საბოლოო გადაწყვეტილება

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
საბოლოო გადაწყვეტილება
ტიპი გენოციდი
მდებარეობა ევროპა
დაგეგმა ნაცისტურმა გერმანიამ
ობიექტი ებრაელები
მიზანი ებრაელთა გენოციდი
თარიღი 1941–1945

საბოლოო გადაწყვეტილება — ნაცისტური გეგმა, ებრაელთა გენოციდი, მეორე მსოფლიო ომის დროს. „ებრაული საკითხის საბოლოო გადაწყვეტა“ იყო ოფიციალური კოდექსი, რომელიც აკანონებდა ყველა ებრაელის მკვლელობას. ამით არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ ევროპული კონტინენტი. [1] მიზანმიმართული და სისტემატური გენოციდის ეს პოლიტიკა გერმანიის მიერ ოკუპირებულ ევროპაში დაწყებული საპროცესო და გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით ჩამოყალიბდა 1942 წლის იანვარში, ნაცისტების ხელმძღვანელობით ბერლინში, ვანსეის კონფერენციაზე,[2] და დასრულდა ჰოლოკოსტის დროს, რამაც გამოიწვია 90% პოლონელი ებრაელებისა[3] და ევროპის ებრაული მოსახლეობის ორი მესამედის მკვლელობა.[4]

ნაცისტური გერმანიის დროშა (1935–1945)

გადაწყვეტილებების არსი და დრო, რამაც საბოლოო გადაწყვეტამდე მისვლა გამოიწვია, ჰოლოკოსტის ინტენსიურად გამოკვლეული და სადავო ასპექტია. პროგრამა განვითარდა ომის პირველი 25 თვის განმავლობაში, რამაც გამოიწვია "ყველა უკანასკნელი ებრაელის მკვლელობა გერმანულ ხელისუფლებაში". ისტორიკოსთა უმეტესობა ეთანხმება, კრისტოფერ ბრაუნინგს, რომელიც წერდა, რომ საბოლოო გამოსავალი არ შეიძლება იყოს მიწერილი ერთ კონკრეტულ მომენტში მიღებულ გადაწყვეტილებაზე.[5] ”ზოგადად მიღებულია, რომ გადაწყვეტილების მიღების პროცესი გახანგრძლივებული და თანდათანობითია.” 1940 წელს, საფრანგეთის დაცემის შემდეგ, ადოლფ აიხმანმა შეიმუშავა მადაგასკარის გეგმა, რომლითაც ევროპის ებრაული მოსახლეობა საფრანგეთის კოლონიაში გადავიდოდა, მაგრამ ეს გეგმა მიატოვეს ლოჯისტიკური მიზეზების, ძირითადად საზღვაო ბლოკადის გამო. [6]ასევე იყო წინასწარი გეგმები ებრაელთა დეპორტირებისთვის პალესტინასა და ციმბირში. [7] 1941 წელს რაულ ჰილბერგმა დაწერა, რომ ებრაელთა მასობრივი მკვლელობის პირველ ეტაპზე, დაიწყეს მსხვერპლის დევნა ოკუპირებულ აღმოსავლეთ ტერიტორიებზე; მეორე ეტაპზე, რომელიც გერმანიის მიერ ოკუპირებულ მთელ ევროპას მოიცავდა, ებრაელი დაზარალებულები გაგზავნეს მატარებლით საბოლოო გადაწყვეტილების სისტემატური განხორციელების მიზნით აშენებულ ცენტრალიზებულ ბანაკებში. [8]

