2009 წლის ივლისის არეულობა ურუმჩიში

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
2009 წლის ივლისის არეულობა ურუმჩიში
სინძიანის კონფლიქტი
თარიღი 5 ივლისი, 2009
ადგილი ურუმჩი, სინძიანი, ჩინეთი
გამომწვევი
მიზეზი		 შაგუანის ინციდენტი
მეთოდები ბუნტი
სტატუსი დასრულებულია
მონაწილე მხარეები
ჩინეთის სახალხო-სამხედრო პოლიცია
რაოდენობა
3000+[1]
1000+[2]
1000+[3][4][5]
დანაკარგი
გარდაცვლილი: 197+[6][7]
დაშავებული: 1721[8][9]
დაკავებული: 1500+[10]
დაჯარიმებული: 400+[11]
43°49′30″ ჩ. გ. 87°36′00″ ა. გ. / 43.82500° ჩ. გ. 87.60000° ა. გ. / 43.82500; 87.60000
შედეგი აქციის მასობრივი დარბევა

2009 წლის ივლისის არეულობა ურუმჩიში, ასევე ცნობილია, როგორც ურუმჩის 5 ივლისის ინციდენტი (ჩინ.: 烏魯木齊7·5事件) და ასევე მოიხსენიებენ, როგორც 5 ივლისის ინციდენტი, ხოლო სახელმწიფო მედიაში და ხელისუფლების წარმომადგენლები მას 7.5-ის ურუმჩის ამბოხების სერიოზულ კრიმინალურ ინციდენტად ნათლავენ (ჩინ.: 乌鲁木齐"7·5"打砸抢烧严重暴力犯罪事件; 烏魯木齊「7·5」打砸搶燒嚴重暴力犯罪事件) — 2009 წლის 5 ივლისიდან, რამდენიმე დღის განმავლობაში სერიოზული ამბოხებები მიმდინარეობდა ურუმჩიში, რომელიც სინძიანის უიღურთა ავტონომიური რაიონის (XUAR) დედაქალაქია და ჩრდილო-დასავლეთ ჩინეთში მდებარეობს. პირველი დღის ამბოხება, რომელშიც 1000 უიღური[12] მაინც მონაწილეობდა, დაიწყო პროტესტის სახით, თუმცა ძალადობრივ შეტაკებებში გადაიზარდა, ისინი ძირითადად ხანების (ჩინელების) წინააღმდეგ იყო მიმართული. საპასუხოდ ჩინეთის სახალხო შეიარაღებული პოლიცია გამოიყვანეს, ორი დღის შემდეგ კი ასეულობით ხანი როგორც პოლიციას, ისე უიღურებს დაესხა თავს. ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის ხელისუფლების წარმომადგენლებმა განაცხადეს, რომ ჯამში 197 ადამიანი დაიღუპა, მათგან უმეტესობა კი ხანი იყო,[10][7] ასევე 1721 სხვა ადამიანი დაშავდა[8] ბევრი ავტომობილი და შენობა კი დაზიანდა. ამბოხების დღეების განმავლობაში პოლიციის მიერ ჩატარებული ფართო მასშტაბიანი წმენდის შედეგად ბევრი უიღური გაუჩინარდა; Human Rights Watch-მა (HRW) დოკუმენტურად 43 საქმე შეკრიბა[13] და განაცხადა, რომ რეალური გაუჩინარებების რაოდენობა სავარაუდოდ ბევრად უფრო დიდია.[14]

ამბოხების დაწყება შაოკუანის ინციდენტს უკავშირდება, ჩხუბს, როდესაც სამხრეთ ჩინეთში, რამდენიმე დღით ადრე, 2 უიღური მოკლეს.[15] ჩინეთის ცენტრალური მთავრობა ამტკიცებდა, რომ ამბოხებულებს მხარს საზღვარგარეთიდან უჭერდნენ, კერძოდ მსოფლიო უიღურთა კონგრესი (World Uyghur Congress - WUC) და მისი ლიდერი რებიია კადეერი, (Rebiya Kadeer)[16][1]. თავად კადეერი კი უიღურთა თვითგამორკვევისთვის ბრძოლისას ძალადობის წაქეზებაზე უარს ამბობს[17]

ჩინური მედია ურუმჩის ამბოხებას ფართოდ აშუქებდა, მას დასავლური მედიები ტიბეტში 2008 წელს მომხდარ არეულობას ადარებდნენ და მასზე უფრო მასშტაბურად თვლიდნენ.[18] როდესაც ამბოხი დაიწყო, სინძიანთან დამაკავშირებელი სატელეფონო და ინტერნეტ კომუნიკაციები გადაიჭრა. მომდევნო კვირებში ოფიციალური წყაროები აცხადებდნენ, რომ 1000 ადამიანზე მეტი დააკავეს;[10] უიღურთა სალოცავები (მეჩეთები) დროებით დაიკეტა.[19] კომუნიკაციების შეზღუდვა[20] და რეგიონში შეიარაღებული პოლიციის ყოფნა 2010 წლის იანვრამდე გაგრძელდა.[21] 2009 წლის ნოემბრისთვის 400-ზე მეტი ადამიანის მიმართ დაიწყეს სისხლის სამართლებრივი დევნა (მათ მიერ ამბოხების დროს ჩადენილი მოქმედებების გამო).[11] 2009 წლის ნოემბერში 9 ადამიანი სიკვდილით დასაჯეს. [22] China News Service-ის მიეხდვით, ისინი დასაჯეს ისეთი დანაშეულების ჩადენისთვის, როგორიცაა განზრახ მკვლელობა და ხანძრის გაჩენა.[22] 2010 წლის თებერვლისთვის, სულ ცოტა 26 ადამიანს სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანეს.[23]

წინაპირობები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დამატებითი ინფორმაცია: უიღურები, სინძიანის ისტორია, სინძიანის ისლამიზაცია და თურქიფიკაცია, და მიგრაცია სინძიანში

სინძიანი ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში მდებარე ვრცელი ცენტრალურ-აზიური რეგიონია. იგი უცირესობებითაა დასახლებული: მოსახლეობის 45 %-ს უიღურები წარმოადგენენ, 40 %-ს კი ხანის ხალხი.[24] მის მრეწველობით განვითარებულ დედაქალაქ, ურუმჩიში, 2,3 მილიონ ადამიანზე მეტი ცხოვრობს, მათი დაახლოებით 75 % ხანია, 12,8 % - უიღური, ხოლო 10 %-ს სხვა ეთნიკური ჯგუფები წარმოადგენენ.[24]

ზოგადად, უიღურებსა და ხანის მთავრობას შორის უთანხმოებაა იმის თაობაზე, თუ ისტორიულად უფრო მეტად რომელ ჯგუფს ეკუთვნის სინძიანის რეგიონი: უიღურებს სჯერათ, რომ მათი წინაპრები ამ ტერიტორიის აბორიგენი მოსახლეები იყვნენ, მეორეს მხრივ - მთავრობა თვლის, რომ დაახლოებით ძვ.წ-ით 200 წლიდან იგი ჩინეთის ტერიტორიაა.[25] ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის პოლიტიკის თანახმად, უიღურები უფრო მეტად ნაციონალური უმცირესობაა, ვიდრე აბორიგენული მოსახლეობა — სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სინძიანში უიღურები უფრო მეტად აბორიგენული მოსახლეობა არ არიან, ვიდრე ხანის ხალხი, შესაბამისად განსაკუთრებული უფლება ამ ტერიტორიაზე სამართლის მიხედვით არც გააჩნიათ. [25] სახალხო რესპუბლიკამ მილიონობით ხანის სინძიანში მიგრაციას უხელმძღვანელა, ახლა ისინი რეგიონში როგორც პოლიტიკური, ისე ეკონომიკური თვალსაზრისით დომინირებენ.[26][27][28][29]

XIX საუკუნის დასაწყისში, 40 წლის შემდეგ, რაც ჩინგის დინასტიამ ტერიტორია (სინძიანი) დაიპყრო, ამ დროს ცხოვრობდა დაახლოებით 155 000 ხანი და ხუეი, ანუ ისინი ორჯერ მეტნი იყვნენ ვიდრე უიღურები.[30] სინძიანის მოსახლეობა ჩინგის მმართველობის ხანაში, ადრეულ XIX საუკუნეში ეთნიკურად იყო დაყოფილი - მისი 30 პროცენტი ხანი იყო, ხოლო 60 %-ს თურქული მოდგმის ხალხები. აშკარა ცვლილება 1953 წლის მოსახლეობის აღრიცხვის შემდეგ შეიმჩნევა, რადგან მისი მოსახლეობის 6 %-ს ხანები, ხოლო 75 %-ს უიღურები შეადგენდნენ. თუმცა 2000 წლისთვის აღრიცხული მოსახლეობის 40,57 % ხანია და 45,21 % უიღური.[31] პროფესორმა სტენლი ვ. თუფსმა (Stanley W. Toops) აღნიშნა, რომ დღევანდელი დემოგრაფიული სიტუაცია ჩინგის პერიოდის სინძიანის დემოგრაფიული სიტუაციის მსგავსია. ჩრდილოეთ სინძიანში, ჩინგებმა ხანი, ხუეი, უიღურები, სიბო (xibe) და ყაზახი კოლონისტები მას შემდეგ დაასახლეს, რაც მათ გაანადგურეს ზუნგჰარის ოირატი მონღოლები (the Zunghar Oirat Mongols) რეგიონში. შედეგად მოსახლეობის 1/3-ს ხანი და ხუეი წარმოადგენდნენ, რეგიონის ჩრდილოეთში, ხოლო 2/3-ს უიღურები სამხრეთ სინძანის ტარიმის ღრმულში (Tarim Basin).[32]

ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის პოლიტიკა უმცირესობათა მიმართ დაფუძნებულია პოზიტიურ დისკრიმინაციაზე, იგი ცდილობს ხელი შეუწყოს და უიღურების ეთნიკური იდენტობა გააძლიეროს, რომელიც აშკარად განსხვავებულია ხანის ხალხისგან. [33][34] მაგრამ ზოგიერთი მცენიერი იმას ამტკიცებს, რომ ბეიჯინგი არაოფიციალურად კეთილგანწყობას ერთ ენოვანი და ერთი კულტურის მოდელის მიმართ იჩენს, რომელიც თავის მხრივ უმრავლესობას ემყარება.[25][35] ხელისუფლება ასევე ყველა აქციას არბევს, რომელიც სეპარატიზმის ნიშნების შემცველია.[34][36] ასეთი პოლიტიკის, დამატებით კი ძველი დროიდან მოყოლებული კულტურული განსხვავებულობების,[37] შედეგია უიღირ და ხან მოქალაქეებს შორის არსებული უთანხმოება.[38] ერთის მხრივ, ხანების იმიგრაციის და მთავრობის პოლიტიკის შედეგად უიღურთა რელიგიის და გადაადგილების თავისუფლებები შეზღუდულია,[39][40] ასევე, უიღურთა უმეტესობა ამტკიცებს, რომ ხელისუფლება მათ ისტორიასა და ტრადიციულ კულტურას ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებს.[25] მეორეს მხრივ, ზოგიერთი ხანი მოქალაქე უიღურებს განსაკუთრებული მოპყრობით მოსარგებლე ადამიანებად თვლის, რადგან მათ უნივერსიტეტებში ჩაბარებისას სხვებთან შედარებით უპირატესობა ენიჭებათ, ასევე მათზე ერთი ბავშვის პოლიტიკაც არ ვრცელდება,[41] და ასევე „სეპარატისტული მისწრაფებების მქონე“ ადამიანებად მიიჩნევენ.[42]

ბოლო წლებში უიღურებსა და ხანებს შორის დაძაბულობა საპროტესტო ტალღებში გადაიზარდა.[43] სინძიანში რამდენიმე ძალადობრივი აქტი და ეთნიური დაპირისპირება მოხდა, მათ შორისაა 1997 წლის გუიას ინციდენტი (Ghulja Incident), 2008 წლის კაშგარზე შეტევა (Kashgar attack - ტერორისტული აქტი), ფართომასშტაბიანი არეულობა, რომელიც მოხდა ბეიჯინგში ოლიმპიურ თამაშებზე, ასევე ბევრი მცირე მასშტაბის შეტაკება.[26][44]

უშუალო მიზეზები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ამბოხებები შაოგუანის (გუანგდოგი) ძალადობრივი ინციდენტიდან რამდენიმე დღის შემდეგ დაიწყო. შაოგუანში ბევრი მიგრანტი მუშაა დასაქმებული, რომლებიც შრომითი ძალის დეფიციტის შემცირების პროგრამაში არიან ჩართული. სახელმწიფო მედიის თქმით, უკმაყოფილო ყოფილმა მუშებმა ჭორები გაავრცელეს, რომ ორი ქალი (ხანი) 6-მა უიღურმა მამაკაცმა გააუპატიურა.[15][45] ოფიციალურმა წყაროებმა, მოგვიანებით განაცხადეს, რომ არ მოიძებნა მტკიცებულება, რომელიც სავარაუდო გაუპატიურების ფაქტს დაადგენდა.[46] 25–26 ივნისის ღამით, დაძაბულობა გუანდონგის ქარხნიდან უიღურებსა და ხანებს შორის ფართო მასშტაბიან ეთნიკურ დაპირისპირებაში გადაიზარდა, შედეგად ორი უიღური მუშა მოკლეს.[47] ქვეყნიდან გაძევებული უიღური ლიდერები ამტკიცებდნენ, რომ მსხვერპლი ბევრად მეტი იყო.[48] ერთის მხრივ, ოფიციალური მედია - Xinhua News Agency - ამტკიცებდა, რომ დააკავეს პირები, რომლებიც ჭორების გავრცელებაზე იყვნენ პასუხისმგებელნი, მეორეს მხრივ კი უიღურები ამტკიცებდნენ, რომ სახელმწიფომ უიღური მუშების უსაფრთხოების დაცვა ვერ უზრუნველყო, ასევე ხანის ხალხიც არ დაუკავებია, ისინი ვინც მკვლელობაში მონაწილეობდნენ.[48] 5 ივლისს, ურუმჩიში, მათ ქუჩის საპროტესტო აქცია მოაწყვეს, რათა საკუთარი უკმაყოფილება გამოეხატათ,[15][16] და სახელმწიფოსგან მომხდარის სრულყოფილი გამოძიება მოითხოვეს.[49]

Three people seated in a small room. In the centre is a middle-aged woman with black hair in braids, a red shirt and a Uyghur doppa hat.
ჩინეთის მთავრობის მტკიცებით, ამბოხებების დაწყებაში რებიია კადეერმა (ცენტრში) განსაკუთარებული როლი ითამაშა.

