ქაშმირის კონფლიქტი
ქაშმირის კონფლიქტი— კონფლიქტი, რომელიც გრძელდება 1947 წლიდან ინდოეთს, პაკისტანსა და (ნაწილობრივ) ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკას შორის ქაშმირის მფლობელობაზე.[1][2]
კონფლიქტის დასაწყისი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1947 წლის აგვისტოში ბრიტანეთის ინდოეთის გაყოფის დროს, როდესაც ინდოეთმა და პაკისტანმა დამოუკიდებლობა მოიპოვეს, ქაშმირი ამ ორ ქვეყანას შორის ტერიტორიული დავის ობიექტი გახდა. ჯამუს და ქაშმირის სამთავროს მართავდა ინდოელი მაჰარაჯა ჰარი სინგჰი (ინდ. महाराज हरि सिंह, ინგლ.. Hari Singh). მის ქვეშევრდომთა 77% მუსლიმი გახლდათ. სამთავროს რამდენიმე უბანში აჯანყება დაიწყო მაჰარაჯას წინააღმდეგ. 1947 წლის 21 ოქტომბერს, პაკისტანის ტერიტორიიდან პუშტუნთა ტომების აფრიდიების, იუსუფზაიმის და მასუდის შენაერთები შემდეგ კი "პაკისტანელი მოხალისეები" შეიჭრნენ სამთავროში მეამბოხე ერთმორწმუნე მუსლიმების დასახმარებლად. 1947 წლის 24 ოქტომბერს, მათ მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიაზე, გამოცხადდა სუვერენული ერთეულის — აზად ქაშმირის ("თავისუფალი ქაშმირი") შექმნა, რომლის თანახმად მთელი სამთავრო პაკისტანის შემადგენლობაში შედიოდა. ამის საპასუხოდ, ჰარი სინგჰმა განცხადება გააკეთა ქაშმირის ინდოეთთან შეერთების შესახებ და მიმართა ინდოეთის მთავრობას სამხედრო დახმარებისთვის.[3][4][5][6]
ინდოეთ-პაკისტანის პირველი ომი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ქაშმირში ნაჩქარევად გაგზავნილმა ინდოეთის ჯარებმა პაკისტანელები შეაჩერა ქაშმირის დედაქალაქ სრინაგართან. 1947 წლის 28 ოქტომბრიდან 22 დეკემბრის ჩათვლით, ინდოეთსა და პაკისტანს შორის გაიმართა მოლაპარაკებები ქაშმირის საკუთრების საკითხზე. ამ მოლაპარაკებებში მხარეებმა, პრინციპში, აღიარეს ქაშმირის ხალხის ნების თავისუფალი გამოხატვის აუცილებლობა. თუმცა, საომარი მოქმედებები არ შეწყვეტილა; პაკისტანის რეგულარული სამხედრო ნაწილები მალევე ჩაერთნენ მათში. ბრძოლებმა გაჭიანურებული ხასიათი მიიღო და თითქმის ერთი წელი გაგრძელდა. ეს მოვლენები განიხილება როგორც პირველი ომი ინდოეთსა და პაკისტანს შორის.
1949 წლის 1 იანვრისთვის საომარი მოქმედებები შეწყდა, ხოლო აგვისტოში გაეროს კონტროლის ქვეშ გაევლო ცეცხლის შეწყვეტის ხაზი და ქაშმირი ორ ნაწილად გაიყო — შესაბამისად გადავიდა ინდოეთისა და პაკისტანის მფლობელობაში. 77.5 ათასი კმ² პაკისტანის კონტროლის ქვეშ მოექცა სამთავროს თითქმის ნახევარი. რეგიონში ჩავიდნენ გაეროს სამხედრო დამკვირვებლები.
