ჩაიაღზი (ჰანაქის რაიონი)
| სოფელი | |
|---|---|
|
ჩაიაღზი | |
| ქვეყანა |
 თურქეთი |
| პროვინცია | არტაანის პროვინცია |
| რაიონი | ჰანაქი |
| კოორდინატები | 41°11′38″ ჩ. გ. 42°51′05″ ა. გ. / 41.19389° ჩ. გ. 42.85139° ა. გ. |
| ადრეული სახელები | ორაზაქი |
| სასაათო სარტყელი | UTC+3 |
| საფოსტო ინდექსი | 75900 |
  | |
ჩაიაღზი (თურქ. Çayağzı) — სოფელი ჰანაქის რაიონში, არტაანის პროვინცია, თურქეთი. მდებარეობს არტაანიდან 24 კილომეტრში, ხოლო ჰანაქიდან 4 კილომეტრში.[1] 2022 წლის მონაცემებით სოფელში 212 ადამიანი ცხოვრობს.[2]
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
სოფელ ჩაიაღზის ძველი სახელწოდება ქართულ, თურქულ და რუსულ წყაროებში მოხსენიებულია სხვადასხვა ფორმით, როგორიცაა ორაზაქი, ორაგაზი, ორაღაზი, ორაგეზი. გურჯისტანის ვილაიეთის დიდ დავთარში იგი შეტანილია ორაზაქის სახელით, თუმცა თურქოლოგი სერგი ჯიქიამ ვარაუდობს, რომ სოფლის სახელი შესაძლოა შეცდომით იყოს შეტანილი დავთარში.[3] რუსებმა ტაო-კლარჯეთის დაპყრობის შემდეგ სოფელს უწოდეს ორაგეზი / ორუგაზი (Орагез / Оругаз).[4] სოფლის სახელწოდება თურქულ წყაროებში დროთა განმავლობაში შეიცვალა და 1928 წელს ოსმალეთის სოფლების სიაში შევიდა ორაღასის (اوراغاس) სახით.[5]
სოფელი ჩაიაღზი მდებარეობს ერუშეთში, ერთ-ერთ რეგიონში, რომელიც შუა საუკუნეებში საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს ქმნიდა. დღევანდელი ჩაიაღზის საზღვრებში მეგალითური ციხის არსებობა იმაზე მეტყველებს, რომ ტერიტორია, სადაც სოფელი მდებარეობს, უძველესი დროიდან დასახლების ზონას წარმოადგენდა.[6] ოსმალეთის იმპერიამ ერუშეთის მხარე ქართველებს XVI საუკუნის შუა ხანებში წაართვა. გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთრის მიხედვით სოფლის მთელი მოსახლეობა ქართულია. სოფლის მოსახლეობა შედგებოდა 17 კომლისაგან და ყოველი კომლი ვალდებული იყო გადაეხადა ისფენჯი, გადასახადი, რომელსაც ოსმალეთის ადმინისტრაცია კრეფდა ქრისტიანი მოსახლეობისაგან. ოჯახის უფროსების უმრავლესობა ატარებდა ქართულ სახელებს: სალმანი, აზარა, მოსე, ივანე, ზაქარა, გოგიჩა, სიმონ, სუპატა, ბადურა, რევაზა, ნიკოლოზი, მამისა. სოფელში მოჰყავდათ ხორბალი, ქერი, ბოსტნეული, მისდევდნენ მეფუტკრეობას, ჰყავდათ ღორები და ცხვრები. მოქმედებდა წისქვილი.[7]
სოფელი ოსმალეთის შემდეგ რუსებს ჩაუვარდა ხელში. რუსეთის ადმინისტრაციის პირობებში იგი დარეგისტრირებული იყო ორ ცალკეულ სოფლად, დიდი ორაგეზი (Большой Орагез) და პატარა ორაგეზი (Малый Орагез). დიდი ორაგეზის მოსახლეობა შედგებოდა 100 კაცისაგან, რომელთაგან 15 რეგისტრირებული იყო როგორც „თურქები“, 85 კი — „ქურთები“. პატარა ორაგეზი პატარა დასახლება იყო და სოფელში მხოლოდ 17 კაცი ცხოვრობდა, ყველა ქურთი.[4] ორაზაკში, რომელიც მოგვიანებით ერთ სოფლად გაერთიანდა, 1896 წელს 180 ადამიანი ცხოვრობდა, ხოლო 1906 წელს — 170.[8]
