ისლამური შუა საუკუნეების პერიოდში ბაქო მდებარეობდა შირვანისა და შემახის პროვინციებში. სასანიანთა დროს ბაქო წარმოადგენდა სასანიანთა სახელმწიფოს ცალკე პროვინციას. არაბების მიერ ტერიტორიის დაპყრობის შემდეგ შირვანის რეგიონში, სადაც ბაქოს გარდა შედიოდნენ შემახი, დერბენტი და სხვა ქალაქები, შირვანშჰაჰები იყვნენ.
ალ-ბალაზური, მასუდი და სხვა არაბი ავტორები აცხადებენ, რომ ხოსროვ ანუშირვანმა აირჩია და დანიშნა მეფეები და თითოეულ მათგანს მიანიჭა შაჰის წოდება. მათ შორის არის შირვანის მეფე, რომელსაც შირვან შაჰს უწოდებენ. ბაქოში მიმდინარე მოვლენების შესახებ VII-X სს არსებობს მხოლოდ ფრაგმენტული ინფორმაცია. ცნობილია, რომ ქალაქს ჩრდილოეთიდან თავს ესხმოდნენ თურქები და რუსები. 914 წელს ბაქოს სანაპიროს რუსები თავს დაესხნენ. შირვანშაჰმა ალი იბნ ხაისამმა, რომელსაც კასპიის ზღვის ფლოტი არ ჰყავდა, თავისი ჯარი სავაჭრო გემებზე გააგზავნა. რუსები თავს დაესხნენ შირვანშას არმიას და მასუდის თქმით, ათასობით მუსლიმი დაიღუპა და ჩაიძირა. მოგვიანებით ბაქოსა და აფშერონზე თავდასხმები განმეორდა.
ცნობილია, რომ მე -8 - მე -9 საუკუნეებში ბაქო არ იყო მნიშვნელოვანი ზღვის ნავსადგური და ჯერ არ იყო ჩამოყალიბებული, როგორც ქვეყნის ძირითადი სავაჭრო ცენტრი. ბაქოს კავშირებზე სხვა ქალაქებთან მეტყველებს ტერიტორიაზე ნაპოვნი მონეტები, რომლებიც მიეკუთვნებიან, როგორც სასანიანთა პერიოდს, ასევე აბასიანების პერიოდსაც. მე -10 საუკუნის ბოლოს არაბმა ავტორებმა ქალაქი აღნიშნეს, როგორც მნიშვნელოვანი პორტი. თავად ქალაქი მდებარეობდა ბორცვზე და გარშეორტყმული იყო ციხე კედლით.
შირვანშაჰთა მმართველობის პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
X -XI საუკუნეებში არაბთა ხალიფტის დაშლის გამო, რიგი რეგიონების მმართველები, მათ შორის შირვანშაჰებმა დაიწყეს დამოუკიდებელი მმართველობა. ბაქო და შემახი იმ დროს მდიდარი ქალაქები იყვნენ და უცხოელების შემოსევებს ებრძოდნენ.
მე-11 საუკუნის 40-იან წლებში შირვანშებმა დაიწყეს ქალაქების გარშემო გამაგრებული ციხესიმაგრეების აშენება, თურქი-ოღუზების შეჭრის საფრთხის გათვალისწინებით. მე-11 საუკუნის დასაწყისში სელჩუკებმა, თურქი-ოღუზების ერთ-ერთი შთა, ძლიერი იმპერია ჩამოაყალიბეს და ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებს საფრთხე შეუქმნეს. 1066 წელს ოღუზები, ყარა-თექინის ეგიდით, თავს დაესხნენ შირვანსა და ბაქოს. ყარა-თექინის შემდეგ შირვანს სელჩუკების სხვა წარმომადგენლებიც დაესხნენ თავს, ისეთები, როგორც ყაიმასი და ალფ-არსლანი. თუმცა, შირვანშები დამოუკიდებელი მმართველები იყვნენ. მხოლოდ მას შემდეგ, რაც საუ-თექინი მოვიდა ხელისუფლებაში, შირვანშაჰი ფარიბუზი გახდა სელჩუკთა ვასალი. მე -12 საუკუნის მეორე კვარტალში ილდაგიზმა დაიპყრო მთელი შირვანი, მათ შორის ბაქო. XII ს-ის დასასრულს შირვანშაჰები ნომინალურად დამოუკიდებელნი გახდნენ, მაგრამ სინამდვილეში ისინი ილდაგიზების მმართველობის ქვეშ იმყოფებოდნენ.
1191 წლის შემახი მიწისძვრის შედეგად სასტიკად გაანადგურდა. შირვანშაჰმა ახისტან I-მა რეზიდენცია ბაქოში გადაიტანა. შირვანშაჰებმა განაახლეს ქალაქი შენობებით და გააძლიერეს იგი. ცნობილია, რომ სელჩუკების წინააღმდეგ ბრძოლაში შირვანშაჰების მოკავშირეები ქართველი მმართველები იყვნენ.
1220 წელს მონღოლები შირვანში შეიჭრნენ. სერაბისა და ბეილაქანის აღების შემდეგ, შემახი გაანადგურეს და დერბენტის გავლით გავიდნენ. მონღოლთა მეორე შემოჭრა მოხდა 1231 წელს. დიდი ხნის განმავლობაში მონღოლებმა ბაქოს ვერ აიღეს. მხოლოდ მთელი ქვეყნის დაპყრობის შემდეგ ქალაქი დაეცა.