პირველი ეტაპი: ოპერაცია ,,ბარბაროსა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ნაცისტური საბჭოთა კავშირის შეჭრამ, სახელწოდებით ოპერაცია ბარბაროსა, რომელიც დაიწყო 1941 წლის 22 ივნისს, გამოიწვია "განადგურების ომი", რომელიც ევროპელი ებრაელების სისტემატური მასობრივი მკვლელობის საფუძველი გახდა. ჰიტლერისთვის ბოლშევიზმი მხოლოდ "უახლესი ებრაული საფრთხის ყველაზე ბოლოდროინდელი და ყველაზე საშიში გამოვლინება იყო". 1941 წლის 3 მარტს, ვერმახტის ერთობლივი ოპერაციების შტაბის უფროსმა ალფრედ ჯოდლმა გაიმეორა ჰიტლერის განცხადება, რომ ”ებრაულ-ბოლშევიკური ინტელიგენცია უნდა აღმოიფხვრას” და, რომ მოახლოებული ომი იქნებოდა დაპირისპირება ორ სრულიად დაპირისპირებულ კულტურას შორის. 1941 წლის მაისში, გესტაპოს ლიდერმა ჰაინრიხ მიულერმა დაწერა პრეამბულა ახალი კანონის შესახებ, რომელიც ზღუდავს სამხედრო სასამართლოების იურისდიქციას ჯარების სისხლისსამართლებრივ დევნაში, რადგან: ”ამჯერად, ჯარები შეხვდებიან განსაკუთრებით საშიში ელემენტს მშვიდობიანი მოსახლეობისგან და, შესაბამისად, ექნებათ საკუთარი თავის უზრუნველყოფის უფლება და ვალდებულება. ”

ჰიმლერმა შეკრიბა დაახლოებით 3000 კაციანი ძალები დაცვის პოლიციიდან, გესტაპოდან, კრიპოდან(კრიმინალური პოლიცია), SD და Waffen-SS, როგორც, ეგრეთ წოდებული, „უსაფრთხოების ძალების სპეციალური სადივიზიო-სადესანტო რაზმი“, რომლებიც ცნობილია, როგორც ეინზატსგრუპენი(Einsatzgruppen), რათა აღმოფხვრას როგორც კომუნისტები, ისე ებრაელები ოკუპირებულ ტერიტორიებზე. [9] ამ ძალებს მხარს უჭერდა ქურთ დალიუგის ქვეშ მყოფი ორქო სარეზერვო პოლიციის 21 ბატალიონი, რომელთა შემადგენლობაში შედიოდა 11 000 კაცი. პოლიციის ბატალიონი 309, მონაწილეობდა საბჭოთა კავშირის კონტროლირებად ბელოსტოკში (პოლონეთის პროვინციის დედაქალაქი) 5500 პოლონელი ებრაელის პირველ მასობრივ მკვლელობაში. მაიორ უეისმა(Major Weiss) თავის ოფიცრებს განუმარტა, რომ ,,ბარბაროსა არის გამანადგურებელი ომი ბოლშევიზმის წინააღმდეგ, [10] და, რომ მისი ბატალიონები სასტიკად მოქმედებდენენ ყველა ებრაელის წინააღმდეგ, მიუხედავად ასაკისა და სქესისა.