ქართველმა მკვლევარმა კონსტანტინე მარტვილელმა პირველი მსოფლიო ომის დროს არდაჰანის მხარეში ყოფნისას ამ სოფლის სახელწოდება Orkızı (ორ-ყიზი) ჩაიწერა. მარტვილელი წერდა, რომ ამ სოფელში მცხოვრები ოთარ-ბეგ შარვაშიძის სახლში ნახა შოთა რუსთაველის ვეფხისტყაოსანის 1436 წლის ხელნაწერი.[9] თუმცა, ამ ხელნაწერის ავთენტურობა ჯერ არ არის დადგენილი.[10]
პირველი მსოფლიო ომის ბოლოს რუსეთის რეგიონიდან გასვლის შემდეგ სოფელი ორაზაკი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საზღვრებში გარკვეული პერიოდის განმავლობაში რჩებოდა. წითელი არმიის მიერ საქართველოს ოკუპაციის დროს ანკარის მთავრობის მიერ თბილისის მთავრობისადმი წაყენებული ულტიმატუმის საფუძველზე, სოფელი ფაქტობრივად შეუერთდა თურქეთს. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მიწების ოკუპაციის შემდეგ, არდაჰანისა და ართვინის რაიონები, მათ შორის სოფელი ორაზაკი, 1921 წლის 16 მარტს საბჭოთა რუსეთისა და ანკარის მთავრობის მიერ ხელმოწერილი მოსკოვის ხელშეკრულებით თურქეთს დარჩა.[11]
სოფელი ორაზაკი 1928 წელს უერთდება ყარსის პროვინციის არდაჰანის რაიონის ჰანაქის ქვეოლქს სახელწოდებით „ორაღასი“.[5] 1935 წლისათვის სოფელში 346 ადამიანი ცხოვრობდა.[12] 1959 წელს სოფელს ეწოდა ჩაიაღზი.[13]
დღევანდელი სოფელ ჩაიაღზის საზღვრებში არსებულ ძველ დასახლებებში მნიშვნელოვანი ისტორიული ნაშთებია. სოფელ ჩაიაღზიდან სამხრეთ-დასავლეთით 1,7 კმ-ზე მაღალ ბორცვზე მეგალითური ციხეა. უხეში ქვებით ნაგები ციხის კედლები (11,5 × 8 მ) 3-4 მეტრი სიმაღლისა და 2,5 მეტრის სისქისაა. ციხის ირგვლივ შეიმჩნევა დასახლების კვალი.[14]
სოფელ ჩაიაღზის საზღვრებში, სოფლის დასახლებიდან აღმოსავლეთით 1,7 კმ-ზე, კასრეთის დინების მარჯვენა ნაპირზე, იყო დასახლებული პუნქტი, რომელიც ცნობილია როგორც „მაღარო“. ამ გაუქმებული დასახლებიდან აღმოსავლეთით 1,8 კმ-ში არის გამოქვაბულის კომპლექსი, რომელიც აღმოაჩინა ქართველმა მკვლევარმა კონსტანტინე მარტვილელმა, რომელიც 1913-1918 წლებში ეწვია არდაჰანის რეგიონს. კომპლექსი შედგება კლდეში ნაკვეთი ეკლესიებისაგან, რომელიც ციცაბო კლდეებშია გამოკვეთილი.[15]
სოფლის ჩრდილო-დასავლეთით 1,5 კილომეტრში სოფელი მგლინავი მდებარეობდა. სოფლის მცხოვრებლები ამ ძველ დასახლებას „გირნავს“ უწოდებენ. სოფელი დაფიქსირებულია გურჯისტანის ვილაიეთის დიდ დავთარში და ეწოდება გლინავი / გილნავი (كلناو), შედგებოდა 27 კომლისაგან (დაახლოებით 135 კაცი). ოჯახის უფროსების უმეტესობა, ვინც ოსმალეთის იმპერიას თამბაქოს გადასახადს უხდიდა, ატარებდა ქართულ სახელებს, როგორიცაა ელისა, ელიაზარი, რევაზი, სიმონი, გაბრიელი, ბასილი, მახარებელი, მანველი, ივანე, გიორგი, მაცაცა და ოქროპილი. მიუხედავად იმისა, რომ პირველი მსოფლიო ომის დროს არდაჰანის მხარეში ნამყოფმა ქართველმა მკვლევარმა კონსტანტინე მარტვილელმა აღწერა კირნავის ციხე, აქ სოფლის არსებობა არ უხსენებია.[16]
