მეცნიერება და ტექნოლოგიები ბულგარეთში
მეცნიერებამ ბულგარეთში დიდი აღმავლობა განიცადა მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან, ქვეყნის სამეცნიერო და ტექნოლოგიური ბაზის განვითარების წყალობით. ოსმალეთის 500 წლიანი მმართველობის შემდეგ ქვეყანამ 1878 წელს მოიპოვა დამოუკიდებლობა და დაიწყო მეცნიერების განვითარება, რაც ოსმალეთის იმპერიის დროს პრაქტიკულად არ არსებობდა. ორ მსოფლიო ომს შორის პოლიტიკური არასტაბილურობის მიუხედავად, მეცნიერული კვლევა 1990-იანი წლების დასაწყისამდე სტაბილურად ფართოვდებოდა. 1990-იან წლების სტაგნაციის შემდეგ, 2000-იანი წლების დასაწყისიდან ბულგარულმა მეცნიერებამ განაგრძო განვითარება . ტრადიციულად, მათემატიკა, კომპიუტერული მეცნიერება, ფიზიკა, აერონავტიკა, ასტრონავტიკა და მედიცინა მაღალ დონეზეა.
Მიმოხილვა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
2009 წლის მონაცემებით ბულგარეთში 47 უნივერსიტეტი ფუნქციონირებდა. ბულგარულმა მეცნიერებმა განსაკუთრებულ წარმატებებს მიაღწიეს მათემატიკაში, ასტრონომიაში, ფიზიკაში, ბირთვულ ფიზიკაში და განათლების დარგებში, რომლებიც მეცნიერებაზე იყო ორიენტირებული. მნიშვნელოვანი მიღწევების სამედიცინო და ფარმაცევტულ კვლევებში. სამეცნიერო კვლევები ძირითადად ტარდება ქვეყნის მეცნიერებათა აკადემიის დაწესებულებებში. 2009 წლის მდგომარეობით, ბულგარეთის განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროში არსებული პრობლემების გამო, ბულგარეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღჭურვილობის დიდი ნაწილი დარჩა უფუნქციოდ. მათ შორის ელექტროსტატიკური ბირთვული ამაჩქარებელი, კვლევითი რეაქტორი და ნეიტრონული გენერატორი. 2008 წლის სექტემბრიდან ბულგარეთის სახელმწიფო საინფორმაციო ტექნოლოგიების სააგენტო აღჭურვილია IBM Blue Gene /P სუპერკომპიუტერით, რომელიც მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერი ტოპ 100-ში შედის. იგი იმართება ბულგარეთის მეცნიერებათა აკადემიისა და სოფიის უნივერსიტეტის თანამშრომლების მიერ. [1]2009 წლის იანვარში ბულგარეთის მთავრობამ დაამტკიცა 10 წლიანი გეგმა სამეცნიერო განვითარების სამი ძირითადი მიმართულების დაფინანსებისთვის — ინოვაციური პოტენციური მეცნიერებები (ბიოტექნოლოგია, ჯანმრთელობის ტექნოლოგია, ენერგიის ალტერნატიული წყაროები, ნანოტექნოლოგია და კომუნიკაციები), მდგრადი განვითარების მეცნიერებები (ეკოლოგია) და სამეცნიერო კვლევები. მრეწველობის მხარდასაჭერად მთავრობა 2010 წელს გეგმავდა ხარჯების გაზრდას მშპ-ს 0,4-დან 0,6%-მდე, თუმცა ვერ მოხერხდა ფინანსური კრიზისის გამო. [2]
ორგანიზაცია Mensa-ს მონაცემებით, ბულგარეთი მე-2 ადგილზეა IQ ტესტის ქულებით მოსახლეობაში და მე-2 ადგილზეა SAT გამოცდის ქულებით. [3] [4] 2004 წელს Mensa-მ ბულგარელი დანიელა სიმიდჩიევა მსოფლიოში ყველაზე მაღალი IQ დონის (200 ქულა) მქონე პირად აღიარა. [5] [6] [7]