გაეროს რამდენიმე რეზოლუცია (1948 წლის 21 აპრილის 13 ,აგვისტოს და 1949 წლის 5 იანვრის) ორივე მხარეს ჯარების გაყვანისა და პლებისციტის ჩატარებისკენ მოუწოდებდა, მაგრამ არც ინდოეთს და არც პაკისტანს არ სურდათ თავიანთი ქვედანაყოფების გაყვანა, ადანაშაულებდნენ რა საპირისპირო მხარეს ქაშმირის ნაწილის ოკუპაციაში. შეერთებულმა კონფლიქტს უწოდა "გადაუჭრელი პრობლემა", მაგრამ ფაქტობრივად მხარი დაუჭირა პაკისტანს. 1956 წელს, ქვეყნის ახალი ადმინისტრაციული დაყოფის შესახებ კანონის მიღების შემდეგ, ინდოეთმა მის შემადგენლობაში შემავალ ქაშმირის ტერიტორიებს მიანიჭა ჯამუს და ქაშმირის შტატის სტატუსი. სრინაგარი დარჩა შტატის საზაფხულო დედაქალაქად, ხოლო ჯამუ გახდა ზამთრის დედაქალაქი. ცეცხლის შეწყვეტის ხაზი გახდა დე ფაქტო სახელმწიფო საზღვარი ინდოეთსა და პაკისტანს შორის. პაკისტანის კონტროლის ქვეშ მყოფი ქაშმირის ტერიტორიიდან მიწის უმეტესი ნაწილი გადაეცა პაკისტანში არსებულ ჩრდილოეთ ტერიტორიების სპეციალურ სააგენტოს, დედაქალაქით გილგიტში და მხოლოდ 2,169 კვ. კმ. ვიწრო ზოლის სახით ცეცხლის შეწყვეტის ხაზის გასწვრივ დარჩა აზად ქაშმირის ფარგლებში. მუზაფარაბადი გახდა აზად ქაშმირის მთავრობის რეზიდენცია. აზად ქაშმირს აქვს პაკისტანის სახელმწიფოს სტატუსი. ამ კვაზი სახელმწიფოებრივ ერთეულს ფორმალურად საკუთარი შეიარაღებული ძალებიც კი ჰყავს.
პაკისტანისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქაშმირის მცირე ნაწილის დასაკუთრებაც კი, ვინაიდან სახელმწიფო იღებს საერთო საზღვარს ჩინეთთან, რომელიც მისი მოკავშირეა.
1962 წლის ინდო-ჩინეთის ომის შემდეგ, პაკისტანის ხელმძღვანელობამ დაიწყო მოლაპარაკებები ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკასთან ქაშმირის საზღვრის დემარკაციის შესახებ. 1963 წელს, პაკისტან-ჩინეთის სასაზღვრო ხელშეკრულების ხელმოწერა დასრულდა იმით, რომ ჩინეთის შემადგენლობაში მოხვდა, როგორც ინდოეთის მხარე მიიჩნევს, ინდოეთის ლეგიტიმური ტერიტორია, შაკსგამის ხეობა (კირჩინბულაკის ხეობა) (გარდა იმისა, რომ ჩინეთმა დაიკავა აქსაიჩინი, ქაშმირის მეორე ნაწილი) 1950 -იანი წლების დასაწყისში) .
ინდოეთ-პაკისტანის მეორე ომი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1965 წლის ინდო-პაკისტანის მეორე ომის დროს, რომელიც დაიწყო პაკისტანის საიდუმლო ოპერაციით, აჯანყების წამოწყების მიზნით, ინდოეთის მიერ ქაშმირის კონტროლირებად ნაწილში, საბრძოლო მოქმედებები მიმდინარეობდა როგორც ქაშმირში, ისე მის ფარგლებს გარეთ. ომში გამარჯვებული არ გამოვლენილა და გაეროს ჩარევის შემდეგ შეწყდა საომარი მოქმედებები.
ინდოეთ-პაკისტანის მესამე ომი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1971 წელს ინდოეთსა და პაკისტანს შორის მესამე და ყველაზე დიდი ომი დაიწყო, რომელიც დასრულდა აღმოსავლეთ პაკისტანში პაკისტანის ჯარების სრული კაპიტულაციით, პაკისტანისთვის ამ პროვინციის წართმევით და ბანგლადეშის დამოუკიდებელი სახელმწიფოს გამოცხადებით. ბრძოლა ასევე მიმდინარეობდა ქაშმირში, თუმცა იქ ვერც ერთმა მხარემ ვერ მიაღწია გადამწყვეტ წარმატებას. 1972 წლის ზაფხულში, ინდოეთის ქალაქ სიმლაში, ორივე სახელმწიფოს მეთაურებმა ხელი მოაწერეს შეთანხმებას, რომელმაც გაამყარა ომის შედეგები და რომლის მიხედვითაც მხარეები დაპირდნენ, რომ გააგრძელებდნენ ყველა სადავო საკითხის მშვიდობიანად მოგვარებას. ხელშეკრულების თანახმად, ქაშმირში შეიქმნა საკონტროლო ხაზი, რომელიც თითქმის დაემთხვა 1949 წლის ცეცხლის შეწყვეტის ხაზს. ამასთან, თითოეული მხარე განსხვავებულად განმარტავდა სიმლას შეთანხმებას.