1941 წელს საბჭოთა დემარკაციის ხაზის გადაკვეთის შემდეგ, ის, რაც დიდი გერმანული რაიხის გამონაკლისად ითვლებოდა, აღმოსავლეთში მუშაობის ნორმალური მეთოდი გახდა. ქალთა და ბავშვთა მკვლელობის საწინააღმდეგო მნიშვნელოვანი აკრძლვა დაირღვა არა მხოლოდ ბელოსტოკში, არამედ გარგჟდაიში ივნისის ბოლოს. ივლისის ჩათვლით, ქალთა და ბავშვთა საკმაოდ დიდი რაოდენობა დაიღუპა ყველა წინა ხაზზე, არა მხოლოდ გერმანელების, არამედ ადგილობრივი უკრაინისა და ლიტვის დამხმარე ძალების მოქმედების შედეგად. 1941 წლის 29 ივლისს, ვილეიკაში (ახლანდელი ბელორუსია) გაიმართა SS- ის ოფიცრების შეხვედრა. თავად რაინჰარდ ჰაიდრიხმა ბრძანება გასცა, რომ ებრაელი ქალები და ბავშვები ჩართონ შემდგომი სროლების ყველა ოპერაციაში. [11] შესაბამისად, ივლისის ბოლოსთვის მოკლეს ვილეიკას მთელი ებრაული მოსახლეობა, კაცები, ქალები და ბავშვები. დაახლოებით 12 აგვისტოს, სურაჟში დახვრიტულ ებრაელთა არანაკლებ ორი მესამედი იყო ქალები და განსხვავებული ასაკის ბავშვები. 1941 წლის აგვისტოს ბოლოს, Einsatzgruppen- მა მოკლეს 23,600 ებრაელი კამენეც-პოდოლსკში ხოცვა-ჟლეტის დროს. [12]ერთი თვის შემდეგ, ყველაზე მასშტაბური სროლა მოხდა 29-30 სექტემბერს, ბაბი იარის ხევში, კიევის მახლობლად, სადაც ყველა ასაკის 33000-ზე მეტი ებრაელი იყო. [13]1941 წლის ოქტომბრის შუა რიცხვებში, HSSPF South- მა, ფრიდრიხ ჯეკელნის მეთაურობით, განაცხადა 100000-ზე მეტი ადამიანის მკვლელობის ფაქტის შესახებ.

ჰიმლერი და ჰაიდრიხი, 1938 წელი.

1941 წლის დეკემბრის ბოლოს, ვენსის (Wannsee) კონფერენციამდე, 439 800 ებრაელი ადამიანი იყო მოკლული, ხოლო საბოლოო გადაწყვეტილების პოლიტიკას აღმოსავლეთში, SS– ს შიგნით გაეცნო საზოგადოება. [14]Einsatzgruppen– ის მიერ გამოცხადებულ იქნა „ებრაელების თავისუფლება“. 1941 წლის 16 დეკემბერს მის მთავარ გუბერნატორებს სიტყვით მიმართა გენერალურმა გუბერნატორმა ჰანს ფრანკმა: "მაგრამ რა მოუვა ებრაელებს? თქვენ გჯერათ, რომ ისინი ოსტლენდში დასახლებულ პუნქტებში დასახლდებიან? ბერლინში გვითხრეს, რომ ჩვენ თვითონ მოვახდინოთ მათი ლიკვიდაცია." ორი დღის შემდეგ ჰიმლერმა დაწერა ჰიტლერთან განხილვის შედეგი, რაც მდგომარეობდა შემდეგში: ”als Partisanen auszurotten” (”ისინი განადგურდებიან, როგორც პარტიზანები”). [15] ორი წლის განმავლობაში, სროლის შედეგად დაზარალებულ ებრაელთა საერთო რიცხვი აღმოსავლეთში გაიზარდა 618 000-დან 800 000-მდე. [16]

მეორე ეტაპი: დეპორტაცია ბანაკებში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

1941 წლის ივნისში, როდესაც ვერმახტი(გერმანული არმია) შეიჭრა საბჭოთა კავშირში, გენერალური ხელისუფლების არეალი გაფართოვდა იმ რეგიონების ჩათვლით, რომლებიც საბჭოთა კავშირის მიერ იყო ანექსირებული 1939 წლის შემოსევის შემდეგ. [17] ევროპული მასშტაბის საბოლოო გადაწყვეტილება ჩამოყალიბდა ორი თვის შემდეგ.