ბულგარელმა მეცნიერებს ეკუთვნით მნიშვნელოვანი აღმოჩენები: ბულგარული წარმოშობის ამერიკელმა ინჟინერმა პეტერ პეტროვმა წარმოადგინა ელექტრონული საათის პროტოტიპი, ქიმიკოსმა დიმიტრო პასკოვმათეთრი ენძელადან გამოყო გალანტამინი, ფიზიკოსმა ივან სტრანსკიმ შეიმუშავა მოლეკულური კინეტიკა. კრისტალების ფორმირებისა და ზრდის თეორია, ხოლო ბულგარეთის კოსმოსური კვლევისა და ტექნოლოგიების ინსტიტუტმა წარმოადგინა კოსმოსური სათბურის ნიმუში. გარდა ამისა, ბულგარეთი დაკავებულია კვლევითი სამუშაოებით ანტარქტიდაში ხელოვნური თანამგზავრის Bulgaria-1300-ის და წმინდა კლიმენტ ოჰრიდის სახელობის არსებული მუდმივი სადგურის მუშაობის წყალობით: კვლევები ტარდება გლობალური დათბობის ზემოქმედების არეალში კონტინენტის კლიმატზე და ბიოლოგიური სახეობების მრავალფეროვნებაზე. [8]
კომპიუტერული მეცნიერება და რობოტოტექნიკა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
კომპიუტერული მეცნიერება ბულგარეთის მეცნიერების ერთ-ერთ ყველაზე მოწინავე სფეროა. პირველი ელექტრონული კომპიუტერის გამომგონებლად ითვლება ამერიკელი მეცნიერი ჯონ ატანასოვი, ბულგარელი ემიგრანტის შვილი. მაგრამ ვარშავის პაქტის ორგანიზაციაშიც კი, ბულგარეთის როლი კომპიუტერულ მეცნიერებაში უკავშირდებოდა სილიკონის ველს კომპიუტერული მეცნიერებისთვის შეერთებულ შტატებში. სწორედ შინაგან საქმეთა დეპარტამენტში ბულგარეთი წამყვანი ცენტრი გახდა მაღალი ტექნოლოგიების (მათ შორის ნანოტექნოლოგიის) სფეროში კვლევისთვის, რომელმაც დაიწყო პირველი პერსონალური კომპიუტერების წარმოება. 1963 წელს შეიქმნა პირველი ბულგარული კომპიუტერი Vitosha, ხოლო 1980-იანი წლების დასაწყისში გამოვიდა Pravets-8 კომპიუტერების სერია. ონლაინ საგამოცდო კომპანიის Brainbench-ის ანგარიშის მიხედვით, ბულგარეთი პირველ ადგილზეა IT სპეციალისტების რაოდენობის მიხედვით ევროპაში და მე-8 მსოფლიოში ICT სპეციალისტების რაოდენობით, აჭარბებს დიდი მოსახლეობის მქონე ქვეყნებს.
2009 წელს ბულგარეთი გახდა პირველი ქვეყანა ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში რუსეთის შემდეგ, რომელმაც გამოაცხადა თავისი განზრახვა შექმნას საკუთარი ნანოტექნოლოგიური კვლევითი ცენტრი. ბულგარეთის მთავრობამ გააფორმა ხელშეკრულება IBM- თან, იმ იმედით, რომ ისარგებლებდა IBM-ის გამოცდილებით და მიეცემოდა შესაძლებლობა განევითარებინა ახალი ტექნოლოგიები და დაერეგისტრირებინა გამოგონებების პატენტები. ეს შეთანხმება იყო IBM-ის პირველი შეთანხმება მთავრობასთან და მის წამყვან კვლევით ორგანიზაციებთან. სამწუხაროდ, ფინანსური კრიზისის გამო პროექტი დაიხურა. თუმცა, უცხოური კომპანიები თანამშრომლობენ ბულგარეთთან: 2006 წელს, Hewlett-Packard-ის გლობალური სერვის ცენტრი გაიხსნა სოფიაში ევროპის, ახლო აღმოსავლეთისა და აფრიკისთვის, [9]ხოლო ერთი წლით ადრე SAP-მა ბულგარეთში ორი კვლევითი ლაბორატორია ააშენა Java-ს სერვერების განვითარებისთვის. აპლიკაციები, Composite Application Framework და NetWeaver პლატფორმები. ბულგარეთს ასევე აქვს განვითარებული საავტომობილო ინდუსტრია: იწარმოება მანქანების მოდელები Univers [10], Raven R1, Reus და Wildcat (კომპანია 12B). [11]
