სომხური კულტურა

სომხური კულტურა ― სომეხი ერის გეოგრაფიული, ლიტერატურული, ქორეოგრაფიული, მუსიკალური, გასტრონომიული, არქიტექტურული და სხვა მახასიათებლების ერთობლიობა, რომელიც სათავეს იღებს საუკუნეების წინ და უმეტესად წარმოდგენილია ტრადიციებისა და წეს-ჩვეულებების სახით.

შემოქმედებითი ხელოვნება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: სომხური ლიტერატურა.

სომხური ლიტერატურა და მწიგნობრობა 401 წლიდან იღებს სათავეს. V საუკუნის ლიტერატურული ნიმუშების უმეტესობა მოვსეს ხორენაცის მიერაა შექმნილი. საუკუნეების განმავლობაში სომხეთში არსებული რთული პოლიტიკური სიტუაციის გამო ვერ ხდებოდა ლიტერატურის განვითარება, ამიტომაც მითები და მოთხრობები თაობიდან თაობას გადაეცემოდა ზეპირად. XVII საუკუნის ბოლოს მოღვაწეობდა გამოჩენილი სომეხი კლასიკოსი ალექსადრე ტერძაკიანი, რომელმაც ერს არაერთი ნაწარმოები დაუტოვა. უკვე XIX საუკუნეში მწერალ მიხეილ ნალბანდიანის თაოსნობით დაიწყო მუშაობა ახალი სომხური იდენტური ლიტერატურის შესაქმნელად. სწორედ ნალბანდიანის ლექსი „იტალიელი გოგონას სიმღერა“ იქცა თანამედროვე სომხეთის ჰიმნის ინსპირაციად.

სომხური ანბანის შემქმნელებად პატრიარქი სააკ პართევი და მისი თანამოაზრე, წმინდა მესროპ მაშოტცი ითვლებიან. ისინი ასევე V საუკუნეში მოღვაწეობდნენ და სომხური ანბანის შექმნა ერის ისტორიაში ერთ-ერთი გარდამტეხი მოვლენა გახდა.

სომხურ ენაზე დაწერილი უძველესი ისტორიოგრაფიული ნაშრომი, რომელიც სომხეთის ისტორიას ეხება, ხორენაცის კალამს ეკუთვნის, რომელიც ასევე პოეტი, ჰიმნოგრაფი და გრამატიკოსი იყო. სომხეთის ისტორიის წერა არისტოკრატ სააკ ბაგრატუნის ბრძანებით დაიწყო. ამ ნაშრომებს აქტიურად იყენებდნენ შემდეგ საუკუნეებში მოღვაწე სომეხი ავტორები. მიუხედავად იმისა, რომ სომხეთის ისტორიაზე სხვა ავტორებიც გვაწვდიან ინფორმაციას, ხორენაცის ნამუშევარი იმითაა განსაკუთრებული, რომ იგი შეიცავს უნიკალურ მასალას გაქრისტიანებამდე არსებულ სომხურ ტრადიციებზე.

ცეკვა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: სომხური ნაციონალური ცეკვები.

სომხური ცეკვის ხელოვნება ერთ-ერთი უძველესი და მრავალფეროვანია ახლო აღმოსავლეთში. სომხეთის მაღალმთიანი რეგიონების ქვაბულებში შემორჩენილია ძვ.წ. V-III ათასწლეულებში შექმნილი ცეკვის სცენების ნახატები. ივარაუდება, რომ ამ ცეკვებს შესრულებისას თან შესაბამისი პრიმიტიული მუსიკები და სიმღერები ახლდა. უკვე V სუკუნეში მოღვაწე მოვსეს ხორენაცის თანახმად, არამის შთამომავლები (ანუ სომხები) ცეკვებისა და ბალადების მოყოლისას იყენებდნენ სხვადასხვა მუსიკალურ ინსტრუმენტებს.

ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და ენერგიული სომხური ცეკვაა საბრძოლო ცეკვა იარხუშტა. ვარაუდობენ, რომ იგი სათავეს ადრეულ საუკუნეებში იღებს, რამეთუ იგი მოხსენიებულია ხორენაცის ნაშრომსა და ბიზანტიურ წყაროებშიც. იარხუშტას ტრადიციულად სომეხი ჯარისკაცები ცეკვავდნენ ბრძოლის დაწყება, რაც მიზნად ისახავდა ერთის მხრივ ტრადიციული რიტუალის შესრულებას, მეორე მხრივ კი შიშის განდევნასა და საბრძოლო სულის ამაღლებას^[1].

იარხუშტას მამაკაცები ასრულებენ, რომლებიც ერთმანეთს წყვილ-წყვილად უპირისპირდებიან. ცეკვის მთავარი ელემენტია წინ მოძრაობა, რომლის დროსაც მონაწილეები ერთმანეთს პირისპირ უახლოვდებიან და ენერგიულად უკრავენ ტაშს ერთმანეთის ხელისგულებზე^[2].

არქიტექტურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: სომხეთის არქიტექტურა.

კლასიკური სომხური არქიტექტურა იყოფა ოთხ ძირითად ეტაპად. პირველი სომხური ეკლესია-მონასტრები IV-VII საუკუნეებში აშენდა, რაც წარმოადგენს პერიოდს სომხეთის გაქრისტიანებიდან არაბების შემოჭრამდე^[3]. ადრეული ეკლესიები უმეტესად უბრალოდ ბაზილიკები იყო გვერდით მიშენებული აფსიდით. V საუკუნიდან ბიზანტიის გავლენით სომხურ არქიტექტურაში ფართოდ გავრცელდა ეკლესიისათვის კონუსური ფორმის დიდი გუმბათის დადგმა. VII საუკუნიდან იწყება ცენტრალიზებული ტაძრების მშენებლობა. უკვე არაბების შემოსევების შემდეგ კი ჩამოყალიბდა თანამედროვე, დღეისათვის ცნობილი სომხური არქიტექტურა და მიიღო ეს სახე.

ხალიჩები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: სომხური ხალიჩა.

ორნამენტებით გაჯერებული ავთენტური ხალიჩები სომხური კულტურის ერთ-ერთი თვალსაჩინო ნაწილია. მიუხედავად იმისა, რომ სომხურ თემებში ხალიჩების ქსოვაში ყოველთვის ქალები დომინირებდნენ, ყარაბაღის თემებში არიან ასევე ამ საქმეში ცნობილი მამაკაცები, ზოგიერთ შემთხვევაში კი მთელი ოჯახი ერთად ქსოვს ხოლმე. შუა საუკუნეებში არწახად წოდებული რეგიონიდან შემორჩენილია XIII საუკუნეში შექმნილი სომხური ხალიჩა^[4]. პირველად კი სომხურად ტერმინი ხალიჩა 1242-1243 წლებში იქნა გამოყენებული, რაც არჩის ეკლესიაზე ამოტვიფრული წარწერიდან ირკვევა^[5].

ხელოვნებათმცოდნე ჰრვარდ აკოფიანი იმის მიხედვით, თუ რომელი ცხოველია მასზე გამოსახული, გამოყოფდა სომხური ხალიჩების რამდენიმე კატეგორიას: არწვაგორგები (არწივიანი ხალიჩები), ვიშაპაგორგები (დრაკონიანი ხალიჩები) და ოწაგორგები (გველიანი ხალიჩები)^[6].

ხალიჩების გარდა, აღსანიშნავია სომხებში გავრცელებული ფარდების კერვის ხელოვნებაც, რომელიც შუა საუკუნეებშიც კი იყო გავრცელებული. ამას XIII საუკუნის კირაკოს განძაკეცის ნაშრომებიდან ვიგებთ, რომელიც არზუ ხათუნსა და მის ქალიშვილებს განსაკუთრებულ ხოტბას ასხამდა ამ უნარის გამო^[7].

სომხურ ხალიჩებს ხელოვნების ნიმუშებად აღიარებენ უცხოელი მკვლევრებიც. ყარაბაღში მოგზაურობისას არაბმა ისტორიკოსმა და გეოგრაფმა ალ-მასუდმა აღნიშნა, რომ თავის ცხოვრებაში მსგავსი ხალიჩები არსად უნახავს^[8].

ენა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: სომხური ენა.