ოკუპირებული პოლონეთში მკვლელობის პირველი ცენტრის მშენებლობა დაიწყო 1941 წლის ოქტომბერში, ვანზის კონფერენციამდე სამი თვით ადრე. ახალი ობიექტის ექსპლუატაცია მომდევნო წლის მარტამდე მიმდინარეობდა. [18] 1942 წლის შუა პერიოდისთვის, კიდევ ორი ბანაკი აშენდა პოლონეთის მიწებზე: სობიბერი მოქმედებდა 1942 წლის მაისამდე, ხოლო ტრებლინკა მოქმედებდა ივლისში.[19] 1942 წლის ივლისიდან, პოლონელი და უცხოელი ებრაელების მასობრივი მკვლელობა მოხდა ტრებლინკაში, როგორც რაინჰარდ ჰაიდრიხის ოპერაციის ნაწილი, საბოლოო გადაწყვეტილების ყველაზე საშინელი ეტაპი. ყველაზე მეტი ებრაელი დაიღუპა ტრებლინკაში.[20] 1943 წელს რაინჰარდის ოპერაციის მასობრივი მკვლელობები დასრულდა, დაახლოებით ორი მილიონი ებრაელი იქნა მოკლული გერმანიის მიერ ოკუპირებულ პოლონეთში.[21] 1942 წელს დაღუპული ადამიანების საერთო რაოდენობა 1,274,166 იყო. [22] მათი ცხედრები თავდაპირველად მოათავსეს მასობრივ საფლავებში.[23] ოკუპირებული პოლონეთის ტერიტორიაზე ასევე მოხდა გეტოს აჯანყებები. 1942 წლის ივლისის ორ კვირაში, გეტოს აჯანყებამ 8000–13000 ებრაელის სიცოცხლე იმსხვერპლა. [24] მეორე უდიდესი მასობრივი სროლა მოხდა 1942 წლის ოქტომბრის ბოლოს. 26,000-ზე მეტი კაცი, ქალი და ბავშვი დახვრიტეს ბელორუსიის დამხმარე პოლიციის დახმარებით.

საბოლოო გადაწყვეტილების მსხვერპლთა საერთო რიცხოვნობის დაახლოებით ორი მესამედი მოკლეს 1943 წლის თებერვლამდე. [25] 1943 წლის 19 ოქტომბერს, ტყვეების აჯანყებიდან ხუთი დღის შემდეგ, რეინჰარდის ოპერაცია ოდილო გლობოჩნიკმა შეწყვიტა ჰიმლერის სახელით.


ისტორიკოსების მოსაზრებები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ისტორიკოსები ვერ თანხმდებიან, თუ როდის და როგორ გადაწყვიტა ნაცისტების ხელმძღვანელობამ ევროპელი ებრაელების განადგურება. 1990-იან წლებში მეინსტრიმის ისტორიკოსების ყურადღება არ გაშორებია ჰოლოკოსტის აღმძვრელი აღმასრულებელი ბრძანებების საკითხს. ყურადღება ასევე გამახვილდა იმ ფაქტორებზე, რომლებიც უფრო ადრეც არ ყოფილა გამოვლენილი.

ჰიტლერმა მრავალი პროგნოზი გააკეთა ევროპელ ებრაელთა ჰოლოკოსტის შესახებ, მეორე მსოფლიო ომის დაწყებამდე. 1939 წლის 30 იანვარს სიტყვით გამოსვლისას, ხელისუფლებაში შესვლის მეექვსე წლისთავზე, ჰიტლერმა თქვა:

დღეს მე კიდევ ერთხელ ვიქნები წინასწარმეტყველი: თუ საერთაშორისო ებრაელ დამფინანსებლებს ევროპასა და მის ფარგლებს გარეთ უნდათ, რომ მიაღწიონ წარმატებას მსოფლიო ომში კიდევ ერთხელ ჩაძირვაში, მაშინ შედეგი არ იქნება დედამიწის ბოლშევიზაცია, მაშასადამე ებრაელთა გამარჯვება. ევროპაში ებრაული რასა განადგურდება!