ამჟამად ბულგარელი მეცნიერი კოიჩო მიტევი დაკავებულია მეტყველების ამოცნობისა და თარგმნის ინოვაციური მეთოდის განვითარებით. ის ამტკიცებს, რომ ათობითი სისტემის რიცხვები შესაძლებელს ხდის ადამიანის მიერ წარმოთქმული ნებისმიერი ბგერის არტიკულაციის რეპროდუცირებას და სწორედ ამ პრინციპზეა დაფუძნებული მისი გამოგონება: ეს არის მიკროჩიპი, რომელსაც შეუძლია ჩაწეროს ადამიანის მიერ წარმოთქმული მეტყველება, გააციფრულოს იგი, ავტომატურად გადათარგმნოს ნათქვამი დადგენილ ენაზე და შემდეგ ეს თარგმანი იმავე მოსაუბრის ხმით გაავრცელოს. [12]
კოსმონავტიკა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბულგარეთი გახდა მეექვსე ქვეყანა მსოფლიოში, რომელმაც კოსმოსში ადამიანი გაგზავნა. 1979 წელს გეორგი ივანოვი კოსმოსში გავიდასოიუზ-33 ხომალდით, ხოლო 1988 წელს ალექსანდრე ალექსანდროვმა ჩაატარა პირველი ექსპერიმენტი მირის ორბიტალურ სადგურზე. გარდა ამისა, ბულგარეთმა შექმნა დიდი რაოდენობით კვლევითი აღჭურვილობა საბჭოთა კოსმოსური პროგრამისთვის და მონაწილეობა მიიღო ინდური ხელოვნური მთვარის თანამგზავრის Chandrayaan-1-ის გაშვებაში. 1981 წელს მან შექმნა ხელოვნური თანამგზავრი Intercosmos-Bulgaria-1300. თანამგზავრის მასა 1500 კგ-ია. ის აგრძელებს მუშაობას და აგროვებს ინფორმაციას ბულგარეთის მეცნიერებათა აკადემიისთვის. ბულგარეთის კოსმოსურმა სააგენტომ ასევე გამოაცხადა Balkansat-ის თანამგზავრის განვითარების დაწყება 2010 წელს. თავად ქვეყანას აქვს ორი უდიდესი ობსერვატორია: როჟენი, უდიდესი სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპაში და ბელოგრადჩიკი სამი ტელესკოპით. ორივე მათგანი ეწევა საგანმანათლებლო და კვლევით საქმიანობას, ისევე როგორც პატარა ობსერვატორიები პლანეტარიუმებით. მეცნიერთა ჯგუფმა ასტრონომ გეორგი მანდუშევის ხელმძღვანელობით აღმოაჩინა სამყაროს ერთ-ერთი უდიდესი ეგზოპლანეტა — TrES-4 A b.
ასენ იორდანოვი (1896–1967), ბულგარული აერონავტიკის დამფუძნებელი, მუშაობდა ავიატორად, ინჟინრად და გამომგონებლად. მან მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა აშშ-ს ავიაციის განვითარებაში (ბომბდამშენები და გადამზიდავი თვითმფრინავები), ასევე 1915 წელს შექმნა პირველი ბულგარული თვითმფრინავი Diplane Yordanov-1. [13] კიდევ ერთი ბულგარელი გამომგონებელი, პეტრ პეტროვი, მუშაობდა NASA-ში და 1970 წელს წარმოადგინა ელექტრონული საათის პირველი დიზაინი. [14] თუმცა ეს საკამათო თემად ითვლება, ვინაიდან მეცნიერთა ჯგუფი, ელექტრონული საათის შექმნას 1953 წელს იოშირო ნაკამაცუს მიაწერს. [15] ბულგარეთის საჰაერო ძალების კაპიტანმა სიმეონ პეტროვმა შექმნა მსოფლიოში პირველი საჰაერო ბომბი, რომლის კონსტრუქციაში შედის X-ის ფორმის სტაბილიზირებელ კუდი და დეტონატორი, რომელიც მოქმედებაში მოდის შეჯახებისას. მსოფლიოში შექმნილი საჰაერო ბომბების უმეტესობა დაფუძნებულია კონკრეტულად პეტროვის საჰაერო ბომბის დიზაინზე. ბულგარეთმა პირველმა მიიღო შეიარაღებაში საჰაერო ბომბები და გამოიყენა ისინი უკვე პირველ ბალკანურ ომში [16] .