რაღაც ეტაპზე დემონსტრაციამ ძალადობრივი ხასიათი მიიღო. მთავრობა განცხადებებში ამას „წინასწარ დაგეგმილ, ორგანიზებულ ძალადობრივ დანაშაულებს [...], აგორებულს და მართულს საზღვარგარეთიდან, ჩადენილს კანონგარეშედ გამოცხადებული ადამიანების მიერ.“ უწოდებდა[50] ნურ ბექრიმ (Nur Bekri), სინძიანის რეგიონული მთავრობის მეთაურმა, 6 ივლისს განაცხადა, რომ ოკეანის გადაღმა მყოფმა სეპარატისტულმა ძალებმა შაოგუანის ინციდენტით უპირატესობა მიიღეს, „რათაკვირის არეულობა წაექეზებინათ და ეთნიკური ერთობისა თუ სოციალური სტაბილურობისთვის ძირი გამოეთხარათ.“[50] მთავრობამ ამბოხის კოორდინირებასა და ინტერნეტით წაქეზებაში ქვეყნიდან გაძევებული დამოუკიდებლობის ჯგუფი - „მსოფლიო უიღურთა კონგრესი“ დაადანაშაულა.[50] სამთავრობო წყაროებმა განსაკუთრებით კადეერი (Kadeer) დაადანაშაულეს, მტკიცებულებად კი ტიბეტის არეულობის შემდგომი მისი საჯარო გამოსვლები და სატელეფონო ჩანაწერები მოჰქონდათ, სადაც ის თითქოს ამბობდა, რომ ურუმჩიში რაღაც მოხდებოდა.[51] ჩინეთის სახელმწიფოს წარმომადგენლები ადანაშაულებდნენ კაცს, რომელიც მათი თქმით, მსოფლიო უიღურთა კონგრესის მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო და ხალხს ეთნიკური დაძაბულობისკენ მოუწოდებდა. ამისთვის ის ძალადობრივ ვიდეოს ავრცელებდა და უიღურებს ონლაინ ფორუმზე აიძულებდა, „ [ხანების წინააღმდეგ] ძალადობრივი გზით ებრძოლათ“.[52] ჯირლა ისამუდინი, ურუმჩის მერი, ამტკიცებდა რომ პროტესტანტების ორგანიზება ონლაინ, ისეთი სერვისებით მოხერხდა, როგორიცაა - QQ Groups.[53] China Daily ამტკიცებდა, რომ ამბოხების მიზანი სეპარატიზმის გაღვივება და წახალისება იყო, ამით კი უნდა ესარგებლათ ახლო აღმოსავლეთში არსებულ ტერორისტულ ორგანიზაციებს.[54][55] კადეერმა უარყო, რომ თითქოს ის ძალადობას აქზებდა [17] და ამტკიცებდა, რომ ურუმჩის პროტესტები და მათი ძალადობრივ მოქმედებებად ქცევა მძიმე პოლიტიკამ, შაოგუანში არსებულმა უკმაყოფილებამ და „მრავალწლიანმა ჩინურმა რეპრესიებმა“ უფრო გამოიწვია, ვიდრე სეპარატისტების ან ტერორისტების ჩარევამ;[56] ქვეყნიდან გაძევებული უიღურების ჯგუფები ამტკიცებდნენ, რომ ძალადობა მას შემდეგ დაიწყო, რაც პოლიციამ ბრბოს დასაშლელად გადამეტებული და არაპროპორციული ძალა გამოიყენა.[2][3]

ყველა მხარე თანხმდება, რომ პროტესტები წინასწარ ორგანიზებული იყო; ძირითადი სადავო საკითხი შემდეგია - ძალადობა დაგეგმილი იყო, თუ ის სპონტანურად დაიწყო.[57] ასევე ისიც სადავოა - აღნიშნული დაძაბულობა სეპარატისტული მიდრეკილებების გამოძახილი იყო, თუ მხოლოდ სოციალური სამართლიანობის აღდგენის სურვილი.[49]

განვითარებული მოვლენები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

საწყისი დემონსტრაციები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

Road map of Ürümqi, showing where protests occurred and where they escalated, and where police were dispatched. Protests occurred at the Grand Bazaar in the centre of the map, at People's Square in the northeast, and at the intersection of Longquan and Jiefang Roads in between; protests escalated at the latter two locations. Police were later dispatched to two locations south of the Grand Bazaar.
ადგილები, სადაც, გავრცელებული ინფორმაციით, პროტესტები და დაპირისპირებები ხდებოდა

დემონსტრაციები 5 ივლისის საღამოს, დიდ ბაზარში პროტესტით დაიწყო, ცნობილ ტურისტულ ლოკაციაზე,[49][4] და გავრცელებული ინფორმაციით, ბრბო სახალხო მოედნის (People's Square) მიმდებარე ტერიტორიაზე იკრიბებოდა.[58] დემონსტრაცია მშვიდობიანად დაიწყო,[16][53], ოფიციალური პირებისა და თვითმხილველთა განცხადებებით დგინდება, რომ მასში დაახლოებით 1000 უიღური მონაწილეობდა;[12][5][59] მსოფლიო უიღურთა კონგრესი (WUC) ამბობდა, რომ დემონსტრაციაში დაახლოებით 10,000 პროტესტანტი მონაწილეობდა.[12]

6 ივლისს, სინძიანის უიღურის ავტონომიური რეგიონის (XUAR-ის) მეთაურმა ნურ ბექრიმ (Nur Bekri) წინა დღეს განვითარებული მოვლენების ოფიციალური ანგარიში წარმოადგინა საათების მიხედვით, რომლის თანახმადაც 200-ზე მეტი დემონსტრანტი ურუმჩიში სახალხო მოედანზე (People's Square) შეიკრიბა, ადგილობრივი დროით დაახლოებით 17:00-ზე, დაახლოებით 70 ლიდერი დააკავეს. მოგვიანებით, ბრბო უმეტესწილად უიღურებით სავსე ადგილებში შეიკრიბა, როგორიცაა სამხრეთ ჯიეფანგის გზა (South Jiefang Road), ერდაოგიაო (Erdaoqiao), and შანგსის შესახვევი (Shanxi Alley); 19:30-თვის, 1000 კაცზე მეტი იყო შეკრებილი საავადმყოფოს წინ, რომელიც შანგსის შესახვევში მდეობარეობს. დაახლოებით 19:30-ზე, 300-ზე მეტმა ადამიანმა რენმინის გზასა (Renmin Road) და ნანმენის მიმდებარე ტერიტორიაზე (Nanmen area) გზა გადაკეტა. ბექრის თქმით, 20:18-ზე ამბოხებულებმა ავტობუსების მტვრევა დაიწყეს, მას შემდეგ რაც პოლიციამ ბრბოს „კონტროლი და დაშლა“ დაიწყო.[60]

ბუნდოვანია, თუ როგორ იქცა დემონსტრაცია ძალადობრივად.[61][62][63] ზოგი ამბობს, რომ პოლიციამ პროტესტანტების წინააღმდეგ მოქმედებისას ძალას გადაამეტა, ანუ არაპროპორციული ძალა გამოიყენა;[61][64][65] მსოფლიო უიღურთა კონგრესმა (World Uyghur Congress) მალევე პრეს-რელიზი გამოაქვეყნა, სადაც ამბობდა, რომ პოლიციამ ლეტალური ძალა გამოიყენა და „აურაცხელი“ პროტესტანტი მოკლა.[66][67] კადეერი ამტკიცებდა, რომ პროტესტანტთა ბრბოში აგენტი პროვოკატორები იყვნენ.[68][69] სხვები ამბობდნენ, რომ ძალადობა სწორედ პროტესტის მონაწილეებმა დაიწყეს; მაგალითად, უიღური თვითმხილველის ციტატა The New York Times-ში, სადაც ის ამბობს, რომ პროტესტის მონაწილეებმა პოლიციას ქვების სროლა დაუწყეს. [15] მთავრობის ძირითადი ხაზი კი ის იყო, რომ ძალადობის ინიციატორი მხოლოდ პროტესტის მონაწილეები კი არ იყვნენ, არამედ ძალადობრივ ქმედებებს უიღური სეპარატისტები წინასწარ გეგმავდნენ და კოორდინირებას უწევდნენ საზღვარგარეთიდან.[50][53] ადგილობრივმა საჯარო უსაფრთხოების ბიურომ (public security bureau) განაცხადა, რომ მტკიცებულება მოიპოვა, რაც ადასტურებდა შემდეგ ფაქტს - ბევრი უიღური ამ ქალაქში სხვა ქალაქებიდან ჩამოვიდა, რათა ამბოხს შეერთებოდნენ, მათ 2-3 დღით ადრე იარაღიც კი მოემზადებინათ.[70]

ესკალაცია და ხალხის დაშლა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მას შემდეგ, რაც პოლიციასთან კონფრონტაციამ ძალადობრივი ხასიათი მიიღო, ამბოხებულებმა ქვების სროლა, ავტომანქანების მტვრევა, მაღაზიებში შევარდნა და ხან მოქალაქეებზე შეტევა დაიწყეს.[15][2] დასაწყისში, აჯანყებაში 1,000 უიღური მაინც მონაწილეობდა,[12][5] მოგვიანებით კი მათმა რიცხვმა დაახლოებით 3,000-ს მიაღწია.[1] ჯეინ მაკარტნიმ (Jane Macartney), The Times-დან, პირველი დღის ამბოხება დაახასიათა, როგორც დღე, როცა ძირითადად „მოროდიორი უიღურული ბანდების მიერ ხანებისთვის ლახვრის ჩაცემა“ ხდებოდა;[71] The Australian-ის რამდენიმე თვის შემდეგ გამოქვეყნებული რეპორტი აცხადებდა, რომ რელიგიურად ზომიერი უიღურებიც შესაძლოა ამბოხებულთა მიერ მიტანილი იერიშების მსხვერპლი გამხდარიყვნენ . [21] მიუხედავად იმისა, რომ ამბოხებულთა შორის უმეტესობა უიღური იყო, ყველა უიღური ძალადობრივ აქტებში არ მონაწილეობდა; არის შემთხვევები, როდესაც ხანი და უიღური მოქალაქეები ერთმანეთს ძალადობისგან თავის დაღწევასა და დამალვაში ეხმარებოდნენ.[72] წესრიგის დასამყარებლად დაახლოებით 1,000 პოლიციელი გამოვიდა; ისინი ხელკეტებს, ტყვიებს, თიზერებს, ცრემლსადენ გაზს და წყლის ჭავლს იყენებდნენ, რათა ამბოხებულები დაეშალათ და გზებზე ბარიერები აღემართათ, ასევე ჯავშნიანი მანქანები ქალაქის სხვადასხვა ადგილას ჩაეყენებინათ.[3][4][5][61]

პირველ დღეს მომხდარი ძალადობის კადრები (გადაღებულია თვითმხილველის მობილური ტელეფონით)

პრესკონფერენციის დროს, მერმა ჯირლა ისამუდინმა (Jirla Isamuddin) განაცხადა, რომ დაახლოებით 20:15-ზე პროტესტის ზოგმა მონაწილემ ჩხუბი და ძარცვა დაიწყო, დამცავი ბარიკადები ააყირავეს და სამი ავტობუსი დაამტვრიეს, სანამ დაიფანტებოდნენ.[53] 20:30-ზე, ძალადობამ სამხრეთ ჯიეფანგის გზისა (South Jiefang Road) და ლონგჩუანის ქუჩის (Longquan Street) მიმდებარე ტერიტორიაზე იმატა, ამბოხებულები პოლიციის ავტომობილებს ცეცხლს უკიდებდნენ და თავს გამვლელებსაც ესხმოდნენ.[53] ძალიან მალე, 700-დან 800-მდე ადამიანი სახალხო მოედნიდან (People's Square) ტასიმენისა (Daximen) და სიაოსიმენისკენ (Xiaoximen) დაიძრა, მსვლელობა კი „ჩხუბით, მტვრევით, ძარცვით, ცეცხლის წაკიდებითა და მკვლელობით“ მიმდინარეობდა. 21:30-ზე, მთავრობამ იმის შესახებ მიიღო ცნობა, რომ 3 ადამიანი იყო მოკლული, 26 კი დაზიანებული, ამათგან 6 - პოლიციის ოფიცერი.[53] საპოლიციო ძალები ცხელ წერტილებში გაიგზავნა, მათ შორის რენმინის გზაზე (Renmin Road), ნანმენში (Nanmen), თუანძიეს გზაზე (Tuanjie Road), იან’ანის გზაზე (Yan'An Road) და სამხრეთ სინხუის გზაზე (South Xinhua Road). ქალაქის მერის თქმით, პოლიციამ ქალაქის ძირითად გზებსა და კომერციულ ოლქებზე დაახლოებით 22:00-ზე კონტროლი დაამყარა, თუმცა ამბოხება გვერდით ქუჩებსა და ხეივნებში გრძელდებოდა, ხანებს ესხმოდნენ თავს და მანქანებს ატრიალებდნენ ან ცეცხლს უკიდებდნენ.[53] შემდეგ პოლიციამ პატარა დაჯგუფებები ჩამოაყალიბა და მომდევნო ორ დღეში მთელი ქალაქი „გაწმინდა“.[53] ქალაქში მკაცრი კომენდანტის საათი დაწესდა;[73] ხელისუფლებამ „საყოველთაო საგზაო კონტროლი“ (comprehensive traffic control) სამშაბათის 21:00-დან ოთხშაბათის 8:00-მდე დააწესა, რათა „ქაოსის გაღრმავება არ დაეშვა“.[74]

ოფიციალურმა საინფორმაციო სააგენტომ, სინხუამ (Xinhua), განაცხადა, რომ პოლიციას ეგონა, აგიტატორები უფრო დიდი უწესრიგობის ორგანიზებას სინჯანის სხვა ნაწილებში ცდილობდნენ, მათ შორის აქსუსა და ილის ავტონომიურ ოლქში.[64] ძალადობრივი პროტესტი ასევე კაშგარში, სამხრეთ-დასავლეთ სინძიანში დაიწყო,[75] სადაც, South China Morning Post-ის განცხადებით ბევრი მაღაზია დაიკეტა, ხოლო დაპირისპირების დასრულების შემდეგ მეჩეთის გარშემო ტერიტორიაზე კონტროლი სახალხო განმათავისუფლებელი არმიის შენაერთმა დაამყარა. ადგილობრივი უიღურები უსაფრთხოების ძალებს გადამეტებული ძალის გამოყენებაში ადანაშაულებდნენ — ისინი „თავსპროტესტის მონაწილეებს დაესხნენ და 50 ადამიანი დააკავეს“.[76] შემდგომი ინციდენტი სამშაბათს, 7 ივლისს მეჩეთთან ახლოს მოხდა და ჯამში 50 ადამიანს აღეკვეთა თავისუფლება. Post-ის მიხედვით, კვირის ამბოხებების დაწყებიდან Kashgar Teaching Institute-ის 12,000 სტუდენტზე მეტი კამპუსში შეაკავეს. ინსტიტუტის ბევრი სტუდენტი აშკარად ურუმჩიში გაემგზავრა, რათა დემონსტრაციებში მონაწილეობა მიეღო.[77]

მსხვერპლი და ზიანი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ამბოხების პირველი საათების განმავლობაში, სახელმწიფო მედია მხოლოდ იმას ახსენებდა, რომ 3 ადამიანი მოკლეს.[16][3][78] თუმცა პირველი ღამის ამბოხების შემდეგ ამ ოდენობამ მკვეთრად იმატა; 6 ივლისს, ორშაბათს, შუადღეს Xinhua აცხადებდა, რომ მსხვერპლი 129 ადამიანი იყო.[79] მომდევნო დღეებში სიკვდილიანობის მაჩვენებელი, სხვადასხვა სამთავრობო წყაროს (მათ შორის Xinhua და სხვა პარტიული პირები) თანახმად, თანდათან იმატებდა, ყველაზე ბოლო, ოფიციალური ცნობით, რომელიც 18 ივლისით თარიღდება, მსხვერპლთა რიცხვმა 197 ადამიანი შეადგინა,[6][7] დაშავებული კი 1,721 ადამიანი აღმოჩნდა.[8][9] მსოფლიო უიღურთა კონგრესი ამტკიცებდა, რომ 600 ადამიანი გარდაცვლილიყო.[12]

Xinhua-ს გარდაცვლილთა ეთნიკურობაზე თავიდანვე ყურადღება არ გაუმახვილებია,[75] მაგრამ The Times-ისა და The Daily Telegraph-ის ჟურნალისტების განცხადებით, მსხვერპლთა უმეტესობა ხანი იყო.[39][80] მაგალითისთვის, 10 ივლისს Xinhua აცხადებდა, რომ 137 გარდაცვლილი (184-დან, იმ დროისთვის ამდენი მსხვერპლის შესახებ იყო ცნობილი) იყო ხანი, 46 - უიღური, და 1 კი ხუეი.[81] მსხვერპლი ამბოხებულთა შორისაც იყო;[61] მაგალითად, ოფიციალური ანგარიშების მიხედვით, ამბოხებულთა 12 კაციან ჯგუფს, რომლებიც თავს ესხმოდნენ მოქალაქეებს, პოლიციამ ცეცხლი გაუხსნა.[82][83] მომდევნო თვეებში, ხელისუფლებამ დაამტკიცა, რომ მსხვერპლთა უმეტესობა ხანი იყო[10] და საავადმყოფოებიც აცხადებდნენ, რომ დაზარალებულთა 2/3 იყო ხანი,[2] თუმცა მსოფლიო უიღურთა კონგრესი ამტკიცებდა, რომ ინცინდენტს ძალიან ბევრი უიღურიც შეეწირა.[10] ჩინეთის მთავრობის ოფიციალური მონაცემებით, რომელიც 2009 წლის აგვისტოში გამოქვეყნდა, 134 ადამიანი 156 მსხვერპლიდან ხანი იყო, 11 ხუეი, 10 უიღური და 1 მანჩუ.[84] უიღური უფლებადამცველები ზემოთაღნიშნულ ციფრებს კვლავ საეჭვოდ ხდიან, ამბობენ, რომ ამ ანგარიშში ეთნიკური უიღურების რიცხვი შემცირებულია.[62] ამის მიუხედავად, მესამე მხარის წყაროები ადასტურებენ, რომ მსხვერპლთა უმეტესობა ხანი ჩინელია.[23][85][86] Xinhua News Agency-ის თანახმად, 627 ავტომობილი და 633 კონსტრუქცია დაზიანდა.[87]

