ერისმთავარი

ერისმთავარი, ერისთავი, ერისთავთა მთავარი, მთავარი, ერისთავთერისთავთა უფალი — VI—IX საუკუნეებში ქართლის ფეოდალური სახელმწიფოს მეთაურის აღმნიშვნელი ტერმინი ქართულ ისტორიულ ლიტერატურაში.

ირანელების მიერ ქართლის მეფის ხელისუფლების გაუქმების (523) შემდეგ თანდათანობით გაძლიერდნენ აზნაურები, რომლებმაც VI საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში სახელმწიფოს სათავეში დააყენეს გუარამი — ქართლის ფეოდალური სამეფოს პირველი ერისმთავარი.

ქართლის ერისმთავრის ხელისუფლება არსებითად განსხვავდებოდა ადრინდელი ქართლის მეფის შეუზღუდავი ხელისუფლებისაგან. ერისმთავარი იყო ტიპური ფეოდალური სახელმწიფოს მეთაური — პირველი თანასწორთა შორის. მისი ხელქვეითი ერისთავები, რომლებსაც ზურგს უმაგრებდნენ ბიზანტიისა და ირანის დამპყრობლები, ფაქტობრივად ნახევრად დამოუკიდებელი ხეკისუფლები იყვნენ.

ქართლის ერისმთავრები არ იყვნენ დამოუკიდებელი სუვერენები. VI—VII საუკუნეებში ისინი სცნობდნენ ხან ბიზანტიის კეისრის, ხან ირანის შაჰის უზენაესობას, ხოლო VII—VIII საუკუნეებში — არაბთა ხალიფის ბატონობას, ყოველთვის, როდესაც საამისოდ ხელსაყრელი ვითარება იქმნებოდა ერისმთავრები ცდილობდნენ დამოუკიდებლობის მოპოვებას.

არაბთა ბატონობის ხანაში ერისმთავრების ხელისუფლება დაკნინდა. ეს განსაკუთრებით საგრძნობი გახდა საქართველოში მურვან ყრუს ლაშქრობის (VIII საუკუნის 30-იანი წლები) შემდეგ, როდესაც დამპყრობლებმა თბილისში არაბი ამირა დასვეს და ერისმთავარს დაუპირისპირდა, ქართლის ერისმთავრებს არაერთხელ მოუწყვიათ აჯანყება არაბთა წინააღმდეგ. ქართლის ზოგიერთი ერისმთავრის ხელისუფლება ვრცელდებოდა დასავლეთ საქართველოზეც.

ერისმთავართა დინასტიურ კუთვნილებაზე წყაროებში ორი განსხვავებული ცნობა გვაქვს: ჯუანშერის ცნობით, პირველი ერისმთავარი გუარამი იყო ქართლის მეფეთა ნათესავი — ვახტანგ გორგასლის შვილიშვილი ქალის ხაზით; სუმბატ დავითის ძის ცნობით კი, გუარამი იყო დედით ხოსროიანი, ე. ი. ქართლის მეფეთა შთამომავალი, ხოლო მამით — ბაგრატიონი. ქართლის უკანასკნელი ერისმთავარი იყო აშოტ ადარნასეს ძე. იგი აჯანყდა, გაექცა არაბებს, დაემკვიდრა ბიზანტიის მფარველობით კლარჯეთში და იქ შექმნა ახალი ქართული სახელმწიფო, რომლის მეთაური 888-იდან იწოდებოდა ქართველთა მეფედ.

ერისმთავრები

• გუარამი (დაახლ. 572–586/590 წლებში, ვახუშტის ცნობით — 575–600 წლებში) — პირველი ერისმთავარი, კურაპალატი.
• ჯუანშერ I (დაახლ. 590–591 წლებში) — ერთი მოსაზრებით ერისმთავარი, თუმცა მისი არსებობა ზუსტად ცნობილი არ არის.
• სტეფანოზ I (VI საუკუნის დასასრულსა და VII საუკუნის დასაწყისში, დაახლ. 590/591–604/605/627 წლებში, ვახუშტის ცნობით 600–619 წლებში) — გუარამის ძე, პატრიკიოსი.
• ადარნასე, ადრნერსე — (VII საუკუნის I ნახევარში, ზოგი წყაროთი 627–637/642 წლებში, ვახუშტის ცნობით 619–639 წლებში) — სტეფანოზის ძე, უფლისწულობაში „ვიპატოსი“.
• სტეფანოზ II (VII საუკუნის შუა წლებსა და მეორე ნახევარში, ზოგი წყაროთი 637/642—დაახ. 650 წლებში, ვახუშტის ცნობით 639–663 წლებში) — ადარნასეს ძე.

ლიტერატურა

• აბრამიშვილი გ., სტეფანოზ მამფალის ფრესკული წარწერა ატენის სიონში, თბ., 1977;
• ეპისტოლეთა წიგნი, ზ. ალექსიძის გამოც., თბ., 1969;
• საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 2, თბ., 1973;
• ჯავახიშვილი ივ., ქართველი ერის ისტორია, წგნ. 1, თბ., 1960;
• შოშიაშვილი ნ., ქსე, ტ. 4, გვ. 195, თბ., 1979