- ადოლფ ჰიტლერი, 1939 [26][27][28]

რაულ ჰილბერგი იყო პირველი ისტორიკოსი, რომელმაც თავის წიგნში "ევროპელი ებრაელების განადგურება" ჩამოაყალიბა და გააანალიზა ნაცისტური პროექტი ევროპაში ყველა ებრაელის მკვლელობის თაობაზე. წიგნი თავდაპირველად გამოიცა 1961 წელს, ხოლო გაფართოებული ვერსია გამოიცა 1985 წელს. [29]

ჰილბერგის ანალიზით, ის რასაც ევროპაში ებრაელების განადგურება მოჰყვა, იყო ”ადმინისტრაციული პროცესი, რომელსაც ბიუროკრატები მოკლე დროში ახორციელებენ ”. ჰილბერგი ამ ბიუროკრატიას ჰყოფს ოთხ კომპონენტად ან იერარქიად: ნაცისტური პარტია, სამოქალაქო სამსახური, ინდუსტრია და ვერმახტის შეიარაღებული ძალები. ჰილბერგის შეფასებით, დაღუპულ ებრაელთა საერთო რაოდენობა 5,1 მილიონია. ის ამ რიცხვს სამ კატეგორიად ყოფს: გეტოიზაცია და ზოგადი გაჭირვება: 800,000-ზე მეტი; ღია ცის ქვეშ სროლები: 1,300,000-ზე მეტი; განადგურების ბანაკები: 3 000 000-მდე.

ჰილბერგი ამტკიცებს, რომ "განადგურების პროცესს თანდაყოლილი ნიმუში აქვს" და "განადგურების პროცესში ნაბიჯების თანმიმდევრობა განსაზღვრულია". თუ ბიუროკრატია არის მოტივირებული "მაქსიმალური ზიანი შეუძლია მიაყენოს ჯგუფს", ,,არ აქვს მნიშვნელობა რამდენად დეცენტრალიზებულია მისი აპარატურა ან რამდენად დაუგეგმავია მისი საქმიანობა ..."

ბრაუნინგი მიიჩნევს, რომ ”საბოლოო გადაწყვეტილება, როგორც ეს უკვე გასაგებია - ყველა უკანასკნელი ებრაელის მკვლელობის სისტემატური მცდელობა გერმანიის შიგნით” [30] ჩამოყალიბდა ხუთკვირიან პერიოდში, 1941 წლის 18 სექტემბრიდან 25 ოქტომბრამდე. ამ დროის განმავლობაში: შერჩეულ იქნა პირველი ექსტერნატორული ბანაკების ადგილები, შემოწმდა მკვლელობის სხვადასხვა მეთოდი, იკრძალებოდა ებრაელთა ემიგრაცია მესამე რაიხიდან, ხოლო 11 ტრანსპორტი გაემგზავრა ედში, როგორც დროებითი სადგურის ადგილი. ამ პერიოდის განმავლობაში ბრაუნინგი წერს: ”საბოლოო გადაწყვეტილების ხედვა კრისტალურად იყო ნაცისტური ხელმძღვანელობის გონებაში და იგი რეალობად იქცა.”

პიტერ ლონგერიჩი ამტკიცებს, თავის წიგნში ჰოლოკოსტი: ნაცისტური დევნისა და ებრაელების მკვლელობის (2011), საბოლოო თარიღის ძიება, რომლიდანაც ნაცისტებმა ებრაელთა განადგურება დაიწყეს, უშედეგოა. ლონგერიჩი წერს: ”ჩვენ უნდა დავტოვოთ მოსაზრება, უნდა შევეცადოთ , რომ გავფილტროთ არსებული ისტორიული მასალების სიმდიდრე და შევარჩიოთ ერთიანი გადაწყვეტილება”. [31]

დავით ცეზარანი თავის მიმოხილვაში, საბოლოო გადაწყვეტილება: ევროპელი ებრაელების ბედი 1933–49 (2016), ხაზს უსვამს ნაცისტური პოლიტიკის იმპროვიზირებულ, უღიმღამო ბუნებას, ომის პირობების შეცვლის საპასუხოდ. ”

ქრისტიან გერლაქი ამტკიცებდა თავის 1997 წლის დისერტაციაში, [32] რომ საბოლოო გადაწყვეტილება გამოცხადდა 1941 წლის 12 დეკემბერს, როდესაც ჰიტლერმა სიტყვით მიმართა ნაცისტურ პარტიასა და რეგიონალური პარტიის ლიდერებს.