ურუმჩის მუნიციპალურმა მთავრობამ თავიდან განაცხადა, რომ კომპენსაციის სახით 200,000 ჩინურ იუანს (¥) გადაიხდიდა, დამატებით კი ¥10,000-ს ამბოხების შედეგად თითოეული „უდანაშაულო მოკლულის“ „დაკრძალვის ხარჯებისთვის“.[88] მოგვიანებით კომპენსაცია გაორმაგდა და თითოეულ მოკლულზე ¥420,000 შეადგინა.[89] ქალაქის მერმა ჯირლა ისამუდინმა განაცხადა, რომ კომპენსაციები ჯამში ¥100 მილიონს შეადგენდა.[88]

5 ივლისის შემდეგ[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ქალაქი კვლავ დაძაბული იყო მაშინ, როცა ქალაქში მოწვეული ჟურნალისტები შეესწრნენ დაპირისპირების სცენებს ჩინელ ჯარებსა და უიღურებს შორის, რომლებიც ითხოვდნენ ოჯახის წევრების გათავისუფლებას, რომლებიც მათი თქმით, თვითნებურად დააკავეს.[71] უიღურმა ქალებმა განუცხადეს "The Daily Telegraph-ის" ჟურნალისტს, რომ პოლიცია უიღურულ რაიონებში 6 ივლისის ღამეს შევიდა, კაცები და ბიჭები საწოლებიდან წამოაყენა და 100 ეჭვმიტანილი დააკავა.[90] 7 ივლისისთვის ოფიციალურმა პირებმა განაცხადეს, რომ დააკავეს 1,434 ეჭვმიტანილი მეამბოხე.[91] 200-დან 300-მდე უიღური ქალის ჯგუფი შეიკრიბა 7 ივლისს, რათა გაეპროტესტებინა უიღური მამაკაცების „განურჩეველი“ დაკავება; პროტესტს პოლიციის ძალებთან დაძაბული, მაგრამ არაძალადობრივი დაპირისპირება მოჰყვა.[92][93] კადირი ამტკიცებდა, რომ "თითქმის 10 000 ადამიანი" დაიკარგა ღამით.[94] ადამიანთა უფლებების დამცველმა (HRW) მოგვიანებით დააფიქსირა უიღური მამაკაცების 43 შემთხვევა, რომლებიც გაუჩინარდნენ მას შემდეგ, რაც ჩინეთის უსაფრთხოების ძალებმა წაიყვანეს ისინი უიღურული უბნების ფართომასშტაბიანი გაწმენდის დროს 6-7 ივლისს ღამით,[62] და თქვა, რომ ეს იყო "მხოლოდ აისბერგის მწვერვალი";[14] HRW ამტკიცებს, რომ ახალგაზრდები, ძირითადად 20 წლის ასაკისანი, უკანონოდ დააკავეს და ისინი არ უნახავთ 2009 წლის 20 ოქტომბრის მდგომარეობით.[62]

7 ივლისს გაიმართა ფართომასშტაბიანი დემონსტრაციები[95] ურუმჩიში ეთნიკური ხანების მიერ.[96] ხანის დემონსტრანტთა რიცხვის ურთიერთგამომრიცხავი შეფასებები გავრცელდა დასავლურ მედიაში და მერყეობდა "ასიდან"[95] 10000-მდე. [96] The Times იტყობინება, რომ უიღურებსა და ხანებს შორის უფრო მცირე ჩხუბები ხშირად იმართებოდა და რომ ხანის მოქალაქეების ჯგუფებმა ორგანიზება მოახდინეს შურისძიების მიზნით "უიღურ ბრბოზე".[71][96] პოლიციამ გამოიყენა ცრემლსადენი გაზი და გზის ბლოკები დემონსტრაციის დასაშლელად,[97] და ხანის მოქალაქეებს ხმამაღლა მოუწოდებდა რომ "დამშვიდებულიყვნენ" და "მიეცათ პოლიციისთვის უფლება გაეკეთებინათ თავიანთი საქმე".[96] ლი ჭი, რომელიც ურუმჩის პარტიის ხელმძღვანელია, მეგაფონით პოლიციის მანქანის სახურავზე იდგა და ბრბოს სახლში წასვლისკენ მოუწოდებდა.[90]

მასობრივი საპროტესტო გამოსვლები 8 ივლისს ჩაახშეს, თუმცა ერთეული ძალადობის შემთხვევები დაფიქსირდა.[98][99][100] არეულობის შემდგომ დღეებში „ათასობით“ ადამიანმა სცადა ქალაქის დატოვება და ავტობუსის ბილეთების ფასი ხუთჯერ გაიზარდა.[19][101]

10 ივლისს, ქალაქის ხელისუფლებამ დახურა ურუმჩის მეჩეთები "საზოგადოებრივი უსაფრთხოებისთვის", თქვა, რომ ძალიან საშიშია დიდი შეკრებები და რომ ჯუმაას ტრადიციული პარასკევის ლოცვების ჩატარებამ შეიძლება დაძაბულობა განაახლოს.[19][102] თუმცა, უიღურების დიდი ნაწილი მაინც შეიკრიბა ლოცვისთვის, ამიტომ პოლიციამ გადაწყვიტა, რომ ორი მეჩეთი გაეხსნა, რათა არ მომხდარიყო "ინციდენტი".[19] თეთრ მეჩეთში ლოცვის შემდეგ რამდენიმე ასეულმა ადამიანმა გამოაცხადა დემონსტრაცია აჯანყების შემდეგ დაკავებული ადამიანების წინააღმდეგ, [103][104] მაგრამ ისინი სპეცრაზმმა დაარბია, ხუთი-ექვსი ადამიანი კი დააკავეს.[103]

აგვისტოს დასაწყისში კიდევ 300-ზე მეტი ადამიანი დააკავეს. BBC-ის ცნობით, არეულობებთან დაკავშირებით დაკავებულთა საერთო რაოდენობა 1500-ს აღემატებოდა. [10] Financial Times-მა შეაფასა, რომ ეს რიცხვი უფრო მაღალია და მოჰყავს ინსაიდერი, რომ ივლისის შუა რიცხვებისთვის უკვე დაახლოებით 4000 ადამიანი დააპატიმრეს და რომ ურუმჩის ციხეები იმდენად სავსე იყო, რომ ახლად დაპატიმრებული ადამიანები ჩინეთის სახალხო განმათავისუფლებელი არმიის საწყობში იმყოფებოდნენ. [105] უიღურ ამერიკული ასოციაციის ცნობით, არეულობის შემდეგ ასევე დააკავეს კიდევ რამდენიმე უიღური ჟურნალისტი და ბლოგერი; ერთ-ერთ მათგანს, ჟურნალისტ გეირეტ ნიაზს, მოგვიანებით 15 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯეს უცხოურ მედიასთან საუბრის გამო.[106] ყველაზე გახმაურებულ საქმეში, ილჰამ ტოჰტი, ეთნიკური უიღური ეკონომისტი ჩინეთის მინწუს უნივერსიტეტში, დააკავეს აჯანყების შემდგომ ორი დღის შემდეგ სინძიანის მთავრობის კრიტიკის გამო.[107][108][109]

რეაქციები და რეაგირება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შიდა რეაქცია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

კომუნიკაციების გათიშვა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მობილური ტელეფონის სერვისი და ინტერნეტი შეზღუდული იყო როგორც აჯანყებების დროს, ასევე მის შემდეგ. ჩინეთის მობილური ტელეფონის სერვისი შეწყდა "ინციდენტის შემდგომი გავრცელების თავიდან ასაცილებლად".[110] გამავალი საერთაშორისო ზარები სინძიანში დაიბლოკა,[111][112] და ინტერნეტ კავშირები რეგიონში ჩაიკეტა[113][114] ან დაბლოკილი იყო არალოკალური ვებსაიტები. ურუმჩიდან 9 ივლისს ჰოი ტაკ სასტუმროდან, ალ ჯაზირა იტყობინება, რომ უცხოელი ჟურნალისტების სასტუმრო ქალაქში ერთადერთი ადგილია ინტერნეტით, თუმცა ჟურნალისტს არ შეეძლო ტექსტური შეტყობინებების გაგზავნა ან საერთაშორისო სატელეფონო ზარების განხორციელება.[112] ბევრი არაავტორიზებული პოსტი ადგილობრივ საიტებსა და Google-ზე წაშალა ცენზურამ;[62]თუმცა, დემონსტრაციებისა და არეულობის სურათები და ვიდეო კადრები მალევე იპოვნეს Twitter-ზე, Youtube-ზე და Flickr-ზე.[115] სინძიანზე დაფუძნებული მრავალი ვებგვერდი მთელ მსოფლიოში მიუწვდომელი გახდა,[48] და არეულობის შემდგომ თითქმის ერთი წლის განმავლობაში ურუმჩიში ინტერნეტთან წვდომა შეზღუდული იყო;[116] ის არ აღდგენილა 2010 წლის 14 მაისამდე.[117]

მთავრობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ჩინეთის სახელმწიფო ტელევიზიამ გადმოსცა გრაფიკული კადრები მანქანების დამსხვრევისა და ხალხის ცემის შესახებ.[118] ოფიციალურმა პირებმა გაიმეორეს პარტიის სიტყვა: XXUAR-ის თავმჯდომარემ ნურ ბეკრიმ ვრცელი მიმართვა წარმოთქვა სიტუაციისა და შაოგუანის ინციდენტის შესახებ, და განაცხადა, რომ როგორც გუანდონგის, ისე სინძიანის მთავრობა სათანადოდ და პატივისცემით მოექცა მუშების სიკვდილს. ბეკრიმ დაგმო "წინასწარ განზრახული და დაგეგმილი" არეულობები;[119] სინძიანის რეგიონული სახალხო კონგრესის მუდმივმოქმედი კომიტეტის თავმჯდომარე ელიგენ იმიბახი 5 ივლისის არეულობას "ექსტრემიზმს, სეპარატიზმსა და ტერორიზმს" ადანაშაულებს.[120][121]

Bespectacled Asian man in suit
არეულობებმა აიძულა PRC უმაღლესი ლიდერი ხუ ძინთაო საერთაშორისო დიდი რვიანის სამიტიდან ადრე დაბრუნებულიყო.

ჩინურმა მედიამ არეულობა ფართოდ გააშუქა.[18]რამდენიმე საათის შემდეგ, რაც ჯარებმა შეაჩერეს არეულობები, სახელმწიფომ მიიწვია უცხოელი ჟურნალისტები ოფიციალური ფაქტების დამდგენი მოგზაურობისთვის ურუმჩიში;[122]100-ზე მეტი მედია ორგანიზაციის ჟურნალისტები ქალაქის ცენტრში ჰოი ტაკ სასტუმროში მოხვდნენ,[111][112] რომლებიც იზიარებდნენ 30 ინტერნეტ კავშირს.[111] ჟურნალისტებს უპრეცედენტო წვდომა მიეცათ პრობლემურ წერტილებსა და საავადმყოფოებში.[123] Financial Times ამ მართვას გაუმჯობესებას უწოდებდა 2008 წელს ტიბეტის არეულობის დროს მომხდარ "საზოგადოებრივ ურთიერთობებთან დაკავშირებული კატასტროფთან შედარებით".[18]

არეულობის შემდეგ დაძაბულობის განმუხტვის მიზნით, სახელმწიფო მედიამ დაიწყო მასობრივი სარეკლამო კამპანია სინძიანში, რომელიც ადიდებდა ეთნიკურ ჰარმონიას. ადგილობრივმა სატელევიზიო გადაცემებმა გააერთიანა უიღური და ხანი მომღერლები გუნდში "ჩვენ ყველანი ერთი ოჯახის წევრები ვართ"; აჯანყების დროს „გმირულად მოქცეული“ უიღურების პროფილირება მოხდა; ხმამაღალი სატვირთო მანქანები ქუჩებში აფრქვევდნენ ლოზუნგებს. სლოგანები აფრთხილებდა ადამიანებს ტერორიზმის, სეპარატიზმისა და ექსტრემიზმის „სამი ბოროტების“ შესახებ.[124]

ჩინეთის პრეზიდენტმა და კომუნისტური პარტიის გენერალურმა მდივანმა ხუ ძინთაომ შეაჩერა იტალიაში დიდი რვიანის სამიტზე დასწრება,[73][125] მოიწვია პოლიტბიუროს საგანგებო სხდომა და გაგზავნა მუდმივი კომიტეტის წევრი ჭოუ იონკანგი სინძიანში, რათა "წარემართა სტაბილურობის შენარჩუნების სამუშაოები".[126] South China Morning Post იტყობინება რომ სამთავრობო წყაროს თქმით, პეკინი ხელახლა შეაფასებს ქვეყნის მომავალ 60 წლის იუბილეს ოქტომბერში დაგეგმილ ღონისძიებებზე გავლენას. [127] ჩინეთის გუანგდონგის კომუნისტური პარტიის პროვინციული კომიტეტის მდივანმა, ვან იანგმა, აღნიშნა, რომ მთავრობის პოლიტიკა ეთნიკური უმცირესობების მიმართ „აუცილებლად საჭიროებს კორექტირებას“, წინააღმდეგ შემთხვევაში „იქნება გარკვეული პრობლემები."[128] უსაფრთხოების დამგეგმავმა თქვა, რომ ხელისუფლება გეგმავდა მეტი ჯარის გაფრენას სხვა სადგურებიდან, რათა ოქტომბერში 60 წლის იუბილეს აღნიშვნამდე შეიარაღებული პოლიციის რაოდენობა 130 000-მდე გაზარდოს.[105]

არეულობის შემდეგ, ჩინეთის მთავრობამ განახორციელა დიპლომატიური ზეწოლა იმ ქვეყნებზე, რომლებზეც დაგეგმილი იყო კადირის ვიზიტი. ივლისის ბოლოს, ინდოეთმა უარყო კადირის ვიზა "პეკინის რჩევით".[129] პეკინმა ასევე გამოიძახა იაპონიის ელჩი კადირის იაპონიაში მოგზაურობის შემდეგ პროტესტის ნიშნად. [130][131] როდესაც კადირი აგვისტოში ეწვია ავსტრალიას მისი ცხოვრების შესახებ ფილმის გადაღებისთვის, ჩინეთმა ოფიციალურად უჩივლა ავსტრალიის მთავრობას და მოითხოვა ფილმის გატანა.[131]

ინტერნეტის რეაგირება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ჩინეთის ბლოგოსფეროში არეულობებზე რეაგირება საგრძნობლად უფრო მრავალფეროვანი იყო, ვიდრე ოფიციალური პასუხი. ბლოკირებისა და ცენზურის მიუხედავად, ინტერნეტ დამკვირვებლები აკვირდებოდნენ ქსელის მომხმარებელთა მცდელობებს, გამოექვეყნებინათ საკუთარი მოსაზრებები ინციდენტის მიზეზებზე ან გამოეხატათ რისხვა ძალადობის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ბლოგერი მხარს უჭერდა მთავრობას, სხვები უფრო მეტად ასახავდნენ მოვლენის მიზეზს.[132] მრავალ ფორუმზე და საინფორმაციო საიტებზე, მთავრობის თანამშრომლებმა სწრაფად ამოიღეს კომენტარები ამბოხების შესახებ.[132][133] საერთო თემები იყო პასუხისმგებელი პირების დასჯის მოწოდებები; ზოგიერთ პოსტში აღძრული იყო ვან ჭენის სახელი, რომელიც იყო გენერალი. მას პატივს სცემენ ხანები და სხვა უმცირესობები. ხოლო ბევრ უიღურს კი მისი ეშინოდა რეპრესიების გამო, რომლებიც 1949 წელს სინძიანის კომუნისტების ხელში ჩაგდების შემდეგ ხორციელდებოდა.[132]