პაკისტანი მიიჩნევს, რომ ქაშმირის კონფლიქტი საერთაშორისო დავაა და იტოვებს უფლებას ეს საკითხი საერთაშორისო ფორუმებზე განიხილოს, რაც სხვა სახელმწიფოების შუამავლობის საშუალებას იძლევა. ის მოითხოვს პლებისციტს, გაეროს შესაბამის რეზოლუციებზე დაყრდნობით. როგორც პაკისტანის მხარე აღნიშნავს, ინდოეთთან ნებისმიერ სხვა საკითხზე მოლაპარაკებების დაწყება შეუძლებელია ქაშმირის პრობლემის მოგვარების გარეშე.
მეორეს მხრივ, ინდოეთი ეწინააღმდეგება ქაშმირის პრობლემის საერთაშორისო დავად აღიარებას და უარყოფს პლებისციტის ნებისმიერ შესაძლებლობას. ინდოეთის მთავარი მოთხოვნაა "საზღვრისპირა ტერორიზმის" დასრულება —პაკისტანის მუსლიმი ბოევიკების უშუალო მხარდაჭერით ინდოეთის ჯამუსა და ქაშმირში. ინდოეთი მხარს უჭერს ქაშმირის პრობლემის მოლაპარაკების აუცილებლობას.[7]
აჯანყება ჯამუსა და ქაშმირში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1980-იანი წლების ბოლოს, ჯამუსა და ქაშმირში სიტუაცია მკვეთრად გაუარესდა ზოგადი სოციალურ-ეკონომიკური კრიზისის ფონზე. იქ რამდენიმე ტერორისტულმა ორგანიზაციამ მკვეთრად გაააქტიურა თავისი საქმიანობა და ისლამური ლოზუნგებით მოითხოვა "ინდოეთის მიერ ოკუპირებული ქაშმირის თავისუფლება." პაკისტანის ხელისუფლებამ დაიწყო ბოევიკების იარაღით მომარაგება და ტერიტორიები გამოუყო სასწავლო ბანაკებისთვის. ავღანელმა მოჯაჰედებმა ასევე მნიშვნელოვანი მონაწილეობა მიიღეს ტერორისტული დაჯგუფებების მოქმედებებში ჯამუსა და ქაშმირში.[8]
სიაჩენის კონფლიქტი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1984-1986 წლებში მოხდა შეტაკებები ინდოეთის და პაკისტანის რეგულარულ ჯარებს შორის საკონტროლო ხაზზე ჩინეთის ტერიტორიის მახლობლად სიაჩენის მაღალმთიან მყინვარწვერზე. 1987 წლიდან 2001 წლამდე, ქაშმირში პრაქტიკულად არ ყოფილა დღე ბოევიკების თავდასხმის ან ამა თუ იმ მხარის სასაზღვრო პუნქტების დაბომბვის გარეშე, ხშირად არტილერიის გამოყენებით, 1990 წელს ჯამუსა და ქაშმირში, სამხედრო მოქმედებების მკვეთრ ესკალაციასთან დაკავშირებით, უშუალო საპრეზიდენტო მმართველობა შემოიღეს და შტატში ინდოეთის ჯარები შეიყვანეს, რომელთა რიცხვი 20 -მდე დივიზიისგან შედგებოდა.
2001 წლისთვის, ბოევიკებთან თითქმის უწყვეტი შეტაკებისა და ტერორისტულ აქტების შედეგად, ინდოეთმა დაკარგა 30 ათასზე მეტი სამხედრო მოსამსახურე და სამოქალაქო პირი (პაკისტანშისაუბრობენ სულ მცირე 70 ათას ქაშმირელზე, რომლებიც დაიღუპნენ "ინდოელი ბარბაროსების ხელით") პაკისტანი ოფიციალურად თანმიმდევრულად უარყოფს მონაწილეობას ჯამუსა და ქაშმირის საბრძოლო ქმედებებში, საუბრობს მხოლოდ "ქაშმირის თავისუფლებისთვის მებრძოლების" მორალურ მხარდაჭერაზე, "ადამიანის უფლებების დარღვევასა" და "მუსლიმების ჩაგვრის" შესახებ ქაშმირსა და ზოგადად ინდოეთში.