მათემატიკა და ფიზიკა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ბულგარეთს ასევე აქვს ძლიერი მათემატიკური სკოლა. 2003 წლის საერთაშორისო მათემატიკურ ოლიმპიადაში, რომელიც გაიმართა ტოკიოში, მონაწილეობა მიიღო 82 ქვეყანამ. ბულგარეთმა პირველი ადგილი დაიკავა. დაამარცხა ჩინეთის (მე-2 ადგილი), აშშ-ის (მე-3 ადგილი) და რუსეთის (მე-4 ადგილი) გუნდები, რომელთა მოსახლეობა ბულგარეთისას 184, 39 და 18-ჯერ და უფრო მეტად აჭარბებს. ოლიმპიადაზე ბულგარეთის ექვსივე წარმომადგენელმა მოიპოვა ოქროს მედალი, რაც მხოლოდ ოთხჯერ მოხდა მათემატიკური საერთაშორისო ოლიმპიადის ისტორიაში და ბულგარეთი გახდა ყველაზე პატარა ქვეყანა მოსახლეობის თვალსაზრისით, რომელმაც მოიგო ოლიმპიადა.
გამოჩენილი ბულგარელი ფიზიკოსები არიან ივან სტრანსკი და გეორგი ნაჯაკოვი. სტრანსკიმ შეიმუშავა კრისტალების ფორმირებისა და ზრდის მოლეკულური კინეტიკური თეორია და მისი მუშაობის შედეგებმა კრისტალების სტრუქტურასა და ქცევაზე ფართო პრაქტიკული გამოყენება პოვა ფიზიკურ ქიმიაში, მეტალურგიასა და სამთო მოპოვებაში. ნაჯაკოვი ცნობილი გახდა ფოტოელექტრული ეფექტის ექსპერიმენტებითა და ფოტოელექტროების აღმოჩენით, რომლებიც ფართოდ გამოიყენება ქსეროქსებში. 2007 წლის მონაცემებით, 90-ზე მეტი ბულგარელი მეცნიერი მონაწილეობდა CERN-ის საქმიანობაში, მათგან დაახლოებით 30 ჩართული იყო დიდ ადრონულ კოლაიდერთან მუშაობაში. [17]
მედიცინა
შიდა ფარმაცევტული ინდუსტრია სწრაფად იზრდებოდა 1940-იანი წლების ბოლოს. ბულგარელი მეცნიერების მიერ შემუშავებულია თამბაქოზე დამოკიდებულების საწინააღმდეგო ალკალოიდი ციტიზინი და გალანტამინი, პრეპარატი, რომელიც სინთეზირებულია დიმიტარ პასკოვის მიერ და გამოიყენება ალცჰეიმერის დაავადების შემეცნებითი დარღვევის სამკურნალოდ. გენერიკა ინდუსტრიის ხერხემალს წარმოადგენს, თუმცა ინოვაციური მედიკამენტები ღირებულების მიხედვით ბაზრის 75%-ს შეადგენს. საავადმყოფოებს აქვთ კარგად განვითარებული ნარკოტიკების კვლევის ბაზა, ასევე ქვეყანას ყავს მაღალკვალიფიციური მკვლევარები და აქვს ევროკავშირის სტანდარტების წამლების წარმოება, მაგრამ დაფინანსება სუსტია. სს „სოფარმა“ ლიდერია ფარმაცევტულ კვლევებში 1950 წლიდან.
პლევენის დოქტორ ჯორჯ სტრანსკის საუნივერსიტეტო ჰოსპიტალი იყო პირველი საავადმყოფო, რომელმაც ქვეყანაში და ვინჩის ქირურგიული სისტემა და ფუნქციონირებს ორი სისტემა შემოიტანა. სოფიაში კიდევ ორი საავადმყოფო, Acibadem Tokuda City Clinic და Trust Hospital იყენებს იგივე და ვინჩის სისტემას. 2021 წელს ბულგარეთში სისტემების საერთო რაოდენობა 8-ს შეადგენდა.