საერთაშორისო რეაქციები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სამთავრობათაშორისო ორგანიზაციები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია: გენერალურმა მდივანმა პან გი მუნმა მოუწოდა ყველა მხარეს გამოეჩინათ თავშეკავება [134] და მოუწოდა ჩინეთს მიეღოთ ზომები მშვიდობიანი მოსახლეობის დასაცავად, ასევე, პატივი ეცათ მოქალაქეთა თავისუფლებას, მათ შორის სიტყვის თავისუფლებასა, შეკრებისა და ინფორმაციის თავისუფლებას. [135] ადამიანის უფლებათა ხელმძღვანელი ნავი პილაიმ თქვა, რომ იგი იყო "შეშფოთებული" დაღუპულთა მაღალი რაოდენობის გამო და აღნიშნა, რომ ეს იყო "საოცრად მაღალი რიცხვი ადამიანებისა, რომ მომკვდარიყვნენ და დაშავებულიყვნენ არეულობისას ერთ დღეზე ნაკლებ დროში". [136][137] მან ასევე თქვა, რომ ჩინეთი დაკავებულებს უნდა მოექცეს ჰუმანურად ისე, რომ დაიცვას საერთაშორისო ნორმები.[138]
  • შანხაის თანამშრომლობის ორგანიზაციამ]]: განაცხადა, რომ თანაუგრძნობს არეულობის დროს დაღუპული უდანაშაულო ადამიანების ოჯახის წევრებს; მათ თქვეს, რომ მათი წევრი ქვეყნები სინძიანს ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის განუყოფელ ნაწილად მიიჩნევენ და თვლიან, რომ სინძიანში არსებული ვითარება მხოლოდ ჩინეთის შიდა საქმეა. [139] რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრმა სერგეი ლავროვმა დაგმო აჯანყებულები „სეპარატისტული ლოზუნგების გამოყენებისა და ეთნიკური შეუწყნარებლობის პროვოცირების გამო. [140] ორივე მეზობელი ქვეყნის ყაზახეთის [141] და ყირგიზეთის ოფიციალურმა პირებმა განაცხადეს, რომ ისინი მზად არიან "ლტოლვილთა ნაკადისთვის" და შეავიწროვეს სასაზღვრო კონტროლი. [142][143] ყაზახეთის მთავრობის მხარდაჭერის მიუხედავად, 5000-ზე მეტმა უიღურმა 19 ივლისს ყოფილ დედაქალაქში, ალმათში, გააპროტესტა ჩინეთის პოლიციის მიერ არეულობისას სასიკვდილო ძალის გამოყენება აჯანყებულების წინააღმდეგ. [144]
  • ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციამ: უარყო „ძალის არაპროპორციული გამოყენება“, მოუწოდა პეკინს „სწრაფად მოეყვანა პასუხისმგებელი პირები“ და ჩინეთს ეპოვა გამოსავალი არეულობისთვის და გამოეკვლია მისი ამოფრქვევის მიზეზი.[145]
  • ევროკავშირის: ლიდერებმა გამოთქვეს შეშფოთება და მოუწოდეს ჩინეთის მთავრობას გამოიჩინათ თავშეკავება საპროტესტო გამოსვლებთან მიმართებაში :[146][147] გერმანიის კანცლერმა ანგელა მერკელმა მოუწოდა უმცირესობების უფლებების პატივისცემა;[148] იტალიის პრეზიდენტმა ჯორჯო ნაპოლიტანომ ადამიანის უფლებების შესახებ ისაუბრა ხუ ძინთაოსთან გამართულ პრესკონფერენციაზე და თქვა, რომ „ეკონომიკური და სოციალური პროგრესი, რომელიც მიღწეულია ჩინეთში, ახალ მოთხოვნებს აყენებს ადამიანის უფლებების კუთხით". "[149][150]

ქვეყნები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თურქეთმა, რომელშიც უმრავლესობა თურქია, მაგრამ ჰყავს უიღურული უმცირესობა ოფიციალურად გამოხატა "ღრმა მწუხარება" და მოუწოდა ჩინეთის ხელისუფლებას, რომ დამნაშავეები გაესამართლებინა.[151][152] მისმა პრემიერ-მინისტრმა, რეჯეპ ტაიპ ერდოღანმა განაცხადა, რომ ინციდენტი "გენოციდს ჰგავდა".[153][154] ხოლო ვაჭრობისა და მრეწველობის მინისტრმა ნიჰათ ერგუნმა წარუმატებლად მოითხოვა ჩინური საქონლის ბოიკოტი.[155][156][157] უიღურების წინააღმდეგ განხორციელებულმა ძალადობამ ასევე გამოიწვია მრავალი თურქის შეკრება ჩინეთის წინააღმდეგ საპროტესტო აქციებში, რომელთა ძირითადი სამიზნე თურქეთის სხვადასხვა ქალაქებში მდებარე ჩინეთის საელჩოები და საკონსულოები იყო. თურქეთის პოზიციამ მნიშვნელოვანი გამოძახილი ჰპოვა ჩინეთის მედიაში.[158][159][160] კადირი ამტკიცებდა, რომ თურქეთს ხელი შეეშალა, რომ ჩარეულიყო უიღურებთან კონფლიქტში, რადგან თურქეთმა დაინახა საფრთხე, რომ ჩინეთი შესაძლოა საპასუხოდ ჩარეულიყო ქურთულ საკითხში .[161]

ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციაში ჩინეთს პოლიტიკურად მხარს უჭერდნენ არაბული ქვეყნები, განსაკუთრებით საუდის არაბეთი და ეგვიპტე, რომლებიც ეხმარებოდნენ ჩინეთს იმ ნებისმიერი პოტენციური ანტიჩინური მოძრაობის ჩახშობაში, რომელიც ისლამური თანამშრომლობის ორგანიზაციაში უიღურების მხარდაჭერის მიზნით შეიძლებოდა წარმოქმნილიყო. ეგვიპტე უყურებდა საკუთარ შიდა სექტანტურ პრობლემებს, როგორც ჩინეთი. სუდანი შეშფოთებული იყო გარე ჩარევით მის შიდა პრობლემებში, მაშინ როცა ინდონეზიას უწევდა გამკლავება საკუთარ შიდა ისლამისტებთან, მათ ხაზგასმით აღნიშნეს, რომ ეს არ იყო რელიგიური კონფლიქტი, არამედ ეთნიკური არეულობა - სინძიანში სიტუაციის დასამშვიდებლად.[162] პაკისტანი, საუდის არაბეთი და ეგვიპტე დაეხმარნენ ჩინეთს რომ მოეხსნა OIC-ში სინძიანის სიტუაციის განცხადება.[163] არაბული ლიგის, საუდის არაბეთისა და ირანის მხრიდან არ ყოფილა საჯარო რეაქცია ვითარებაზე და ჩინეთმა დაამყარა უფრო ძლიერი ურთიერთობები ირანთან და საუდის არაბეთთან ისლამურ სამყაროში მათი გავლენის გამო.[164]

ავღანეთმა,[165]კამბოჯამ,[166] და ვიეტნამმა განაცხადეს, რომ მათ სჯერათ, რომ ჩინეთის მთავრობა "მიიღებდა შესაბამის ზომებს,"[167] მათი განცხადებები მხარს უჭერდა "ჩინეთის ტერიტორიულ მთლიანობასა და სუვერენიტეტს".[165] მიკრონეზიის ვიცე-პრეზიდენტმა ალიკ ალიკმა დაგმო აჯანყებები, როგორც "ტერორისტული აქტი".[168]

Demonstrators dressed in light blue, holding blue flags with white crescent. One in the foreground is wearing blue face paint.
უიღურების დემონსტრაცია ვაშინგტონში

ირანმა განაცხადა, რომ იზიარებს თურქეთისა და OIC-ის შეშფოთებას და მიმართა ჩინეთის მთავრობას, რომ პატივი ეცა სინძიანში მუსლიმი მოსახლეობის უფლებებს.[169]

იაპონიის მთავრობა შეშფოთებით აკვირდებოდა სიტუაციას;[170] სინგაპურმა თავშეკავებისა და დიალოგისკენ მოუწოდა;[171] მაშინ, როდესაც ტაივანში ROC მთავრობამ მკაცრად დაგმო ყველა, ვინც ძალადობის წამქეზებელი იყო. პრემიერმა ლიუ ჩიაო-შიუანმა ასევე მოუწოდა თავშეკავება და იმედი გამოთქვა, რომ ჩინეთის ხელისუფლება გამოავლენს "ლმობიერებასა და შემწყნარებლობას შედეგებთან გამკლავებაში" და პატივს სცემს ეთნიკური უმცირესობების უფლებებს.[172] ტაივანმა უარყო ვიზა კადირისთვის 2009 წლის სექტემბერში, იმის ბრალდებით, რომ მას კავშირი ჰქონდა აღმოსავლეთ თურქესტანის ისლამურ მოძრაობასთან, რომელიც გაერთიანებული ერების ორგანიზაციისა და შეერთებული შტატების მიერ ტერორისტულ ორგანიზაციად არის კლასიფიცირებული.[173]

Street demonstration with banners, passing an official building
უიღურების ადამიანის უფლებებისთვის დემონსტრაცია ბერლინში

შვეიცარიამ მოუწოდა თავშეკავებისკენ, მიუსამძიმრა დაღუპულთა ოჯახებს და მოუწოდა ჩინეთს პატივი სცეს გამოხატვისა და პრესის თავისუფლებას.[174] ავსტრალიის პრემიერ მინისტრმა კევინ რადმა ასევე მოუწოდა თავშეკავება, რათა მოხდეს "ამ სირთულის მშვიდობიანი მოგვარება".[148] სერბეთმა განაცხადა, რომ ეწინააღმდეგება სეპარატიზმს და მხარს უჭერს "ყველა დავის მშვიდობიანი გზით მოგვარებას".[175] ბელორუსმა სინანულით აღნიშნა რეგიონში ადამიანის დაღუპვისა და ზარალის შესახებ და იმედი გამოთქვა, რომ სიტუაცია მალე ნორმალიზდებოდა.[176]

ძალადობის ფაქტები იყო ნიდერლანდებსა და ნორვეგიაში: უიღურელი აქტივისტები თავს დაესხნენ ჩინეთის საელჩოს ნიდერლანდებსა და ნორვეგიაში, მათ ჩალეწეს შუშები აგურების გამოყენებით,[97] დაწვეს ჩინეთის დროშაც.[177] დააკავეს 142 მონაწილე,[178] და ჩინეთმა 1 დღით დაკეთა თავისი საელჩო.[179] ნორვეგიის დედაქალაქში 100-მდე უიღურმა გამართა საპროტესტო აქცია ჩინეთის საელჩოს წინ. თერთმეტი მათგანი დააკავეს, თუმცა მოგვიანებით ბრალდების გარეშე გაათავისუფლეს.[180] ინდონეზიური ისლამის ისლამისტური ჯგუფების კოალიციის მომიტინგეები თავს დაესხნენ ჩინეთის საელჩოს დაცვას ჯაკარტაში და მოუწოდეს ჯიჰადისკენ ჩინეთის წინააღმდეგ.[181] პაკისტანმა განაცხადა, რომ არსებობდნენ ისეთი „ელემენტები“, რაც ზიანს აყენებდნენ სინო-პაკისტანის კავშირს, თუმცა ვერ დააზარალებდნენ ორი ქვეყნის ურთიერთობას.[182] შრი ლანკამ ხაზი გაუსვა, რომ აღნიშნული ინციდენტი ჩინეთის შიდა საქმეა და დარწმუნებულია იმაში, რომ ჩინეთის ხელისუფლების ძალისხმევა ყველაფერს ნორმაში დააბრუნებს.[183]

კანადის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ლოურენს ქენონმა დაპირისპირებულ მხარეებს „დიალოგისა და კეთილგანწყობისკენ“ მოუწოდა, რაც დაეხმარებოდა სირთულეების გადაჭრასა და სიტუაციის გამწვავებისაგან თავის არიდებაში.[184] ობამას ადმინისტრაციის სპიკერის განცხადებით, ამერიკის შეერთებული შტატები მწუხარებას გამოთქვამს სინჯიანში დაღუპულთა გამო,[146] ღრმად შეშფოთებულია და ყველა მხარეს თავშეკავებისკენ მოუწოდებს. [134] აშშ-ს სახელმწიფო დეპარტამენტის მდივანმა იან კელიმ თქვა: „მნიშვნელოვანია, რომ ჩინეთის ხელისუფლებამ მიიღოს ზომები წესრიგის აღსადგენად და შემდგომი ძალადობის თავიდან ასაცილებლად". [185] შეერთებული შტატების საერთაშორისო რელიგიის თავისუფლების კომისიამ გამოთქვა სერიოზული შეშფოთება ჩინეთში განვითარებული რეპრესიების შესახებ და მოუწოდა აქციების საკითხზე დამოუკიდებელი გამოძიების ჩატარებისაკენ და ჩინეთისკენ წინააღმეგ სანქციების დაწესებისაკენ[186]

არასამთავრობო ორგანიზაციები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • Amnesty International: მოუწოდა ინციდენტის „მიუკერძოებელი და დამოუკიდებელი გამოძიების“ ჩატარებისაკენ და დაამატა, რომ ისინი, ვინც „ თავისი შეხედულებების მშვიდობიანად გამოხატვის, გაერთიანებისა და შეკრების უფლების გამოყენებისთვის იყვნენ დაკავებულნი“ უნდა გაენთავისუფლებინათ დაუყონებლივ, ხოლო დანარჩენნი უნდა ყოფილიყვნენ უზრუნველყოფილები სამართლიანი სასამართლოთი.[187]
  • Human Rights Watch: მოუწოდა ჩინეთს შეიკავოს თავი და დაუშვას დამოუკიდებელი გამოძიება, რომელიც მოიცავს უიღურების უკმაკოფილებას რეგიონში არსებულ პოლიტიკასთან დაკავშირებით. ასევე დაამატა, რომ ჩინეთმა აუცილებლად უნდა სცეს პატივი პროტესტზე რეაგირების საერთაშორისო ნორმებს და მხოლოდ პროპორციული ძალა გამოიყენოს.[188]
  • Al-Qaeda in the Islamic Maghreb (AQIM): ლონდონში არსებული რისკების ანალიტიკური ფირმის Stirling Assynt_ის მიხედვით, ალჟირში დაფუძნებულმა AQIM_მა, მოუწოდა ჩნელ მუშაკებზე თავდასხმესიაკენ აფრიკაში.[189][190][191]

გაშუქება მედიის მიერ[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ჩენ შირონგმა, BBC_ის მსოფლიო სერვისის ჩინელმა რედაქტორმა,ისაუბრა მედია მენეჯმენტის გაუმჯობესებაზე Xinhua_ს მაგალითზე: „მეტი დამაჯერებლობისათვის, მან გამოაქვეყნა ვიდეო ამსახველი მასალა რამდენიმე საათში მომხდარიდან და არა ორ კვირაში“. [192] პიტერ ფოსტერმა, Daily Telegraph_დან კი დაკვირვების საფუძველზე განაცხადა: „ დიდი ხნის გამოცდილების ჩინელი კომენტატორები, გაოგნებული იყვნენ იმ სისწრაფით, რომლითაც პეკინმა გადაინაცვლა ახალი ამბების დღის წესრიგში“. ეს ფაქტი კი მის მოსაზრებას დაუკავშრა: „ჩინეთს დასამალი ბევრი არაფერი არ აქვს“. .[123] „კალიფორნიის უნივერსიტეტის“ ბერკლის აკადემიკოსი დათანხმდა იმ ფაქტს, რომ ჩინეთის მთავრობა უფრო დაიხვეწა.[122] The New York Times და AFP განაცხადეს, რომ ჩინეთმა მიიღ გაკვეთილება მსოფლიოშ მიმდინარე პოლიტიკური საპროტესტო აქციებიდან, ე.წ. „ფერადი რევოლუციებისგან“ საქართველოში და უკრაინაში, და 2009 წლის ირანის არჩევნების საპროტესტო აქციებიდან , და დაასკვნა, რომ ჩინელმა ექსპერტებმა შეისწავლეს თუ როგორ ეხმარება თანამედროვე ელექტრონული კომუნიკაციები მომიტინგეებს ორგანიზებასა და საკუთარი სათქმელის მთელ მსოფლიოში გატანაში, ასევე ის გზები, რომლითაც მთავრობები ხელს უშლიან მათ ამაში.."[122][193]