მგლინავში ეკლესია მთლიანად დაინგრა. თუმცა ნანგრევებიდან ჩანს, რომ ეს იყო დიდი ეკლესია. კედლის ფრაგმენტების ნაშთებიდან ჩანს, რომ მგლინავის ეკლესია ნაგებია მსხვილი ქვებითა და კირის ხსნარით. სოფელ მგლინავის სამხრეთ-აღმოსავლეთით, მაღალ ადგილას, არის მგლინავის ციხე. ციხიდან შემორჩენილია დიდი კედლები, რომელიც ძალიან დიდ ტერიტორიას მოიცავს. ნანგრევებიდან ჩანს, რომ ციხეს ექვსი კოშკი აქვს. ციხის კედლები თლილი ქვისგან იყო აგებული კირის ხსნარით. დღეს ამ ციხეს „ქირნავის ციხეს“ უწოდებენ.[17]
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Çayağzı Köyü Türkçe. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 Mayıs 2015. ციტირების თარიღი: 12 Nisan 2020.
- ↑ Ardahan Hanak Çayağzı Köy Nüfusu Türkçe. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 Ekim 2017. ციტირების თარიღი: 10 Nisan 2020.
- ↑ გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, წიგნი III, თბ., 1958, გვ. 547
- ↑ 4.0 4.1 "Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 Şubat 2020.
- ↑ 5.0 5.1 Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 759.
- ↑ ტაო–კლარჯეთის ძეგლების 2014 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები, თბ., 2015, გვ. 22 ISBN 978-9941-0-7362-5
- ↑ გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი, წიგნი III, თბ., 1958, გვ. 547
- ↑ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112, ISBN 9786052100271.
- ↑ Roin Malakmadze, Şuşana Putkaradze, Elza Putkaradze ve Şorena Putkaradze - İstanbul Gürcü Manastırından Yazılar (Gürcüce: წერილები სტამბოლის ქართული სავანიდან), Batum, 2020, s. 113, 217-219.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 Ekim 2021.
- ↑ Giorgi Kavtaradze, "Söyleşi: Vephveistkaosani'nin En Erken Döneme Ait Elyazması Türkiye'de Korunuyor Olabilir" (Gürcüce: ინტერვიუ – ვეფხისტყაოსნის ყველაზე ადრინდელი ხელნაწერი შესაძლოა თურქეთში ინახებოდეს). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 Ağustos 2022.
- ↑ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 Ekim 2021.
- ↑ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 297.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 Ocak 2020.
- ↑ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 735.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 Şubat 2020.
- ↑ ტაო–კლარჯეთის ძეგლების 2014 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები , თბ., 2015, გვ. 24
- ↑ ტაო–კლარჯეთის ძეგლების 2014 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები, თბ., 2015, გვ. 20
- ↑ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 24 Eylül 1917, sayı: 230.
- ↑ "Kaleler" - Ardahan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 Ağustos 2021.
| |||||||||||