ანტარქტიდის კვლევა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1988 წელს ბულგარეთმა დაიწყო კვლევა ანტარქტიდაზე: ჯერ იყო კონცხ ვოსტოკზე (კუნძული ალექსანდრე I მიწის ჩრდილო-დასავლეთის უკიდურესი წერტილი) წარუმატებელი დაშვების მცდელობა,, მაგრამ შემდეგ 26-დან 29 აპრილამდე კუნძულ ლივინგსტონზე აშენდა ორი ბარაკი. 1988 წელს ბულგარულმა ექსპედიციამ ოთხი კაცისგან შემდგარი სამეცნიერო ხომალდი "მიხაილ სომოვი" მიიყვანა. 1993 წლის 11 დეკემბერს ინფრასტრუქტურული ობიექტები გადაკეთდა ანტარქტიდის მუდმივ „წმინდა კლიმენტ ოჰრიდის“ სადგურად. 1996 და 1998 წლებში წარმატებით დასრულდა ბაზაზე ახალი შენობის აგების პროგრამა.
2009 წელს ბულგარეთის ანტარქტიდის ექსპედიციების შედეგებმა ხელი შეუწყო სამხრეთ შეტლანდის კუნძულების არქიპელაგის გრინვიჩის, სნოუს, რობერტის და სმიტის კუნძულების დეტალური ტოპოგრაფიული რუქის შექმნას.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Вече си имаме и суперкомпютър დაარქივებული 2023-11-03 საიტზე Wayback Machine. , Dir.bg, 9 September 2008
- ↑ Вести | Три групи научни области са приоритети и ще се финансират от бюджета. Computerworld.bg. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-03-07. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ Bulgaria- Eastern Europe's Newest Hot Spot | Offshoring Business Intelligence & Tools | EU Out-Sourcing Specialists Platform | German Market-Entry offshoring Vendor Services. Outsourcingmonitor.eu. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ Why not outsource to Bulgaria - Danmarks ambassade Bulgarien. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-12-06. ციტირების თარიღი: 2017-10-18.
- ↑ World's cleverest woman needs a job. Theregister.co.uk. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ The world's 'smartest woman' can't find a job - Back Page | IOL News. IOL.co.za. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ Даниела Симидчиева: „Если мы будем добрыми, то и добро будет с нами” დაარქივებული 2024-03-26 საიტზე Wayback Machine. (რუსული)
- ↑ „Bulgarian Antarctic Expedition to Research Climate Change, Build Church“. Novinite. 2011-11-01. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-10-12. ციტირების თარიღი: 2011-11-02.
- ↑ M3 Web - http://m3web.bg.++(2006-06-06)+Hewlett Packard Opens Global Support Center in Sofia - Novinite.com - Sofia News Agency. Novinite.com. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ Sliven Possible Site for First Bulgaria Car Manufacturer - Novinite.com - Sofia News Agency. Novinite.com (2009-03-25). ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ I2B Concept Ltd. | Conceptual Automotive Design and Production. I2bconcept.com. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ Bulgarian Invents Unique Translation Method. Globalwatchtower.com (2005-09-28). ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ доц. д-р инж. Младен Цонев. 100 неща, които трябва да знаем за техническия прогрес на България, изд. Световна библиотека, София.
- ↑ Peter Petroff, Digital Watch Inventor, Dies at Age 83 - Reports, Reviews & Sections > Listings & Notices from AllBusiness.com (2008-09-28). ციტირების თარიღი: 2017-10-18.
- ↑ Engineer, Yoshiro Nakamatsu, Inventor. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-02-03. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.
- ↑ A BRIEF HISTORY OF AIR FORCE SCIENTIFIC AND TECHNICAL INTELLIGENCE (2008-12-30). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-12-30. ციტირების თარიღი: 2017-10-18.
- ↑ Българи разкриват раждането на Вселената - Днес.dir.bg. Dnes.dir.bg. ციტირების თარიღი: 2014-03-07.