მაგრამ ვილი ლამმა, the Jamestown Foundation _ ის თანამშრომელმა, სკეპტიკურად განაცხადა, რომ მთავრობა მოლოდ „ტესტავდა რეაქციას“. მისი აზრით, თუ ამ თავისუფლების შედეგი მათთვის არასასურველი იქნებოდა, ისინი „დააჭერდნენ მუხრუჭებს“, როგორც ეს 2008 წლის სიჩუანის მიწისძვრის დროს ქნეს.[193] . იყო შემთხვევები, როდესაც პოლიციამ დააკავა უცხოელი ჟურნალისტები, თუმცა მალევე გაათავისუფლეს ისინი.[62] 10 ივლისს, ოფიციალურმა პირებმა უცხოელ ჟურნალისტებს კაშგარის დატოვებისკენ მოუწოდეს „საკუთარივე უსაფრთხოებისათვის“.[194] სია ლინმა, Xinhua _ს მაღალჩინოსანმა, მოგვიანებით განაცხადა, რომ ძალადობის ფაქტები ორივე მხრრიდან არეულობის დროს და მის შემდეგ იყო ნაკლებად ან საერთოდ არ იყო გამოვლენილი ოფიციალურ საინფორმაციო არხებზე , იმის შიშით, რომ ეთნიკური ძალადობა ურუმჩის გარეთაც არ გავრცელებულიყო.[195]

People's Daily-ის სტატიამ გააკრიტიკა დასავლური მედია საშუალებები მათი „ორმაგი სტანდარტების, მიკერძოებული გაშუქებისა და კომენტარებისთვის“. სტატიაში ნათქვამია, რომ ჩინეთმა ვერ მიიღო სამართლიანი „საზღაური“ კონკრეტული უცხოელი პოლიტიკური ფიგურებისგან ან მედია საშუალებებისგან , მისი თავისუფალი და გამჭირვალე დამოკიდებულების გამო. ავტორის თქმით, ბევრმა მედია საშუალებამ განზრახ ან უნებლიედ შეამცირა არეულობის მონაწილეთა მიერ ჩადენილი ძალადობის ფაქტები და ცდილობდა ფოკუსირებას ე.წ. რასობრივ კონფლიქტზე.[196] იმისდა მიუხედავად, რომ დ’არსი დორანი Agence France-Presse_იდან მიესალმებოდა უცხოური მედიის ჩართულობის გაზრდილ თვისუფლებას, იგი დაუპირისპირდა ჩინურ მედიას, რომელიც მიჰყვებოდა მთავრობის მიერ შემუშავებულ გეგმას და ძირითადათ ფოკუსირებდა დაშავებულ ჰანსზე, ხოლო „უიღურულ ისტორიასა“ და მიზეზებს უგუნებელყოფდა ამ ვითარების მიღმა.[193]

ბევრი ადრეული ცნობა არეულობის შესახებ, დაწყებული Reuters-დან,იყენებდა სურათს, რომელიც ასახავდა წინა დღის არეულობას.[197] ფოტო, რომელშიც ასახულია მრავალი შეიარაღებული სახალხო პოლიციელთა რაზმები, რომელიც გადაღებულია 2009 წლის სისოუში არეულობისას და სინამდვილეში გამოქვეყნებულია 26 ივნისს Southern Metropolis Weekly-ში.[198] იგივე ფოტოსურათი შეცდომით გამოიყენეს სხვა სააგენტოებმაც;[199] ერთ-ერთი მათგანი იყო ვებ. საიტი The Daily Telegraph, თუმცა ერთი დღის მოგვიანებით მან წაშალა იგი.[197] ინტერვიუში Al Jazeera-სთან 7 ივლისს, WUC-ს ლიდერმა რებია კადიერიმ გამოიყენა იგივე, სისოუს ფოტო, რათა დაეცვა უიღურები ურუმჩში.[200] უიღურების მსოფლიო კონგრესის წარმომადგენელმა მოგვიანებით ბოდიში მოიხადა და განმარტა, რომ ეს ფოტო ასობით ფოტოს შორის ხარისხის გამო აირჩია.[199]

3 აგვისტოს, Xinhua-მ გაავრცელა ინფორმაცია, რომ რებია კადირის ორმა შვილმა დაწერეს წერილები, რომლებშიც მას ადანაშაულებდნენ არეულობის ორგანიზებაში.[201] WUC-ის გერმანელმა წარმომადგენელმა უარყო წერილები, მათი სიყალბის გამო. Human Rights Watch-ის მკვლევარმა აღნიშნა, რომ მათი სტილი "საეჭვოდ ახლოს იყო" იმასთან, თუ როგორ აღწერდა ჩინეთის ხელისუფლება სინძიანგში აჯანყებას და მის შედეგებს. მან საუბრისას განაცხადა, რომ He added that " საკმაოდ იშვიათია [შვილების] პლატფორმაზე განთავსება სამთავრობო რუპორის [...] ფართო დისპერსიისთვის."[202]

შედეგები და გრძელვადიანი გავლენა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

დაპატიმრებები და სასამართლო პროცესები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

A vertical, red banner hanging high on a building with Chinese writing: "维护法律尊严，严惩犯罪分子"
წითელი ვერტიკალური ბანერი წარწერით: „დაიცავი კანონის სიწმინდე და მკაცრად დასაჯე დამნაშავეები"

აგვისტოს დასაწყისში ურუმჩის მთავრობამ „ოფიციალურად“ განაცხადა 83 ადამიანის დააკავების შესახებ, რომლებიც იყვნენ არეულობებთან კავშირში. .[203] "China Daily" იუწყება, რომ აგვისტოს ბოლოს 200 ზე მეტი ადამიანი გასამართლდებოდა , ხოლო სასამართლო პროცესები აგვისტოს ბოლოს დაიწყებოდა. .[204][205] მიუხედავად იმისა,რომ ეს მოსაზრება უარყო როგორც პროვინციული ისე ადგილობრივმა პარტიის წარმომადგენლობამ,[9] მოგვიანებით სინძანის ხელისუფლებამ გამოაცხადა,რომ 196 ეჭვმიტანელზე იყო დაკავების ორდერი გაცემული,საიდანაც 51 მათგანზე საქმე უკვე აღძრული იყო. პოლიციამ ასევე მოითხოვა,რომ პროკურატურას კიდევ 239 ადამიანის დაკავების უფლება მიეცა,და მოგვიანებით კიდევ 825 ადამიანის, China Daily"_ს განცხადებით.[206] დეკემბრის დასაწყისში , რომ დაკავებულია 94 „გაქცეული“.[207]

სახელმწიფომ დაკავებულების წინააღმდეგ სისხლის სამართლის ბრალდება პირველად სექტემბრის ბოლოს წარადგინა, როდესაც 21 ადამიანს წაუყენეს ბრალი „მკვლელობის, დაწვის, ძარცვისა და ქონების დაზიანებისთვის” .[208] 14000 დაცვის თანამშრომელი 11 ოქტომბრიდან განლაგდა ურუმჩიში, ხოლო მეორე დღეს სინძიანის სასამართლომ ექვს მამაკაცს სიკვდილით დასჯა მიუსაჯა, ერთს კი სამუდამო პატიმრობა,[209] ეს კი არეულობებში მათი როლისთვის ხდებოდა. ხდებოდა. ექვსივე კაცი იყო უიღური და დამნაშავედ ცნეს მკვლელობაში, ცეცხლსასროლი იარაღიდან სროლის და ძარცვაში არეულობის დროს.დროს. უცხოური მედიის ცნობით, სასჯელი, როგორც ჩანს, მიზნად ისახავდა ჰანის უმრავლესობის აღშფოთების შემსუბუქებას. ;[210][211]The WUC-მა დაგმო განაჩენი, როგორც „პოლიტიკური" და განაცხადა, რომ არ არსებობს სამართლიანობის აღსრულების სურვილი ამ კონკრეტულ შემთვევაში.[210] Human Rights Watch-ის განცხადებით, ივლისის საპროტესტო აქციებთან დაკავშირებული 21 ბრალდებულის სასამართლო პროცესზე დაფიქსირდა „სამართლებრივი პროცესის სერიოზული დარღვევები“. მასში ნათქვამია, რომ სასამართლო პროცესები „არ შეესაბამება სათანადო პროცესისა და სამართლიანი სასამართლოს მინიმალურ საერთაშორისო სტანდარტებს". –კერძოდ, სასამართლო პროცესი ერთ დღეში ჩატარდა წინასწარი საჯარო შეტყობინების გარეშე, რითაც ბრალდებულებს შეზღუდულად შეეძლოთ ადვკოატების არჩევა და ამასთან ერთად, პარტიამ მისცა მოსამართლეებს მითითებები თუ როგორ უნდა ეხელმძღვანელათ საქმის მსვლელობისას. .[212] Xinhua,მეორე მხრივ, აღინიშნა, რომ სასამართლო პროცესი ჩატარდა როგორც ჩინურ, ასევე უიღურ ენებზე და ეს მტკიცებულებები საგულდაგულოდ იყო შეგროვებული და გადამოწმებული რაიმე გადაწყვეტილების მიღებამდე..[209]

2010 წლის თებერვლისთვის გამოტანილი სასიკვდილო განაჩენების რაოდენობა გაიზარდა 26-მდე,[23] მოიცავდა ერთ ჰან და ერთ უიღურელ ქალს .[11][213] მსჯავრდებულებიდან ცხრა პირი სიკვდილით დასაჯეს ნოემბერში 2009 წელს. ; წინა ხელისუფლების განცხადებებზე დაყრდნობით, რვა იყო უიღური, ხოლო ერთი ჰანი.[22][214]

შემდგომი არეულობა და უსაფრთხოების ზომები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: September 2009 Xinjiang unrest.
A caravan of white armoured personnel carriers rolling through a city street, with soldiers carrying body shields marching alongside. Several civilians are standing by on the pavement.
შეიარაღებული პოლიციის ჯარები ურუმჩიში 2009 წლის სექტემბრის დასაწყისში, ფართომასშტაბიანი სამოქალაქო დემონსტრაციებისა და შპრიცების გამოყენებით თავდასხმების წინააღმდეგ, პროტესტის შემდეგ.

აგვისტოს შუა რიცხვებიდან დაიწყო თავდასხმების სერია, რომელშიც დაახლოებით 476 ადამიანი დაჭრეს ჰიპოდერმიული ნემსებით.[215][216] ოფიციალური პირები თვლიდნენ, რომ თავდასხმები გამიზნული იყო ხანი მშვიდობიანი მოქალაქეებიისთვის და ჩადენილი იყო უიღური სეპარატისტების მიერ.[217] თავდასხმებზე საპასუხოდ[218] და უკმაყოფილების, რომელიც გამოწვეული იყო მთავრობის მიერ დარბევებში მონაწილეების განაჩენის გამოტანის გაჭიანურებით, გამოსახატავად ათასობით ხანი გამოვიდა ქუჩებში პროტესტის გამოსახატად.[219] ოფიციალური პირების თქმით, 3 სექტემბრის საპროტესტო აქციებზე, 5 ადამიანი დაიღუპა 14 კი დაშავდა[220][221] მეორე დღეს, ურუმჩის კომუნისტური პარტიის ლიდერი, ლი ჟი, გაათავისუფლეს პოსტიდან, პოლიციის უფროს, ლიუ იაოჰუასთან ერთად;[222] პროვინციის პარტიის მდივანი ვენგ ლეკუანი შეიცვალა 2010 წლის აპრილში.[223]

როდესაც, ქალაქი ამ მოვლენების შემდეგ უფრო მშვიდი გახდა და მთავრობამ დიდი ძალისხმევა გამოიჩია, რადგან უკეთ ეჩვენებინა, რომ ცხოვრება ჩვეულ რიტმს უბრუნდებოდა, ამას აკეთებდა პოლიციაც. 2010 წლის იანვრის ბოლოს გავრცელდა ინფორმაცია, რომ პოლიცია ახორციელებდა პატრულირებას დღეში ხუთ-ექვსჯერ და გაძლიერდა ღამით პატრულირებაც.[21] ამბოხის პირველ წლისთავამდე ცოტა ხნით ადრე ხელისუფლებამ დაამონტაჟა 40000-ზე მეტი სათვალთვალო კამერა ურუმჩის შემოგარენში, რათა უზრუნველყოს უსაფრთხოება ძირითად საზოგადოების თავშეყრის ადგილებში.[224]

კანონმდებლობა და გამოძება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

აგვისტოს ბოლოს, ცენტრალურმა მთავრობამ მიიღო კანონი, რომელიც განსაზღვრავს შეიარაღებული პოლიციის განლაგების სტანდარტებს აჯანყების, არეულობების, ფართომასშტაბიანი სერიოზული კრიმინალური ძალადობის, ტერორისტული თავდასხმების და სოციალური უსაფრთხოების სხვა ინციდენტების დროს.[225][226] სექტემბრის დასაწყისში საპროტესტო აქციების შემდეგ მთავრობამ გამოაქვეყნა განცხადება, რომელიც კრძალავს ყველა უკანონო მსვლელობას, დემონსტრაციას და მასობრივ საპროტესტო აქციებს.[227] პროვინციის მთავრობამ ასევე მიიღო კანონმდებლობა, რომელიც კრძალავს ინტერნეტის გამოყენებას ეთნიკური სეპარატიზმის წაქეზებისთვის.[116]

ნოემბერში ჩინეთის მთავრობამ 400 ოფიციალური წარმომადგენელი გაგზავნა სინძიანში, მათ შორის იყვნენ მაღალი რანგის მაღალჩინოსნები, როგორიცაა სახელმწიფო საბჭოს გენერალური მდივანი მა ქაი, პროპაგანდის განყოფილების უფროსი [[ლიუ იუნშანი], და გაერთიანებული ფრონტის უფროსი ტუ ცინლინი, რათა შეექმნა სპეციალური "საგამოძიებო ჯგუფიto" სინძიანში, რათა შეესწავლა და განეხორციელებინა შინაგანი პოლიტიკის ცვლილება ძალადობის საპასუხოდ. 2010 წლის აპრილში, უკომპრომისო პარტიის ლიდერი ვანგ ლეცუანი ჩაანაცვლა ჭანგ სიაოფენგ, უფრო დამთმობმა პიროვნებამ.[228] მთავრობამ დაამტკიცა ფულადი გადარიცხვები, რომელიც საერთო ჯამში შეადგენდა $15 მილიონს, აღმოსავლეთ პროვინციებიდან სინძიანის პროვინციის ეკონომიკურ განვითარებაში დასახმარებლად და გამოსცა გეგმა, დაეარსებინათ სპეციალური ეკონომიკური ზონა კაშგარში.[228]

ჩინეთმა აამოქმედა ოფიციალურ პირთა საბაზო ქსელი მთელ სინძიანში, უპირატესად მუსულმანური ჩრდილო-დასავლეთის საზღვრის რეგიონში, სოციალური რისკების მოსაგვარებლად და არეულობის ადრეული ნიშნების აღმოსაფხვრელად: ასობით კადრი გადაიყვანეს სამხრეთ სინძიანიდან, რეგიონის ყველაზე ღარიბი რაიონიდან, ურუმჩის სოციალურად არასტაბილურ უბნებში. დაინერგა პოლიტიკა, როდესაც ოჯახის ყველა წევრი უმუშევარია, მთავრობა ოჯახში ერთ ადამიანს ასაქმებს; ოფიციალური განცხადებები უნივერსიტეტის სტუდენტებს მოუწოდებენ დარეგისტრირდნენ ამ ანაზღაურებისთვის. ღარიბი უბნების ირგვლივ ტერიტორიების განახლება ხდება სოციალური რისკების შესამცირებლად, რაც გზას უხსნის ახალ დასახლებებს.[229] თუმცა, დამოუკიდებელ დამკვირვებლებს მიაჩნიათ, რომ ფუნდამენტური უთანასწორობის პრობლემა უნდა გადაიჭრას დ მასთან ერთად, უნდა შეიცვალოს აზროვნებაც წარმატების მისაღწევად; Iილჰამ ტოჰტიმ აფრთხილებს მთავრობას, რომ ახალ პოლიტიკას შეუძლია ხანების იმიგრაციის ზრდა და უიღური მოსახლეობის კიდევ უფრო გაუცხოება..[230]

საჯარო სერვისები და ინტერნეტი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ქალაქში საზოგადოებრივი ტრანსპორტის სრულად აღდგენა აგვისტოს დასაწყისამდე გაგრძელდა. Xinhua-ს თქმით, 267 ავტობუსი დაზიანდა არეულობის დროს;[231] მათი უმეტესობა 12 აგვისტოს დაბრუნდა ექსპულატაციაში.[232] მთავრობამ ავტობუსის მფლობელ კომპანიებს ჯამში ¥5.25 მილიონი გადაუხადა კომპენსაციის სახით.[231] მიუხედავად სატრანსპორტო სერვისების აღდგენისა და მთავრობის მცდებლობისა, მოეზიდა ტურისტები რეგიონში, ტურიზმის მაჩვენებელი მკვეთრად დაეცა არეულობის დროს;[21] on the ეროვნულ დღის დღესასწაულზე ოქტომბერში, სინძიანს ჰყავდა 25%-ით ნაკლები ტურისტი ვიდრე 2008 წელს.[233]