1995 წლიდან ინდოეთის მთავრობამ ყურადღების გაამახვილა ჯამუსა და ქაშმირის შტატის ეკონომიკის განვითარებაზე, 1996 წლის სექტემბერში ჩატარდა სახელმწიფო საკანონმდებლო ასამბლეის არჩევნები. ბოევიკები თანდათანობით კარგავდნენ მხარდამჭერებს. თუ ადრე ბოევიკების უმრავლესობას ადგილობრივი მოსახლეობა შეადგენდა, 1990 -იანი წლების ბოლოსთვის ბოევიკების 70% -მდე პაკისტანელები და ავღანელები იყვნენ.[9]
კარგილის ომი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1999 წლის მაისში ქაშმირში სიტუაცია მნიშვნელოვნად დაიძაბა. ათასამდე ბოევიკმა პაკისტანიდან გადალახა საკონტროლო ხაზი ხუთ სექტორში. ინდოეთის სასაზღვრო პოსტების მცირე გარნიზონებმა უკან დაიხიეს, ბოევიკები გამაგრდნენ მთელ რიგ ტაქტიკურად მნიშვნელოვან სიმაღლეებზე საკონტროლო ხაზის ინდოეთის მხარეს. ასე დაიწყო კარგილის ომი. ეს კონფლიქტი დასრულდა ინდოელების გამარჯვებით; 1999 წლის ივლისის ბოლოს მათ მოახერხეს ბრძოლის პირველ დღეებში ბოევიკების მიერ დაპყრობილი თითქმის ყველა ტერიტორიის დაბრუნება.
უკიდურესი დაძაბულობა საზღვარზე ინდოეთსა და პაკისტანს შორის გაგრძელდა კარგილის ბრძოლების შემდეგ. 1999 წლის 10 აგვისტოს ორმა ინდურმა MiG -21– მა ჩამოაგდო პაკისტანის საპატრულო თვითმფრინავი Atlantic -2 სასაზღვრო ზონაში, რომლის მთელი ეკიპაჟი - 17 ადამიანი - დაიღუპა. ამის შემდეგ პაკისტანის საზენიტო რაკეტებით კიდევ ერთი ინდური MiG დაბომბეს. ამ დრომდე, ამ ინციდენტის ყველა გარემოება არ არის განმარტებული და თითოეული მხარე ირწმუნება, რომ ჩამოგდებული თვითმფრინავი მის საჰაერო სივრცეში იმყოფებოდა.
2000 წლის თებერვლიდან შეტაკებები განახლდა საკონტროლო ხაზზე, თუმცა ინდოეთმა 2000 წლის ნოემბრიდან 2001 წლის მაისის ბოლომდე მორატორიუმი გამოაცხადა ქაშმირში სამხედრო ოპერაციებზე ისლამისტი ბოევიკების წინააღმდეგ. პაკისტანმა ასევე ინიციირება გაუკეთა მორატორიუმის გამოცხადებას საომარ მოქმედებებზე ერთ-ერთი მთავარი ისლამური ქაშმირული შეიარაღებული დაჯგუფების — „ჰიზბ- ულ-მუჯაჰედინის“ მხრიდან.
2001 წლის მაისში პაკისტანის ხელმძღვანელმა პ.მუშარაფმა, ინდოეთში ვიზიტის მოწვევის საპასუხოდ, თანხმობა განაცხადა. უმაღლესი დონის სამიტი უშედეგოდ დასრულდა, რადგან არცერთ მხარეს არ სურდა ქაშმირის საკითხთან დაკავშირებით თავისი დიდი ხნის პოზიციიდან წასვლა. მიუხედავად ამისა, შეხვედრის ფაქტი იყო მნიშვნელოვანი, რადგან მხარეებმა აღიარეს ერთმანეთთან დიალოგის ჩატარების შესაძლებლობა და გამოთქვეს შეწყვეტილი მოლაპარაკებების პროცესის განახლების სურვილი.
2002 წლის მაისში ინდოეთი და პაკისტანი უფრო ახლოს იყვნენ ომთან, ვიდრე ოდესმე კარგილის კონფლიქტის შემდეგ. მსოფლიო თანამეგობრობის აქტიური ჩარევის წყალობით, ომი თავიდან იქნა აცილებული.