1258 წელს ჩინგიზ ყაენის შვილიშვილმა, ჰულაგუ-ხანმა აიღო ბაღდადი და ბოლო მოუღო აბასიანთა ხალიფატს. მან დააარსა ჰულაგიანთა დინასტია. მათი მმართველობის დროს შირვანშაჰები გახდნენ ვასალები და ისინი ძირითადად ბაქოში ჩამოდიოდნენ გამოზამთრებისთვის. მონღოლების სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ XIV საუკუნის დასაწყისში შირვანშაჰები ებრძოდნენ ჩობანიდებს, შემდეგ ჯელაირიდებს. მათ მიერ ბაქოს აღების შესახებ მეტყველებს 1360 წლის მონეტები სულთან შეიხ უვეისის სახელწოდებით.
შირვანს ასევე თოხთამიში და ტიმური შეესივნენ. შირვანშაჰმა შაჰ იბრაჰიმმა მიიღო მონაწილეობა ოსმალეთის სულთნის ბაიაზიდის წინააღმდეგ ტიმურის მხარეს. ტიმურის სიკვდილის შემდეგ, შირვანმა დამოუკიდებლობა მოიპოვა. ყარა-იუსუფის მიერ ქვეყნის დაპყრობის შემდეგაც კი შირვანშაჰ იბრაჰიმი ფორმალურად იყო ყარა-ყოიუნლუს სახელმწიფოს მმართველთა ვასალი და შირვან სუვერენული მმართველი იყო შაქიდან დერბენტამდე.
XV საუკუნის დასაწყისიდან XVI საუკუნის დასაწყისამდე ქვეყანა გათავისუფლდა უცხოური ბატონობისგან და ასი წლის განმავლობაში შირვანი დამოუკიდებელი სახელმწიფო გახდა. 1465 წლამდე იბრაჰიმის ვაჟი, ჰალილ ულაჰ პირველი დამოუკიდებელი დარჩა. მან მხარი დაუჭირა ტიმურიდებს, რომლებიც იბრძოდნენ ყარა-ყოინლუს წინააღმდეგ. როდესაც ჰალილ ულაჰ მივიდა ყარაბაღში შაჰრუჰთან, ამ უკანასკნელმა ისურვა მასთან ნათესაობა და დანიშნა იგი ტიმურის შვილთაშვილზე. ჰალილ ულაჰ პირველმა განავითარა სამშენებლო სამუშაოები შირვაში, განსაკუთრებით კი ბაქოში, რომელიც იმ პერიოდში ქვეყნის დედაქალაქი იყო. მის დროს დაიწყო შირვანშაჰთა სასახლის შენობა.
რუსეთის იმპერიის პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
წლების მანძილზე ბევრი ჩრდილო-კავკასიელი მმართველი იყო რუსეთის ძალაუფლებასთან კავშირში. 1723 წელს ბაქო დაიპყრეს პეტრე პირველის ბრძანებით. 13 წლის შემდეგ სპარეთთან ხელშეკრულების შემდეგ რუსული ჯარები გავიდნენ ბაქოდან და დაბრუნდნენ მხოლოდ XVIII საუკუნის ბოლოს. დიდი ხნის მანძილზე მიმდინარეობდა ომი სპარსეთსა და თურქეთს შორის ამ ქალაქის ხელში ჩასაგდებად. ბაქო რამდენჯერმე მათი ჯარების მიერ იქნა შეპყრობილი და გაქურდული.
საბჭოთა ბაქო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1920 წლის თებერვალში აზერბაიჯანის კომუნისტური პარტიის პირველი კონგრესი ბაქოში შედგა და შეიარაღებული ამბოხების მომზადების შესახებ გადაწყვეტილება მიიღო. იმავე წლის 27 აპრილს, რუსეთის მე -11 წითელი არმიის ნაწილმა აზერბაიჯანის საზღვარი გადმოკვეთა და ბაქოსკენ სვლა დაიწყო. საბჭოთა რუსეთმა აზერბაიჯანის დემოკრატიულ რესპუბლიკას დანებების ულტიმატუმი წაუყენა და ჯარები ბაქოში მეორე დღეს შევიდნენ[4]. ქალაქი გახდა აზერბაიჯანის სსრ-ს დედაქალაქი და მრავალი მნიშვნელოვანი ცვლილება განიცადა. შედეგად, ბაქომ დიდი როლი ითამაშა საბჭოთა ცხოვრებაში. 1922-1930 წლებში ბაქო იყო საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი მსხვილი სავაჭრო ადგილი, რომელიც ირანსა და ახლო აღმოსავლეთს შორის კომერციული ხიდის სახით ემსახურებოდა ქვეყანას[5].
1924 წლის 8 თებერვალს, პირველმა ტრამვაის ხაზმა და ორი წლის შემდეგ სსრკ-ში პირველმა ელექტრომატარებელმა — ბაქო-სურახანიმ დაიწყო მუშაობა.
იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ 1.0 1.1 BAKU- Encyclopædia Iranica
- ↑ 2.0 2.1 Ашурбейли С.А. История города Баку. — Б.: Азернешр, 1992. — 5408 с. — ISBN 5-552-00479-5.
- ↑ Значение слова "Баку" в Большой Советской Энциклопедии
- ↑ The Azerbaijani Turks
- ↑ Red Passage to Iran: The Baku Trade Fair and the Unmaking of the Azerbaijani Borderland, 1922–1930