ურუმჩის საჯარო სკოლები სექტემბერში შემოდგომის სემესტრის გრაფიკით გაიხსნა, თუმცა შეიარაღებული პოლიციის დაცვის ქვეშ. მრავალ სკოლაში სწავლის პირველი დღე პატრიოტიზმზე ფოკუსირებით დაიწყო.[234]

მეორე მხრივ, ინტერნეტი და საერთაშორისო სატელეფონო სერვისი ურუმჩიში არეულობის შემდეგ თითქმის ერთი წლის განმავლობაში შეზღუდული იყო. ნოემბრის ბოლოსთვის, ინტერნეტის უმეტესი ნაწილი კვლავ იყო მიუწვდომელი მოსახლეობისთვის, ხოლო საერთაშორისო სატელეფონო ზარები შეუძლებელი;[116] დეკემბრის ბოლოს, ავტონომიური რეგიონის ფარგლებს გარეთ განთავსებული ვებ-კონტენტის უმეტესობა აკრძალული იყო ყველასთვის, რამდენიმე ჟურნალისტის გარდა,[235] მოსახლეობას უწევდა გამგზავრება დუნჰანგში 14 საათის გზაზე, რათა ჰქონოდათ ინტერნეტზე ნორმალური წვდომა. ქალაქში 100-მდე ადგილობრივ საიტზე იყო მხოლოდ წვდომა, მათ შორის ბანკებისა და რეგიონალური მთავრობის ვებგვერდებზე.[116] როგორც შემომავალი, ისე გამავალი საერთაშორისო სატელეფონო ზარები აკრძალული იყო, ამიტომ ურუმჩის მაცხოვრებლებს შეეძლოთ კომუნიკაცია მხოლოდ შუამავლების დარეკვით ჩინეთის სხვა ქალაქებში, რომლებიც შემდეგ განახორციელებდნენ საერთაშორისო ზარებს.[116] კომუნიკაციების გათიშვამ გამოიწვია დაპირისპირება ჩინეთშიც კი: იუ სიაოფენგმა ზეიანის უნივერსიტეტიდან გააკრიტიკა ეს ნაბიჯი და მასთან ერთად, ურუმჩის ბევრმა ადგილობრივმა განაცხადა, რომ ამ სვლამ ზიანი მიაყენა ბიზნესს და შეაჩერა აღდგენის პროცესი, მაშინ როდესაც დევიდ გოსეტი „ევრო-ჩინეთის ფორუმის“ წარმომადგენელი ამტკიცებდა, რომ მთავრობას ჰქონდა უფლება დაეხურა კომუნიკაციები სოციალური სტაბილურობისთვის; თუმცა ზოგიერთ ადგილობრივს სჯეროდა, რომ ინტერნეტისგან თავის დაღწევამ მათ ცხოვრების ხარისხი გააუმჯობესა..[116]

დეკემბრის ბოლოს მთავრობამ სერვისების ეტაპობრივად აღდგენა დაიწყო. ვებსაიტები Xinhua-სთვის and the People's Daily-სთვის, ორი სახელმწიფოს მიერ კონტროლირებადი მედია საშუალებისათვის, ხელმისაწვდომი გახდა 28 დეკემბერს, ინტერნეტ პორტალები Sina.com and Sohu.com კი 2010 წლის იანვარში,[236] და კიდევ დამატებით 27 მათგანი 6 თებერვალს.[237][238] მაგრამ ვებგვერდებზე წვდომა მხოლოდ ნაწილობრივი იყო: მაგალითად, მომხმარებლებს შეეძლოთ ფორუმებისა და ბლოგების დათვალიერება, მაგრამ არა მათზე რაიმის გამოქვეყნება..[237] China Daily იტყობინებოდა, რომ შეზღუდული ელ.ფოსტის სერვისები ასევე აღდგა ურუმჩიში 8 თებერვალს, თუმცა BBC-ის რეპორტიორი, რომელიც დაახლოებით იმავე დროს წერდა, იძახდა, რომ ელექტრონული ფოსტა ჯერ არ იყო ხელმისაწვდომი..[239] მობილურ ტელეფონებზე ტექსტური შეტყობინებების მიმოწერა აღდგა 17 იანვარს, თუმცა დაწესდა შეზღუდვა, თუ რამდენი შეტყობინების გაგზავნა შეეძლო მომხმარებელს ყოველდღიურად.[240][241] ინტერნეტზე წვდომა სრულიად 2010 წლის თებერვალში აღდგა.[117]