კესარანი აღნიშნავს, რომ 1943 წლისთვის, გერმანიის ძალების სამხედრო მდგომარეობა გაუარესდა, რამაც ნაცისტების ხელმძღვანელობა საბოლოო გადაწყვეტილებაზე უფრო ღიად გამოაცხადა.

1944 წლის მაისში ჰიმლერმა განუცხადა არმიის მაღალჩინოსნებს, რომ: ”ებრაული საკითხი მოგვარებულია გერმანიაში და გერმანიის მიერ ოკუპირებულ ქვეყნებში. იგი მოგვარდა უკომპრომისოდ, როგორც ეს მიზანშეწონილი იყო იმ ბრძოლის გათვალისწინებით, რომელშიც ჩვენ ჩართული ვიყავით მთელი სიცოცხლის განმავლობაში."

ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  • David S. Wyman; Charles H. Rosenzveig (1996). The World Reacts to the Holocaust. JHU Press. p. 99. ISBN 0801849691
  • ——— (2004). The Origins of the Final Solution : The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Comprehensive History of the Holocaust. With contributions by Jürgen Matthäus. London: Random House / William Heinemann. ISBN 0803203926
  • Browning, Christopher R. (1995). The PNiewyk, Donald; Nicosia, Francis (2000). The Columbia Guide to the Holocaust. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-23111-201-7
  • ath to Genocide: Essays on Launching the Final Solution. Cambridge University Press. pp. 18–19, 127–128. ISBN 978-0-521-55878-5 – via Google Books.
  • Hilberg, Raul (1985). The Destruction of the European Jews: The Revised and Definitive Edition. New York: Holmes and Meier. ISBN 0-8419-0832-X – via Archive.org search inside. The deportations ... were the work of a much larger apparatus that had to deal with a host of constraints and requirements. The effort, as we shall see, was deemed necessary to accomplish the Final Solution on a European-wide scale.[p.273]
  • Kay, Alex J. (2016). The Making of an SS Killer. Cambridge University Press. pp. 57–62, 72. ISBN 978-1107146341 . The Vileyka massacres by Einsatzkommando 9 at the end of July marked the transition to genocide.[p.60] Entire Jewish population of town, at least 450 Jewish men, women and children, were killed.[p.72]
  • Laqueur, Walter; Baumel, Judith Tydor (2001). The Holocaust Encyclopedia. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 978-0-30008-432-0
  • Bauer, Yehuda (2000). Rethinking the Holocaust. Yale University Press. p. 5. ISBN 0300093004
  • Yahil, Leni (1991). The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Oxford University Press. p. 270. ISBN 0195045238
  • Piotr Eberhardt; Jan Owsinski (2003). Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-century Central-Eastern Europe: History, Data, Analysis. M.E. Sharpe. pp. 216–. ISBN 9780765606655
  • Berenbaum, Michael (2016). "Treblinka". Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
  • Walter Laqueur; Judith Tydor Baumel (2001). The Holocaust Encyclopedia. Yale University Press. p. 178. ISBN 0300138113
  • Arad, Yitzhak (1987). Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-21305-3. p. 640.
  • ——— (2010). Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford University Press. ISBN 978-0192804365
  • Gerlach, Christian (1999) [1997]. Kalkulierte Morde: die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weissrussland 1941 bis 1944. Hamburg: Hamburger Edition. pp. 1018–36. OCLC 764039257. Originally presented as the author's doctoral thesis at TU Berlin.