2001 წლის ბოლოს, ჯამუსა და ქაშმირში მოქმედებდა დაახლოებით 6-10 ათასი შეიარაღებული ბოევიკი. როგორც წესი, სამხედროების ყოველწლიური ზრდა ხდება გაზაფხულის ბოლოს, რადგან წლის ამ დროს მთის უღელტეხილები გაწმენდილია თოვლისგან, რომლის გასწვრივ ბოევიკები საკონტროლო ხაზზე გადადიან. ისინი ჩვეულებრივ 3-4 კაციანი ჯგუფებით კვეთენ საკონტროლო ხაზს, შემდეგ ერთიანდებიან 20-30 კაციან ჯგუფებში. ბოევიკები თავს ესხმიან სამთავრობო ოფისებს, პოლიციის განყოფილებებსა და სამხედრო დანადგარებს. ზოგჯერ ეს თავდასხმები გადაიზრდება ხოლმე საკმაოდ დიდ შეტაკებებში ინდოეთის პოლიციასა და სამხედროებთან. ზოგიერთი წყაროს თანახმად, ჯამუსა და ქაშმირში განლაგებულია 300 ათასამდე ინდოელი სამხედრო მოსამსახურე (ინდოეთის სახმელეთო ჯარების თითქმის მესამედი), პოლიციის დიდი ძალები და სამხედრო ფორმირებები.[10]
2015 წლის შემდგომი პერიოდი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
2015 წლიდან ქაშმირში პაკისტანის მომხრე შეიარაღებული დაჯგუფებები სულ უფრო მეტად ახორციელებენ თვითმკვლელთა გახმაურებულ თავდასხმებს ინდოეთის უსაფრთხოების ძალების წინააღმდეგ. 2015 წლის ივლისში სამი შეიარაღებული მამაკაცი თავს დაესხა ავტობუსს და პოლიციის განყოფილებას ქალაქ გურდასპურში. 2016 წელს 4-6 შეიარაღებულმა მამაკაცმა შეუტია პატჰანკოტის სამხედრო აეროპორტს. 2016 წლის თებერვალსა და ივნისში, თავდასხმელთა შედეგად, პემპორის უსაფრთხოების თანამშრომლები დაიღუპნენ.[11][12]
2016 წლის ივლის-სექტემბერში, 80-ზე მეტი ადამიანი დაიღუპა ქაშმირის ინდოეთის მიერ კონტროლირებად ნაწილში მას შემდეგ, რაც ინდოელმა ჯარისკაცებმა ესროლეს და მოკლეს ადგილობრივი შეიარაღებული დაჯგუფების ერთ-ერთი ლიდერი, ბურხან ვანი, 8 ივლისს. 2016 წლის აგვისტოში, სულ მცირე 10 მშვიდობიანი მოქალაქე დაიღუპა და 50 -ზე მეტი დაშავდა მას შემდეგ, რაც ინდოეთმა და პაკისტანმა საარტილერიო ცეცხლი გახსნეს სადავო სასაზღვრო ზონაში. ექვსი ადამიანი დაიღუპა პაკისტანის მიწაზე. ინდოეთის მხრიდან ჯამუსა და ქაშმირის შტატში კიდევ ოთხი ადამიანი დაიღუპა.
18 სექტემბერს შეიარაღებულმა პირებმა შეუტიეს ინდოეთის არმიის ბანაკს ქალაქ ურში. თავდამსხმელები გამთენიისას ბანაკში შევიდნენ და ცეცხლსასროლი იარაღისა და ხელყუმბარების გამოყენებით შეტევა განახორციელეს. შედეგად, 18 ინდოელი ჯარისკაცი დაიღუპა.
29 სექტემბერს ინდოეთის ხელისუფლებამ განაცხადა, რომ ინდოეთის არმიამ "ქირურგიული დარტყმა" მიაყენა ბოევიკებს, რომლებიც სავარაუდოდ ამზადებდნენ შემოჭრას პაკისტანის მიერ კონტროლირებადი ქაშმირის ნაწილიდან. ინდოეთის შეიარაღებული ძალების წყაროს თანახმად, ინდოეთის სპეცრაზმმა გადალახა პაკისტანის საზღვარი და დაარტყა ათეულ წერტილს, სადაც სავარაუდო ბოევიკები ინდოეთის ტერიტორიაზე შეღწევისთვის ემზადებოდნენ. პაკისტანის ხელისუფლებამ განაცხადა, რომ ორი პაკისტანელი სამხედრო მოსამსახურე დაიღუპა სროლისას, მაგრამ უარყო, რომ ინდოეთმა განახორციელა რაიმე მიზანმიმართული დარტყმა დე ფაქტო საზღვრის მოპირდაპირე მხარეს. პაკისტანის პრემიერ მინისტრმა დაგმო ინდოეთის "უსაფუძვლო და აშკარა აგრესია" და მოიწვია კაბინეტის სხდომა, შემდგომი ნაბიჯების განსახილველად.