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 Macartney, Jane (5 July 2009). „China in deadly crackdown after Uighurs go on rampage“. The Times. London. ციტირების თარიღი: 5 July 2009.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Elegant, Simon; Ramzy, Austin (20 July 2009). „China's War in the West“. Time. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 5 September 2009.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 Barriaux, Marianne (5 July 2009). „Three die during riots in China's Xinjiang region: state media“. The Sydney Morning Herald. Agence France-Presse. ციტირების თარიღი: 5 September 2009.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Branigan, Tania; Watts, Jonathan (5 July 2009). „Muslim Uighurs riot as ethnic tensions rise in China“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 5 July 2009.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Agencies (5 July 2009). „Civilians die in China riots“. Al Jazeera. ციტირების თარიღი: 5 July 2009.
  6. ↑ 6.0 6.1 Hu Yinan, Lei Xiaoxun (18 July 2009). „Urumqi riot handled 'decisively, properly'“. China Daily. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 April 2010. ციტირების თარიღი: 18 July 2009.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 Yan Hao, Geng Ruibin and Yuan Ye (18 July 2009). „Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve“. Xinhua News Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 April 2010. ციტირების თარიღი: 21 July 2009.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 „სინძიანის პროკურორის თქმით, წინასწარი ძიება დასრულებულია და დაკავების ორდერები მალე გამოიცემა“. South China Morning Post. Associated Press. 17 July 2009. p. A7.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 Wong, Edward (25 August 2009). „Chinese President Visits Volatile Xinjiang“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 „Xinjiang arrests 'now over 1,500'“. BBC News. 3 August 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 Cui Jia (5 December 2009). „Riot woman sentenced to death for killing“. China Daily. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 April 2010. ციტირების თარიღი: 13 December 2009.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 12.4 „Scores killed in China protests“. BBC News. 6 July 2009. ციტირების თარიღი: 6 July 2009.
  13. ↑ Riley, Ann (21 October 2009). „China officials 'disappeared' Uighurs after Xinjiang riots: HRW“. Paper Chase Newsburst. University of Pittsburgh School of Law. ციტირების თარიღი: 13 October 2014.
  14. ↑ 14.0 14.1 Bristow, Michael (21 October 2009). „Many 'missing' after China riots“. BBC News. ციტირების თარიღი: 25 February 2010.
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 15.3 15.4 Wong, Edward (5 July 2009). „Riots in Western China Amid Ethnic Tension“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 5 July 2009.
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 16.3 „China calls Xinjiang riot a plot against its rule“. Reuters. 5 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 September 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2009.
  17. ↑ 17.0 17.1 „Profile: Rebiya Kadeer“. BBC News. 17 March 2005. ციტირების თარიღი: 4 January 2010.
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 McGregor, Richard (7 July 2009). „Beijing handles political management of riots“. Financial Times. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 19.3 „Some Urumqi mosques defy shutdown“. BBC News. 10 July 2009. ციტირების თარიღი: 12 July 2009.
  20. ↑ „Internet Service In China's Xinjiang Will Soon Recover“. China Tech News. 31 December 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 April 2010. ციტირების თარიღი: 3 January 2010.
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 21.3 Sainsbury, Michael (2 January 2010). „The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds“. The Australian. ციტირების თარიღი: 2 January 2010.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 „Nine executed over Xinjiang riots“. BBC. 9 November 2009. ციტირების თარიღი: 1 July 2010.
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 Le, Yu (26 January 2010). „China sentences four more to death for Urumqi riot“. Reuters. ციტირების თარიღი: 11 April 2010.
  24. ↑ 24.0 24.1 (September 2003) {{{title}}}. Minzu Publishing House. ISBN 7-105-05425-5. 
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 25.3 Gladney, Dru C. (2004). „The Chinese Program of Development and Control, 1978–2001“, რედ. S. Frederick Starr: Xinjiang: China's Muslim borderland. M.E. Sharpe, გვ. 112–114. ISBN 978-0-7656-1318-9. 
  26. ↑ 26.0 26.1 Rudelson, Justin Ben-Adam. (16 February 2000) Uyghur "separatism": China's policies in Xinjiang fuel dissent. Central Asia-Caucasus Institute Analyst. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 თებერვალი 2012. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  27. ↑ Jiang, Wenran (6 July 2009). „New Frontier, same problems“. The Globe and Mail. p. parag. 10. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010. ციტატა: „მაგრამ აქაც, ისევე, როგორც ტიბეტში, ადგილობრივი მოსახლეობა განსხვავებას ჩინეთის განაპირა და ცენტრალურ რეგიონებში, ასევე ურბანულ და სასოფლო დასახლებებში ქონებისა და შემოსავლების მზარდად უთანასწორო განაწილებაში ხედავდა. ამას ეთნიკური განზომილებაც ემატებოდა. უმეტესობა მათგანი არაა სეპარატისტი, მაგრამ ისინი ხედავენ, რომ ეკონომიკური შესაძლებლობების დიდი ნაწილი მათ სამშობლოში ჩინელი ხანების ხელშია, რომლებსაც ხშირად უკეთესი განათლება, უკეთესი კავშირები და უფრო მეტი რესურსები აქვთ. უიღურებს ასევე ხანების მიერ მათდამი დისკრიმინაციული მოპყრობა აშფოთებთ, როგორც სინძიანში, ისე სხვა ადგილებში.“
  28. ↑ Ramzy, Austin (14 July 2009). „Why the Uighurs feel left out of China's boom“. Time. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 ნოემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 5 September 2009.
  29. ↑ Larson, Christina. (9 July 2009) How China Wins and Loses Xinjiang. Foreign Policy. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 ივნისი 2011. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  30. ↑ Millward, James A. (2007). Eurasian crossroads: A history of Xinjiang. ISBN 978-0-231-13924-3. p. 306
  31. ↑ Toops, Stanley (May 2004). „Demographics and Development in Xinjiang after 1949“ (PDF). East-West Center Washington Working Papers. East–West Center (1): 1. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 16 July 2007. ციტირების თარიღი: 21 May 2015. მითითებულია ერთზე მეტი |archiveurl= და |archive-url= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |archivedate= და |archive-date= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |accessdate= და |access-date= (დახმარება)
  32. ↑ ed. Starr 2004, p. 243.
  33. ↑ Bovingdon, Gardner (2005). Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent, Political Studies 15. Washington: East-West Center, გვ. 4. ISBN 1-932728-20-1.  დაარქივებული 2018-09-12 საიტზე Wayback Machine.
  34. ↑ 34.0 34.1 Dillon, Michael (2004). Xinjiang – China's Muslim Far Northwest. RoutledgeCurzon, გვ. 51. ISBN 0-415-32051-8. 
  35. ↑ Dwyer, Arienne (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse, Political Studies 15. Washington: East-West Center, გვ. 2. ISBN 1-932728-29-5. ციტირების თარიღი: 2022-01-11.  დაარქივებული 2017-10-11 საიტზე Wayback Machine.
  36. ↑ Bovingdon, Gardner (2005). Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent, Political Studies 15. Washington: East-West Center, გვ. 19. ISBN 1-932728-20-1.  დაარქივებული 2018-09-12 საიტზე Wayback Machine.
  37. ↑ China's Minorities and Government Implementation of the Regional Ethnic Autonomy Law. Congressional-Executive Commission on China (1 October 2005). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 აპრილი 2010. ციტატა: „[უიღურები] მჭიდრო და ჩაკეტილ საზოგადოებებში ცხოვრობენ, რომლებიც ძალიან შორს დგას ხანი ჩინელების საზოგადოებრივი ცხოვრებისგან, მსოფლიოს ყველაზე გავრცელებულ რელიგიებს მისდევენ, თავიანთი საკუთარი დამწერლობა აქვთ და ჩინეთის საზღვრებს გარეთ მხარდამჭერებიც ჰყავთ. ურთიერთობა ამ უმცირესობებსა და ხან ჩინელებს შორის უკვე საუკუნეებია დაძაბულია“ ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  38. ↑ Sautman, Barry (1997). „Preferential policies for ethnic minorities in China: The case of Xinjiang“ (PDF). Working Papers in the Social Sciences. Hong Kong University of Science and Technology (32): 35. ციტირების თარიღი: 6 May 2010.
  39. ↑ 39.0 39.1 Moore, Malcolm (7 July 2009). „Urumqi riots signal dark days ahead“. The Daily Telegraph. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ოქტომბერი 2012. ციტირების თარიღი: 7 July 2009.
  40. ↑ Bovingdon, Gardner (2005). Autonomy in Xinjiang: Han nationalist imperatives and Uyghur discontent, Political Studies 15. Washington: East-West Center, გვ. 34–5. ISBN 1-932728-20-1.  დაარქივებული 2018-09-12 საიტზე Wayback Machine.
  41. ↑ Sautman, Barry (1997). „Preferential policies for ethnic minorities in China: The case of Xinjiang“ (PDF). Working Papers in the Social Sciences. Hong Kong University of Science and Technology (32): 29–31. ციტირების თარიღი: 6 May 2010.
  42. ↑ Pei, Minxin (9 July 2009). „Uighur riots show need for rethink by Beijing“. Financial Times. ციტირების თარიღი: 18 January 2010. ციტატა: „ეთნიკურ უმცირესობათა ჯგუფებისადმი შეღავათიანი პოლიტიკის მიუხედავად, ხანი ჩინელები უიღირებს სეპარატისტული მისწრაფებების ნავსაყუდელად თვლიან, მათდამი ლოიალურნი არ არიან და ცუდი დამოკიდებულება აქვთ.“
  43. ↑ Hierman, Brent (2007). „The Pacification of Xinjiang: Uighur Protest and the Chinese State, 1988–2002“. Problems of Post-Communism. 54 (3): 48–62. doi:10.2753/PPC1075-8216540304. S2CID 154942905.
  44. ↑ Gunaratna, Rohan; Pereire, Kenneth George (2006). „An al-Qaeda associate group operating in China?“ (PDF). China and Eurasia Forum Quarterly. 4 (2): 59. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 6 January 2011. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022. ციტატა: „მას შემდეგ [გუიას ინციდენტის შემდეგ], მრავალი მოვლენა მოხდა - თავდასხმები (განსაკუთრებით ავტობუსებზე), ETIM-ის (The East Turkistan Islamic Movement - აღმოსავლეთ თურქესტანის ისლამური მოძრაობა) მებრძოლებსა და ჩინეთს უსაფრთხოების ძალებს შორის შეტაკებები, მკვლელობის მცდელობები, მნიშვნელოვან ჩინურ სტრატეგიულ ობიექტებსა და ხელისუფლების შენობებზე შეტევის მცდელობები, თუმცა ბევრი შემთხვევა აღუნიშნავი დარჩა.“ მითითებულია ერთზე მეტი |archiveurl= და |archive-url= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |archivedate= და |archive-date= (დახმარება)
  45. ↑ „'No Rapes' in Riot Town“. Radio Free Asia. 29 June 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  46. ↑ Beattie, Victor (8 July 2009). „Violence in Xinjiang Nothing New Says China Analyst“. VOA news. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 December 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  47. ↑ „Man held over China ethnic clash“. BBC News. 30 June 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  48. ↑ 48.0 48.1 48.2 „China Says 140 Die in Riot, Uighur Separatists Blamed (Update2)“. Bloomberg News. 5 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 September 2015.
  49. ↑ 49.0 49.1 49.2 Interview with Dru Gladney. Council on Foreign Relations (9 July 2009). „Uighurs and China's Social Justice Problem“ (Podcast). დაარქივებულია ორიგინალიდან 22 ივნისი 2011-ში. https://web.archive.org/web/20110622095008/http://www.cfr.org/china/uighurs-chinas-social-justice-problem/p19760. წაკითხვის თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  50. ↑ 50.0 50.1 50.2 50.3 „Civilians, officer killed in Ürümqi unrest“. China Daily. Xinhua News Agency. 6 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 April 2010. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  51. ↑ „World Uyghur Congress behind violence: expert“. China Daily. Xinhua News Agency. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 April 2010. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  52. ↑ „Violence Video about Urumqi Riot is Fake“. China Radio International. Xinhua News Agency. 29 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 April 2010. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  53. ↑ 53.0 53.1 53.2 53.3 53.4 53.5 53.6 53.7 „დაარქივებული ასლი“ 视频-乌鲁木齐"７·５"打砸抢烧严重暴力犯罪事件新闻发布会 (ჩინური). China Central Television. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან (video) — 18 აპრილი 2010. ციტირების თარიღი: 7 July 2009.
  54. ↑ Wu Chaofan (16 July 2009). „Urumqi riots part of plan to help Al-Qaeda“. China Daily. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 April 2010. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  55. ↑ „Xinjiang riot hits regional anti-terror nerve“. China Daily. Xinhua News Agency. 18 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  56. ↑ Kadeer, Rebiya (8 July 2009). „The Real Uighur Story“. The Wall Street Journal. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  57. ↑ Sainsbury, Michael (2 January 2010). „The violence has ended in Urumqi but shadows remain in hearts and minds“. The Australian. ციტირების თარიღი: 2 January 2010. ციტატა: „არსებობს მცირე ეჭვი, რომ ის [მსოფლიო უიღურთა კონგრესი - WUC] პროტესტების განვითარებას უწყობდა ხელს, თუმცა არცერთი საბუთი არ არსებობს, რომელიც მის მიერ ძალადობის გაღვივების ფაქტს დაამტკიცებდა.“
  58. ↑ „China for unequivocal stand against ethnic separation“. The New Nation. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 ოქტომბერი 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  59. ↑ Epstein, Gady (5 July 2009). „Uighur Unrest“. Forbes. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 July 2014. ციტირების თარიღი: 5 July 2009.
  60. ↑ 新疆披露打砸抢烧杀暴力犯罪事件当日发展始末 (ჩინური). 中新网 Chinanews.com.cn. 6 July 2009.
  61. ↑ 61.0 61.1 61.2 61.3 "Justice, justice": The July 2009 Protests in Xinjiang, China. Amnesty International (2 July 2010). ციტირების თარიღი: 2 July 2010
  62. ↑ 62.0 62.1 62.2 62.3 62.4 62.5 „We Are Afraid to Even Look for Them: Enforced Disappearances in the Wake of Xinjiang's Protests“. Human Rights Watch. 20 October 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010. დამოწმება journal საჭიროებს |journal=-ს (დახმარება)
  63. ↑ 美新疆问题专家鲍文德访谈. Deutsche Welle (23 July 2009). ციტატა: „
    Interviewer: ჩინ.: 您认为事件的过程已经非常清楚了吗？ (Do you think the process of the riots has become clear?)
    Bovingdon: ჩინ.: 不清楚，而且我觉得可以说很不清楚。 (No, it's not clear, and I think you can say it's much unclear.)“ ციტირების თარიღი: 5 September 2009
  64. ↑ 64.0 64.1 „Mass arrests over China violence“. BBC News. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  65. ↑ Demick, Barbara (6 July 2009). „140 slain as Chinese riot police, Muslims clash in north-western city“. Los Angeles Times. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  66. ↑ WUC Condemns China's Brutal Crackdown of a Peaceful Protest in Urumchi City. World Uyghur Congress (6 July 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 5 September 2009
  67. ↑ World Uyghur Congress' Statement on July 5th Urumqi Incident. World Uyghur Congress (7 July 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 5 September 2009
  68. ↑ Kadeer, Rebiya. (20 July 2009) Unrest in East Turkestan: What China is not telling the media. Uyghur American Association. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  69. ↑ Marquand, Robert (12 July 2009). „Q&A with Uighur spiritual leader Rebiya Kadeer“. The Christian Science Monitor. ციტირების თარიღი: 18 January 2010. ციტატა: „[კადეერი:] მე საკმაოდ გავოცდი, რადგან ამხელა მსხვერპლს არ ველოდი. თავიდან პროტესტი მშვიდობიანი იყო. ბრბოში ისეთი უიღურებიც შეგეძლოთ გენახათ, რომელთაც ხელთ ჩინეთის დროშა ეკავათ. იყვნენ ქალები და ბავშვები, ეს კი თავიდან დადებით მოვლენად მესახებოდა. თუმცა უიღურები ჩინეთის უსაფრთხოების ძალებმა (Chinese security forces) გამოიწვიეს, ისინი ძაღლებითა და ჯავშნოსანი მანქანებით იყვნენ გამოსული. ყურადღება იმაზე არ გამახვილებულა, რომ ადგილზე სამოქალაქო სამოსში გამოწყობილი პოლიციელები მივიდნენ და უიღურები გამოიწვიეს. ჩემი გადმოსახედიდან, ჩინელებს სურდათ ამბოხება დაწყებულიყო, რათა უფრო დიდი სადამსჯელო ღონისძიების ჩატარება გაემართლებინათ; ეს იყო მცდელობა, შეექმნათ სოლიდარული დამოკიდებულება ხანებსა და მთავრობას შორის, მაშინ, როდესაც არეულობაა. ბრბოს პროვოცირება იმით მართლდება, რომ ეს ბრბო უიღურული იყო.“
  70. ↑ „Urumqi riots: Weapons prepared beforehand, division of tasks clear“. Xinhua News Agency. 21 ივლისი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 ნოემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 15 დეკემბერი 2009.
  71. ↑ 71.0 71.1 71.2 Macartney, Jane (7 July 2009). „Riot police battle protesters as China's Uighur crisis escalates“. The Times. London. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  72. ↑ „Kindness found amid the violence |“. Shanghai Daily. 9 July 2009.
  73. ↑ 73.0 73.1 „Troops flood into China Riot City“. BBC News. 8 July 2009. ციტირების თარიღი: 6 July 2009.
  74. ↑ „Traffic curfew lifted, tension remains in Urumqi“. China Daily. Xinhua News Agency. 9 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  75. ↑ 75.0 75.1 Kuhn, Anthony; Block, Melissa (6 July 2009). „China Ethnic Unrest kills 156“. All Things Considered. NPR. ციტირების თარიღი: 6 July 2009.
  76. ↑ Clem, Will (8 July 2009). „An eerie silence after lockdown in Kashgar“. South China Morning Post. p. A4.
  77. ↑ Clem, Will (9 July 2009). „Thousands of students detained at college“. South China Morning Post. p. A3.
  78. ↑ Buckley, Chris (5 July 2009). „Three killed in riot in China's Xinjiang region“. Reuters. ციტირების თარიღი: 5 July 2009.
  79. ↑ „129 killed, 816 injured in China's Xinjiang violence“. Chinaview.cn. Xinhua News Agency. 6 June 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  80. ↑ Macartney, Jane (7 July 2009). „Chinese Han mob marches for revenge against Uighurs after rampage“. The Times. London. ციტირების თარიღი: 7 July 2009.
  81. ↑ „Death toll from China's ethnic riots hits 184“. Newsday. Associated Press. 10 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 ივლისი 2019. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  82. ↑ Duncan, Max (18 July 2009). „China says police shot dead 12 Uighurs this month“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 October 2013. ციტირების თარიღი: 18 July 2009.
  83. ↑ Wong, Gillian (18 July 2009). „China says police killed 12 in Urumqi rioting“. Times Free Press. Associated Press. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 ოქტომბერი 2012. ციტირების თარიღი: 5 September 2009.
  84. ↑ „Innocent civilians make up 156 in Urumqi riot death toll“. Xinhua News Agency. 5 აგვისტო 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 13 დეკემბერი 2009.
  85. ↑ Bearing Witness 10 Years On: The July 2009 Riots in Xinjiang en-US. ციტატა: „გარდაცვლილთა ოფიციალური რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა, მიაღწია 197 ადამიანს, მათგან უმეტესობა ხანი იყო, ასევე დაიჭრა 1,600 და დააკავეს 1,000 ადამიანი.“
  86. ↑ Uighur woman living in France speaks out about alleged Chinese 're-education' camp horrors en. ციტატა: „უიღურების გაბრაზებამ პიკს მიაღწია 2009 წლის ივლისში, რეგიონის დედაქალქ ურუმჩიში ამბოხებები დაიწყო, რამდენიმე დღიანი შეტაკებების შედეგად გარდაიცვალა 197 (უმეტესად ხანი ჩინელი) და 1,600 დაიჭრა, რასაც ხელისუფლების მიერ აქტივისტების დაკავებების ტალღა მოჰყვა.“
  87. ↑ „Number of injured in Urumqi riot increases to 1,680“. Xinhua News Agency. 12 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  88. ↑ 88.0 88.1 „დაარქივებული ასლი“ "７·５"事件遇害者家属将获补偿21万元. Caijing (ჩინური). 10 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  89. ↑ „Xinjiang doubles compensation for bereaved families in Urumqi riot“. Xinhua News Agency. 21 ივლისი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 18 იანვარი 2010.
  90. ↑ 90.0 90.1 Foster, Peter (7 July 2009). „Eyewitness: tensions high on the streets of Urumqi“. The Daily Telegraph. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  91. ↑ „Police arrests 1,434 suspects in connection with Xinjiang riot“. Chinaview.cn. Xinhua News Agency. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 July 2009. ციტირების თარიღი: 12 July 2009.
  92. ↑ Foster, Peter (7 July 2009). „China riots: 300 Uighurs stage fresh protest in Urumqi“. The Daily Telegraph. London. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  93. ↑ Foster, Peter (9 July 2009). „Urumqi: criticism and credit for the Chinese police“. The Daily Telegraph. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 ოქტომბერი 2011. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  94. ↑ Fujioka, Chisa (29 July 2009). „Uighur leader says 10,000 went missing in one night“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 February 2013. ციტირების თარიღი: 24 April 2011.
  95. ↑ 95.0 95.1 „Riots engulf Chinese Uighur city“. BBC News. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  96. ↑ 96.0 96.1 96.2 96.3 Foster, Peter (7 July 2009). „Han Chinese mob takes to the streets in Urumqi in hunt for Uighur Muslims“. The Daily Telegraph. London. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  97. ↑ 97.0 97.1 „Curfew in Chinese city of Urumqi“. Raidió Teilifís Éireann. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  98. ↑ „Chinese police kill two Uighurs“. BBC News. 13 July 2009. ციტირების თარიღი: 13 July 2009.
  99. ↑ „Police shoot dead two suspects, injure another in Urumqi“. China Daily. 13 July 2009. ციტირების თარიღი: 13 July 2009.
  100. ↑ Clem, Will; Choi, Chi-yuk (14 July 2009). „კონფლიქტური ისტორიები მას შემდეგ დაიწყო, რაც პოლიციამ უიღურ წყვილს ესროლა“. South China Morning Post. p. A1.
  101. ↑ „Exodus from Urumqi as authorities up death toll“. France 24. 11 ივლისი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 ივლისი 2009.
  102. ↑ „Urumqi mosques closed for Friday prayers“. Euronews. 9 August 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  103. ↑ 103.0 103.1 Buckley, Chris (10 July 2009). „Chinese police break up Uighur protest after prayers“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 February 2013. ციტირების თარიღი: 12 July 2009.
  104. ↑ „China reimposes curfew in Urumqi“. BBC News. 10 July 2009. ციტირების თარიღი: 12 July 2009.
  105. ↑ 105.0 105.1 Hille, Kathrin (19 July 2009). „Xinjiang widens crackdown on Uighurs“. Financial Times.
  106. ↑ Reuters.com. "Reuters.com." ჩინეთში უიღურ ჟურნალისტს - დამსაქმებელს 15 წლით აპატიმრებენ. Retrieved on 4 September 2010.
  107. ↑ „Outspoken Economist Presumed Detained“. Radio Free Asia. 8 July 2009. ციტირების თარიღი: 12 July 2009.
  108. ↑ Uyghur Economist Freed, Warned. Radio Free Asia (2009). ციტირების თარიღი: 31 August 2009