სომხური ენა ინდოევროპულ ენათა ოჯახს მიეკუთვნება და დისპერსიის მიხედვით იგი 5,000 წლისაა, უახლესი კვლევების მიხედვით კი იგი 7,800 წლის წინ ჩაისახა^[9]. მრავალეროვანმა დაპყრობებმა და სავაჭრო გზაზე მდებარეობამ სომხურ ენაში ბევრი რამ შეცვალა და მის ლექსიკას არაერთი უცხო სიტყვა ჩაემატა. IV საუკუნეში შეიქმნა სომხური ანბანიც, რასაც მოჰყვა სომხურ ენაზე დაწერილი წიგნების გამოჩენა. იმდროინდელი სამწერლო ენა XIX საუკუნემდე იქნა შენარჩუნებული. ამასობაში, სალაპარაკო სომხური წერითი ენისაგან დამოუკიდებლად გავითარდა. სომხეთის გეოგრაფიულმა და ეთნოგრაფიულმა შემადგენლობამ მასში უამრავი ახალი დიალექტის გაჩენა გამოიწვია.

სამზარეულო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მთავარი სტატია: სომხური სამზარეულო.

სომხური სამზარეულო სომხეთის ისტორიასავით ძველია და იგი უამრავი სხვადასხვა გემოსა და არომატის გაერთიანებას წარმოადგენს. სომხურ საჭმელებს ხშირად ერთობ მკაფიო სუნი აქვს. აღმოსავლური და ხმელთაშუა ზღვისპირა სამზარეულოების გაერთიანებით, სომხური სამზარეულო და კერძები მდიდარია სანელებლებით, ბოსტნეულით, ზღვის პროდუქტებითა და ავთენტური ხილეულით. სომხეთი ასევე ცნობილია ღვინითა და კონიაკით. კერძოდ, სომხური კონიაკი მთელ მსოფლიოშია ცნობილი, ფლობს არაერთ სოლიდურ ჯილდოს და იგი დიდი ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრ უინსტონ ჩერჩილის საყვარელი სასმელი იყო.

სომხური გასტრონომიის ერთ-ერთი ძირითადი მახასიათებელია ადგილობრივი პური, სახელად ლავაში. 2014 წელს ლავაში და მისი მომზადების ტრადიციული სომხური ტექნიკა შეტანილ იქნა იუნესკოს კაცობრიობის არამატერიალურ მემკვიდრეობათა ნუსხაში^[10].

აგრეთვე ცნობილია სომხური წვნიანი, სახელად ხაში, რომელიც პოპულარობით სარგებლობს რეგიონში. საკუთრივ სახელწოდება წამოსულია სომხური ზმიდან խաշել, რაც პირდაპირ ნიშნავს „მოხარშვას“. ამ კერძს იხსენიებენ XI-XIII საუკუნის ავტორებიც^[11].

სომხეთში ერთობ პოპულარულია ბროწეული, რომელიც ნაყოფიერებასთან ასოცირდება. რაც შეეხება გარგარს, იგი ქვეყნის ეროვნული ხილია. რომაული დროიდან გარგარი ცნობილი იყო Prunus Armeniaca-ს სახელით, რაც ითარგმნება, როგორც „სომხური ქლიავი“. დღემდე სომხების ერთ-ერთი საყვარელი სასმელია რუნი, რომელიც წარმოადგენს წყლისა და მჟავე იოგურტის ნარევს.

იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

Seklemian, A. G. The Golden Maiden and Other Folk Tales and Fairy Stories Told in Armenia. Cleveland and New York: The Helman-Taylor Company. 1898.
Macler, Frédéric. Contes arméniens. Paris: Ernest Leroux Editeurs. 1905.
Hoogasian-Villa, Susie. 100 Armenian Tales and Their Folkloristic Relevance. Detroit: Wayne State University Press. 1966.
Surmelian, Leon. Apples of Immortality: Folktales of Armenia. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. 1968.
Downing, Charles. Armenian Folk-tales and Fables. London: Oxford University Press. 1972. ISBN 0-19-274117-9.
Avakian, Anne M. Armenian Folklore Bibliography. University of California Press. 1994. ISBN 9780520097940.
Nina G. Garsoïan. Church and Culture in Early Medieval Armenia. — Ashgate, 1999.
Vrej Nersessian, Tim Greenwood. Art of the Armenians. — Sam Fogg, 2004.
Nira Stone, Michael E. Stone. The Armenians: Art, Culture and Religion. — Chester Beatty Library, 2007.