2017 წლის 31 დეკემბერს, სოფელ ლესპორაში განლაგებულ სარდლობის საწვრთნელ ცენტრს თავს დაესხნენ ბოევიკები, რომლებმაც მოკლეს უსაფრთხოების ძალების 40 -ზე მეტი წევრი.
კონფლიქტის ესკალაცია 2019 წლის თებერვალში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
2019 წლის 14 თებერვალს, პულვამას ოლქში, ჯამუ-სრინაგარის გზატკეცილზე, თვითმკვლელი ტერორისტი, ავტობუსს შეეჯახა, რომელსაც პოლიციელები გადაჰყავდა. შედეგად დაიღუპა 40 პოლიციელი. ამ თავდასხმაზე პასუხისმგებლობა ჯაიშ-ე-მუჰამედმა აიღო.[13][14][15]
2019 წლის 27 თებერვალს, მთელი დღის განმავლობაში იყო სროლები პაკისტანისა და ინდოეთის ჯარებს შორის საკონტროლო ხაზის გასწვრივ ცეცხლსასროლი იარაღისა და ნაღმტყორცნების გამოყენებით.
სასაზღვრო კონფლიქტის დროს, 2019 წლის 27 თებერვალს, ასევე მოხდა საჰაერო ბრძოლა ინდოეთის საჰაერო ძალების საავიაციო ჯგუფებსა და პაკისტანის საჰაერო ძალებს შორის.[16][17]
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Yahuda, Michael (2 June 2002). "China and the Kashmir crisis". BBC. Retrieved 22 March 2019.
- ↑ "Kashmir: region, Indian subcontinent". Encyclopædia Britannica. Retrieved 16 July 2016.
- ↑ Margolis, Eric (2004). War at the Top of the World: The Struggle for Afghanistan, Kashmir and Tibet(paperback ed.). Routledge. p. 56. ISBN 9781135955595.
- ↑ Ankit Panda, Gurdaspur, Pathankot, and Now Uri: What Are India’s Options? , The Diplomat, 19 September 2016.
- ↑ Snow, Shawn (19 September 2016). "Analysis: Why Kashmir Matters". The Diplomat. Retrieved 4 May 2020.
- ↑ "Jammu & Kashmir". European Foundation for South Asian Studies (EFSAS). Retrieved 4 May 2020.
- ↑ Lyon, Peter (1 January 2008). Conflict Between India and Pakistan: An Encyclopedia. ABC-CLIO. p. 80. ISBN 9781576077122.
- ↑ "24 Hindus are Shot Dead". The New York Times. 24 March 2003.
- ↑ Zaffar Abbas (13 June 2002). "Analysis: Is al-Qaeda in Kashmir?". BBC News. Retrieved 29 August 2017.
- ↑ Ali, Tariq. "Bitter Chill of Winter". London Review of Books=. Retrieved 20 May 2009.
- ↑ Ankit Panda, Gurdaspur, Pathankot, and Now Uri: What Are India’s Options? , The Diplomat, 19 September 2016.
- ↑ Jaish terrorists attack CRPF convoy in Kashmir, kill at least 38 personnel. The Times of India (15 თებერვალი 2019). ციტირების თარიღი: 15 თებერვალი 2019.
- ↑ Mirage, Awacs, Sukhoi, Popeye: How IAF took down Jaish training camp The Indian Express
- ↑ Mirage, Awacs, Sukhoi, Popeye: How IAF took down Jaish training camp The Indian Express (27 February 2019)
- ↑ Pulwama Attack 2019, everything about J&K terror attack on CRPF by terrorist Adil Ahmed Dar, Jaish-eMohammad, India Today, 16 February 2019.
- ↑ India Hits Main Jaish Camp In Balakot, "Non-Military" Strike: Government.[მკვდარი ბმული] NDTV.com. ციტირების თარიღი: 26 თებერვალი 2019.
- ↑ Heavy firing by Pakistan along LoC, Army strongly retaliates[მკვდარი ბმული] . https://www.hindustantimes.com/+(26 February 2019). ციტირების თარიღი: 28 თებერვალი 2019.