  109. ↑ Wines, Michael (23 August 2009). „Without Explanation, China Releases 3 Activists“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 25 August 2009.
  110. ↑ „Minority riots erupt in China's west, media reports 140 deaths“. The Indian Express. Associated Press. 6 July 2009. ციტირების თარიღი: 5 September 2009.
  111. ↑ 111.0 111.1 111.2 Choi, Chi-yuk; Wu, Vivian (8 July 2009). „საზღვარგარეთულ მედიას მიეცა თავისუფლება, გააშუქოს არეულობები, მაგრამ ზოგიერთი სფერო კვლავ საზღვრებს სცილდება““. South China Morning Post. p. A2.
  112. ↑ 112.0 112.1 112.2 „Report from Urumqi: Thousands of Chinese Troops Enter City Torn by Ethnic Clashes“ (video). Democracy Now!. 9 July 2009. ციტირების თარიღი: 5 September 2009. Discussion of media coverage starting at 26:49, hotel and internet blackout at 29:00.
  113. ↑ Graham-Harrison and Yu Le, Emma (6 July 2009). „China tightens Web screws after Xinjiang riot“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 February 2011. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  114. ↑ „Internet cut in Urumqi to contain violence: media“. Agence France-Presse. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  115. ↑ Doran, D'Arcy (5 July 2009). „Savvy Internet users defy China's censors on riot“. Agence France-Presse.
  116. ↑ 117.0 117.1 „დაარქივებული ასლი“ 新疆今日起全面恢复互联网业务 [დღეიდან სინძიანში მთლიანად აღდგა ინტერნეტ სერვისი] (ჩინური). news.china.com.cn. 14 May 2010. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 მაისი 2010. ციტირების თარიღი: 14 May 2010.
  117. ↑ Martin, Dan (7 July 2009). „156 killed, new protest put down – China“. The Advertiser. Adelaide. Agence France-Presse. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 თებერვალი 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  118. ↑ „დაარქივებული ასლი“ 视频:新疆自治区主席就打砸抢烧事件发表讲话 [[სინძიანის თავმჯდომარე მოქალაქეებს შეტყობინებას უგზავნის] (ჩინური). QQ News. 6 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან (video) — 9 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  119. ↑ „Xinjiang to speed up legislation against separatism, regional top lawmaker“. Xinhua News Agency. 20 ივლისი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 ივლისი 2009.
  120. ↑ „After Riots, China to Promote Anti-Separatist Laws“. The Jakarta Post. Associated Press. 20 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  121. ↑ 122.0 122.1 122.2 Wines, Michael (7 July 2009). „In Latest Upheaval, China Applies New Strategies to Control Flow of Information“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  122. ↑ 123.0 123.1 Foster, Peter (7 July 2009). „Uighur unrest: not another Tiananmen“. The Daily Telegraph. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 ივლისი 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  123. ↑ „ხან-უიღურის გაერთიანების პროპაგანდისტული შოუები იშლება აბრეშუმის გზის ოაზისის ქალაქში“. South China Morning Post. Associated Press. 17 July 2009. p. A7.
  124. ↑ Guo, Likun; Li, Huizi (7 July 2009). „Hu holds key meeting on Xinjiang riot, vowing severe punishment on culprits“. Chinaview.cn. Xinhua News Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 August 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  125. ↑ „ხუ ძინთაო აგზავნის ჭოუ იონ-კანგს სინძიანში უსაფრთხოების სამუშაოებისათვის“. China News Wrap. 10 July 2009.
  126. ↑ Kwok, Kristine (9 July 2009). „ხუს დაბრუნება აღიქვეს, როგორც ნიშანი, იმისა რომ პეკინი გამოიჭირეს““. South China Morning Post. p. A4.
  127. ↑ Pomfret, James (30 July 2009). „China needs new policies after Xinjiang: official“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 December 2013. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  128. ↑ Jacob, Jayanth (26 July 2009). „Delhi shuts out Uighur matriarch“. The Telegraph. ციტირების თარიღი: 29 January 2010.
  129. ↑ „Uighur Kadeer arrives in Tokyo“. BBC News. 28 July 2009. ციტირების თარიღი: 29 January 2010.
  130. ↑ 131.0 131.1 „Australia defies China to host Uighur leader Rebiya Kadeer“. The Daily Telegraph. London. 31 July 2009. ციტირების თარიღი: 29 January 2010.
  131. ↑ 132.0 132.1 132.2 „Chinese go online to vent ire at Xinjiang unrest“. Reuters. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 February 2011. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  132. ↑ „Chinese Authorities Blame Internet for Fanning Uighur Anger“. VOA News. 8 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 December 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  133. ↑ 134.0 134.1 Martin, Dan (6 July 2009). „China says over 1,400 arrested for Xinjiang riots“. Jakarta Globe. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  134. ↑ „Xinjiang unrest: UN urges China to respect freedoms“. The Brunei Times. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  135. ↑ „UN rights chief alarmed by death toll in China“. Jakarta Post. Associated Press. 7 ივლისი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 18 იანვარი 2010.
  136. ↑ „UN human rights chief alarmed by 'major tragedy' in western China“. UN News Centre. 7 July 2009.
  137. ↑ „UN urges China, ethnic groups to halt violence“. Khaleej Times. Reuters. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  138. ↑ „SCO expresses condolence to families of victims in Xinjiang riot“. Xinhua News Agency. 11 ივლისი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 18 იანვარი 2010.
  139. ↑ Faulconbridge, Guy (8 July 2009). „Russia says China Xinjiang riots internal affair“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 August 2011. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  140. ↑ Kazakh Foreign Ministry: Above 1,000 Kazakh citizens leave Xinjiang due to riots. Central Asian News. 9 July 2009
  141. ↑ „Central Asia Uighurs look on with fury at bloodshed“. ABS CBN News. Agence France-Presse. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  142. ↑ „Kyrgyz Tighten Controls On Chinese Border“. Radio Free Europe/Radio Liberty. 8 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  143. ↑ Leonard, Peter (19 July 2009). „Kazakh Uighurs hold mass protest“. The Seattle Times. ABC News. Associated Press. ციტირების თარიღი: 19 July 2009.
  144. ↑ „World powers call for restraint amid China unrest“. Channel NewsAsia. 8 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 სექტემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  145. ↑ 146.0 146.1 „International reaction to Uyghur protest violence“ (audio). Radio Australia. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  146. ↑ „France concerned over Xinjiang riots“. Sino Daily. Agence France-Presse. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 19 December 2014.
  147. ↑ 148.0 148.1 „Germany, Australia urge restraint in China unrest“. Monsters and Critics. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 იანვარი 2013. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  148. ↑ „Uyghurs Abroad Blame China Policies For Unrest“. Radio Free Europe/Radio Liberty. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  149. ↑ „Norway concerned about violence in Xinjiang“. Norway Post. Norwegian Broadcasting Corporation. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 5 September 2009.
  150. ↑ „Tension runs high as China cracks down on Uighur riot“. Today's Zaman. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 მარტი 2012. ციტირების თარიღი: 5 April 2011.
  151. ↑ „Turkish FM calls on China to end violence“. Taiwan News. Associated Press. 8 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  152. ↑ „Turkish PM compares violence in China to genocide“. Associated Press. 10 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 5 September 2009.
  153. ↑ „Turkey attacks China 'genocide'“. BBC News. 10 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  154. ↑ „Turkey calls for boycott of Chinese goods“. Today's Zaman. Associated Press. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 მარტი 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  155. ↑ „Turkish PM Erdogan likens Xinjiang violence to 'genocide'“. France 24. Agence France-Presse. 10 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  156. ↑ Will Kuwaiti diplomat's road rage hurt Turkish economy?. ციტირების თარიღი: 25 October 2015
  157. ↑ Hille, Kathrin; Strauss, Delphine (15 July 2009). „China fury at Turkey's 'genocide' comments“. Financial Times. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 15 July 2009.
  158. ↑ „თურქეთის პრემიერ-მინისტრმა მოუწოდა, რომ უარი ეთქვათ სინძიანში „გენოციდის“ შესახებ განცხადებაზე“. The Malaysian Insider. 14 July 2009.
  159. ↑ „China dismisses accusation of Xinjiang genocide“. Reuters. 14 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 November 2014. ციტირების თარიღი: 15 July 2009.
  160. ↑ Kadeer, Rebiya (2009). Dragon Fighter One Woman's Epic Struggle for Peace with China. Kales Press, გვ. 273. ISBN 978-0-9798456-1-1. 
  161. ↑ Cable: 09BEIJING2041_a. wikileaks.org. ციტირების თარიღი: 21 October 2015
  162. ↑ Cable: 09BEIJING2185_a. wikileaks.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 იანვარი 2016. ციტირების თარიღი: 21 October 2015
  163. ↑ Naser M. Al-Tamimi (5 September 2013). China-Saudi Arabia Relations, 1990–2012: Marriage of Convenience Or Strategic Alliance?. Routledge, გვ. 92–. ISBN 978-1-134-46153-0. 
  164. ↑ 165.0 165.1 „Afghanistan supports China's territorial integrity“. Trend News. 8 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  165. ↑ „China taking appropriate measures in Xinjiang: Cambodian gov't“. Chinaview.cn. Xinhua News Agency. 11 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  166. ↑ „Vietnam expresses support for China's handling of Xinjiang unrest“. Chinaview.cn. Xinhua News Agency. 8 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  167. ↑ „Micronesia vice president condemns Xinjiang riot“. Chinaview.cn. Xinhua News Agency. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 August 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  168. ↑ „Turkey and Iran concerned over developments in Xinjiang“. Anadolu Ajansi. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 დეკემბერი 2014. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  169. ↑ „Riots in China: 1400 people detained“. New Delhi Television. Associated Press. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  170. ↑ Saad, Imelda (9 July 2009). „Singapore urges restraint in Xinjiang, China“. Channel NewsAsia. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 12 July 2009.
  171. ↑ „Taiwan condemns riots in Xinjiang, urges China to be tolerant“. Taiwan News. Central News Agency. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  172. ↑ „Uighur activist Rebiya Kadeer denied entry visa to Taiwan“. China Post. 26 September 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 სექტემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 29 January 2010.
  173. ↑ „violence in Xinjiang worries foreign ministry“. Swissinfo. 8 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  174. ↑ „Belgrade reactions to events in Xinjiang“. Radio Serbia. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  175. ↑ Press Secretary Andrei Popov responds to a media question over the events in Urumqi in Xinjiang Uyghur Autonomous Region of the People's Republic of China. Belarus Foreign Ministry (9 July 2009). ციტირების თარიღი: 18 January 2010
  176. ↑ „FM: China strongly condemns attacks on its foreign missions“. China Daily. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  177. ↑ „Dutch Police Hold 39 Detained After Protests at China Embassy“. Bloomberg. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 November 2012. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  178. ↑ „China shuts Hague embassy after Xinjiang protest“. Hindustan Times. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 იანვარი 2013. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  179. ↑ Fraser, Suzan (7 July 2009). „Uighurs protest in Turkey, Norway“. Associated Press. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  180. ↑ „Indonesians protest at Chinese embassy“. Channel NewsAsia. 13 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ოქტომბერი 2012. ციტირების თარიღი: 23 July 2011.
  181. ↑ „Some 'elements' out to harm Sino-Pak ties“. The Nation. 9 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 ივლისი 2009. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  182. ↑ Recent riots in Xinjiang region, China. Sri Lankan News (10 July 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 აგვისტო 2011. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022.
  183. ↑ „Chinese protests spread as deaths mount“. CBC News. 7 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  184. ↑ Buckley, Chris (8 July 2009). „China's Hu Abandons G8 as Ethnic Unrest Continues“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 February 2013. ციტირების თარიღი: 17 January 2009.
  185. ↑ „აშშ-ის კომისია სანქციებს ითხოვს“. South China Morning Post. Agence France-Presse. 16 July 2009. p. A4.
  186. ↑ „China must investigate 156 deaths during protests in Urumqi“. Amnesty International. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 იანვარი 2010. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  187. ↑ „China: Exercise Restraint in Xinjiang – Government Should Allow Independent United Nations Probe“. Human Rights Watch. 6 July 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  188. ↑ „China demands Turkish retraction“. BBC News. 14 July 2009. ციტირების თარიღი: 14 July 2009.
  189. ↑ Stack, Liam (15 July 2009). „China warns citizens in Algeria of Al Qaeda threat“. The Christian Science Monitor. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  190. ↑ Moore, Malcolm (14 July 2009). „Al-Qaeda vows revenge on China over Uighur deaths“. The Daily Telegraph. London. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  191. ↑ Ward, Mark (6 July 2009). „China clampdown on tech in Urumqi“. BBC News. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  192. ↑ 193.0 193.1 193.2 Doran, D'Arcy (9 July 2009). „China extends hand to foreign media, but tightens grip elsewhere“. Agence France-Presse. ციტირების თარიღი: 5 April 2011.
  193. ↑ „Foreign reporters ordered out of Kashgar“. International News Safety Institute. Agence France-Presse. 10 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 ივნისი 2010. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  194. ↑ Jacobs, Andrew (3 June 2010). „In Leaked Lecture, Details of China's News Cleanups“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 2 July 2010.
  195. ↑ „დაარქივებული ასლი“ 国际观察：西方怎么不对恐怖袭击"保持克制"？！ [People's Daily აკრიტიკებს ორმაგ სტანდარტებს დასავლური მედიის დამოკიდებულებაში 7.5 ინციდენტის მიმართ]. People's Daily (ჩინური). 10 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 February 2010. ციტირების თარიღი: 18 January 2010. მითითებულია ერთზე მეტი |archiveurl= და |archive-url= (დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი |archivedate= და |archive-date= (დახმარება) English translation დაარქივებული 8 October 2011 საიტზე Wayback Machine. on China News Wrap. Retrieved 18 January 2010.
  196. ↑ 197.0 197.1 „Posted photos source of western media gaffes“. South China Morning Post. 8 July 2009. p. A4.
  197. ↑ „დაარქივებული ასლი“ 石首"抢尸"拉锯战 (ჩინური). 南都周刊网 [Southern Metropolis Weekly]. 26 June 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  198. ↑ 199.0 199.1 „Uighur group 'regrets' photo error“. Al Jazeera. 10 July 2009. ციტირების თარიღი: 13 July 2009.
  199. ↑ „Exiled Uighur leader denies stirring unrest“. Al Jazeera. 7 July 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან (video) — 10 December 2009. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  200. ↑ Branigan, Tania (3 August 2009). „China says Uighur leader's family condemn her“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 3 August 2009.
  201. ↑ „უიღურების ლიდერის ოჯახი არეულობაში მას ადანაშაულებს: report“. Agence France-Presse. 3 August 2009.
  202. ↑ „China 'to charge 83 over riots'“. BBC News. 4 August 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  203. ↑ „Trials due over Xinjiang riots“. BBC News. 24 August 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  204. ↑ „Report: More than 200 face trial over China ethnic riots“. CNN News. 24 August 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  205. ↑ „Nearly 200 arrest warrants issued“. China Daily. 4 September 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  206. ↑ „New arrests over China's Xinjiang ethnic riots“. BBC News. 9 December 2009. ციტირების თარიღი: 13 December 2009.
  207. ↑ Stanway, David (26 September 2009). „China lays first charges over Xinjiang riots“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 February 2013. ციტირების თარიღი: 28 September 2009.
  208. ↑ 209.0 209.1 „Six sentenced to death over Xinjiang riot“. Xinhua News Agency. 10 ოქტომბერი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 იანვარი 2010. ციტირების თარიღი: 3 დეკემბერი 2009.
  209. ↑ 210.0 210.1 Watts, Jonathan (12 October 2009). „China sentences six men to death over ethnic riots“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  210. ↑ Bodeen, Christopher (12 October 2009). „China court sentences 6 to death in Xinjiang riots“. USA Today. Associated Press. ციტირების თარიღი: 18 January 2010.
  211. ↑ China: Xinjiang Trials Deny Justice – Proceedings Failed Minimum Fair Trial Standards. Human Rights Watch (15 October 2009). ციტირების თარიღი: 18 January 2010
  212. ↑ MacDonald, Scott (4 December 2009). „ჩინეთმა ეთნიკური ამბოხის გამო კიდევ 3 სიკვდილით დასჯის განაჩენი გამოიტანა“. Associated Press.
  213. ↑ Barriaux, Marianne (9 November 2009). „China executes nine over Xinjiang unrest“. Agence France-Presse. ციტირების თარიღი: 1 July 2010.
  214. ↑ „Urumqi quiets down after protest about syringe attacks“. Xinhua News Agency. 4 სექტემბერი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 სექტემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 4 სექტემბერი 2009.
  215. ↑ Bodeen, Christopher (4 სექტემბერი 2009). „Chinese city quiet after protests left 5 dead“. Express India. Associated Press. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 მარტი 2012. ციტირების თარიღი: 4 სექტემბერი 2009.
  216. ↑ „Chinese break up 'needle' riots“. BBC News. 4 September 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  217. ↑ „New Protests in Urumqi“. Radio Free Asia. 3 September 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  218. ↑ Bodeen, Christopher (4 September 2009). „China official: 5 killed during Urumqi protests“. The Guardian. London. Associated Press. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  219. ↑ „Tensions high after Urumqi unrest“. Al Jazeera. 5 September 2009. ციტირების თარიღი: 6 September 2009.
  220. ↑ „'Five die' in China ethnic unrest“. BBC News. 4 September 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  221. ↑ „Urumqi party chief, Xinjiang police chief sacked“. Xinhua News Agency. 5 სექტემბერი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 სექტემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 5 სექტემბერი 2009.
  222. ↑ „China replaces top Communist boss in Xinjiang region“. BBC News. 24 April 2010. ციტირების თარიღი: 25 April 2010.
  223. ↑ „40,000 cameras keep watch on China's Urumqi“. Agence France-Presse. 2 July 2010. ციტირების თარიღი: 3 July 2010.
  224. ↑ Wines, Michael (27 August 2009). „China Approves New Law Governing Armed Police Force“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 28 August 2009.
  225. ↑ Harwood, Matthew (28 August 2009). „China: Legislature Outlines Police Powers, Curbs Local Security Powers“. Security Management. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 July 2011. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  226. ↑ „Urumqi imposes rules to ban unlicensed demonstrations“. Chinaview.cn. Xinhua News Agency. 4 September 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 September 2009. ციტირების თარიღი: 4 September 2009.
  227. ↑ 228.0 228.1 Jacobs, Andrew (14 November 2010). „Aid Fuels Change of Fortunes on Silk Road“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 6 November 2011.
  228. ↑ Hills, Kathrin (3 July 2010). "ჩინეთი აგზავნის ასობით სოციალურ მუშაკს უიღურების მდგომარეობის შესამსუბუქებლად", pg 1, Financial Times
  229. ↑ Hills, Kathrin (3 July 2010). "ნაკლებად სავარაუდოა, რომ განვითარება დაახრჩობს დისჰარმონიას", pg 4, Financial Times
  230. ↑ 231.0 231.1 „Public transportation companies receive 5 mln yuan Urumqi riot damage compensation“. Xinhua News Agency. 26 აგვისტო 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 4 სექტემბერი 2009.
  231. ↑ „Public transport resumes full operation after Urumqi riot“. Xinhua News Agency. 12 აგვისტო 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 აგვისტო 2009. ციტირების თარიღი: 4 სექტემბერი 2009.
  232. ↑ Xinjiang receives fewer tourists after riot (11 October 2009). ციტირების თარიღი: 3 December 2009
  233. ↑ „Hope the keynote as Chinese students begin new semester“. Xinhua News Agency. 1 სექტემბერი 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 ნოემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 4 სექტემბერი 2009.
  234. ↑ Teague, Matthew. World Blog: Could the Uighur unrest spread? (video). NBC News. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 აგვისტო 2011. ციტირების თარიღი: 11 იანვარი 2022. 1:41–2:15.
  235. ↑ „Text messaging services resume in Xinjiang six months after riot“. English.news.cn. Xinhua News Agency. 17 იანვარი 2010. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 ნოემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 11 თებერვალი 2010.
  236. ↑ 237.0 237.1 Cui Jia (8 February 2010). „More websites back online in Urumqi“. China Daily. ციტირების თარიღი: 11 February 2010.
  237. ↑ Across China: Xinjiang. China Daily (10 February 2010). ციტირების თარიღი: 11 February 2010
  238. ↑ Grammaticas, Damian (11 February 2010). „Trekking 1,000 km in China for e-mail“. BBC News. ციტირების თარიღი: 11 February 2010.
  239. ↑ „Xinjiang to continue lifting communication restrictions: spokesperson“. English.news.cn. Xinhua News Agency. 18 იანვარი 2010. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 მაისი 2010. ციტირების თარიღი: 11 თებერვალი 2010.
  240. ↑ Bristow, Michael (18 January 2010). „China allows texting in Xinjiang six months after riots“. BBC News. ციტირების თარიღი: 11 February 2010.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=2009_წლის_ივლისის_არეულობა_ურუმჩიში&oldid=4630554“-დან