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

↑ Petrosyan, Irina (2006). Armenian Food: Fact, Fiction & Folklore. p. 19.
↑ Հայաստանի Հանրապետության ոչ նյութական մշակութային արժեքների ցանկերի կազմման չափորոշիչները և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկը հաստատելու մասին[On approving the criteria for compiling lists of intangible cultural values of the Republic of Armenia and the list of intangible cultural heritage values] (PDF). gov.am (in Armenian). Government of Armenia. March 2010. pp. 8–11. Archived (PDF) from the original on 4 January 2015. Retrieved 26 July 2021.
↑ Edwards, Robert W., "Armenia" (2016). The Eerdmans Encyclopedia of Early Christian Art and Archaeology, ed., Paul Corby Finney. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing. pp. 119–122. ISBN 978-0-8028-9016-0.
↑ Hakobyan, Hravard H. (1990). The Medieval Art of Artsakh. Yerevan, Armenian SSR: Parberakan. p. 84. ISBN 5-8079-0195-9.
↑ Hakobyan. Medieval Art of Artsakh, p. 84.
↑ Hakobyan. Medieval Art of Artsakh, p. 84.
↑ (in Armenian) Kirakos Gandzaketsi. Պատմություն Հայոց (History of Armenia). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1961, p. 216, as cited in Hakobyan. Medieval Art of Artsakh, p. 84, note 18.
↑ Ulubabyan, Bagrat A. (1975). Խաչենի իշխանությունը, X-XVI դարերում [The Principality of Khachen, From the 10th to 16th Centuries] (in Armenian). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences. p. 267.
↑ Nicholas Wade, "Biological dig for the roots of language," International Herald Tribune, (March 18, 2004) 10; Gray & Atkinson, "Anatolian Theory of Indo-European origin," 437.
↑ "UNESCO". UNESCO. 2014.
↑ http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1051

[1] Petrosyan, Irina (2006). Armenian Food: Fact, Fiction & Folklore. p. 19.

[2] Հայաստանի Հանրապետության ոչ նյութական մշակութային արժեքների ցանկերի կազմման չափորոշիչները և ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկը հաստատելու մասին[On approving the criteria for compiling lists of intangible cultural values of the Republic of Armenia and the list of intangible cultural heritage values] (PDF). gov.am (in Armenian). Government of Armenia. March 2010. pp. 8–11. Archived (PDF) from the original on 4 January 2015. Retrieved 26 July 2021.

[3] Edwards, Robert W., "Armenia" (2016). The Eerdmans Encyclopedia of Early Christian Art and Archaeology, ed., Paul Corby Finney. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing. pp. 119–122. ISBN 978-0-8028-9016-0.

[4] Hakobyan, Hravard H. (1990). The Medieval Art of Artsakh. Yerevan, Armenian SSR: Parberakan. p. 84. ISBN 5-8079-0195-9.

[5] Hakobyan. Medieval Art of Artsakh, p. 84.

[6] Hakobyan. Medieval Art of Artsakh, p. 84.

[7] (in Armenian) Kirakos Gandzaketsi. Պատմություն Հայոց (History of Armenia). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences, 1961, p. 216, as cited in Hakobyan. Medieval Art of Artsakh, p. 84, note 18.

[8] Ulubabyan, Bagrat A. (1975). Խաչենի իշխանությունը, X-XVI դարերում [The Principality of Khachen, From the 10th to 16th Centuries] (in Armenian). Yerevan, Armenian SSR: Armenian Academy of Sciences. p. 267.

[9] Nicholas Wade, "Biological dig for the roots of language," International Herald Tribune, (March 18, 2004) 10; Gray & Atkinson, "Anatolian Theory of Indo-European origin," 437.

[10] "UNESCO". UNESCO. 2014.

[11] ttp://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1051

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]