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]


  1. ↑ Browning i, Christopher (2007). The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. U of Nebraska Press. "In a brief two years between the autumn of 1939 and the autumn of 1941, Nazi Jewish policy escalated rapidly from the pre-war policy of forced emigration to the Final Solution as it is now understood—the systematic attempt to murder every last Jew within the German grasp.".
  2. ↑ http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005477
  3. ↑ David S. Wyman; Charles H. Rosenzveig (1996). The World Reacts to the Holocaust. JHU Press. p. 99. ISBN 0801849691
  4. ↑ https://web.archive.org/web/20130302130042/http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005151
  5. ↑ ——— (2004). The Origins of the Final Solution : The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Comprehensive History of the Holocaust. With contributions by Jürgen Matthäus. London: Random House / William Heinemann. ISBN 0803203926
  6. ↑ Browning, Christopher R. (1995). The Path to Genocide: Essays on Launching the Final Solution. Cambridge University Press. pp. 18–19, 127–128. ISBN 978-0-521-55878-5 – via Google Books.
  7. ↑ Niewyk, Donald; Nicosia, Francis (2000). The Columbia Guide to the Holocaust. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-23111-201-7
  8. ↑ Hilberg, Raul (1985). The Destruction of the European Jews: The Revised and Definitive Edition. New York: Holmes and Meier. ISBN 0-8419-0832-X – via Archive.org search inside. The deportations ... were the work of a much larger apparatus that had to deal with a host of constraints and requirements. The effort, as we shall see, was deemed necessary to accomplish the Final Solution on a European-wide scale.[p.273]
  9. ↑ ——— (2004). The Origins of the Final Solution : The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Comprehensive History of the Holocaust. With contributions by Jürgen Matthäus. London: Random House / William Heinemann. ISBN 0803203926 p. 217.
  10. ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-08-05. ციტირების თარიღი: 2020-05-24.
  11. ↑ Kay, Alex J. (2016). The Making of an SS Killer. Cambridge University Press. pp. 57–62, 72. ISBN 978-1107146341 . The Vileyka massacres by Einsatzkommando 9 at the end of July marked the transition to genocide.[p.60] Entire Jewish population of town, at least 450 Jewish men, women and children, were killed.[p.72]
  12. ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-07-15. ციტირების თარიღი: 2020-05-24.
  13. ↑ Laqueur, Walter; Baumel, Judith Tydor (2001). The Holocaust Encyclopedia. New Haven and London: Yale University Press. ISBN 978-0-30008-432-0
  14. ↑ https://books.google.com/books?id=e_aRvKpLUf0C&pg=PA270
  15. ↑ Bauer, Yehuda (2000). Rethinking the Holocaust. Yale University Press. p. 5. ISBN 0300093004
  16. ↑ Yahil, Leni (1991). The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. Oxford University Press. p. 270. ISBN 0195045238
  17. ↑ Piotr Eberhardt; Jan Owsinski (2003). Ethnic Groups and Population Changes in Twentieth-century Central-Eastern Europe: History, Data, Analysis. M.E. Sharpe. pp. 216–. ISBN 9780765606655
  18. ↑ https://web.archive.org/web/20151029003413/http://www.belzec.eu/articles.php?acid=77
  19. ↑ https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/reinhard.html#5
  20. ↑ Berenbaum, Michael (2016). "Treblinka". Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.
  21. ↑ https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10005195
  22. ↑ Walter Laqueur; Judith Tydor Baumel (2001). The Holocaust Encyclopedia. Yale University Press. p. 178. ISBN 0300138113
  23. ↑ Arad, Yitzhak (1987). Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 0-253-21305-3. p. 640.
  24. ↑ http://jewishcurrents.org/june-29-the-slonim-massacres/
  25. ↑ http://germanhistorydocs.ghi-dc.org/pdf/eng/English42.pdf
  26. ↑ http://www.ushmm.org/wlc/en/media_fi.php?ModuleId=10005175&MediaId=3108
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20080314131150/http://holocaust-history.org/der-ewige-jude/hitler-19390130.shtml
  28. ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2020-04-24. ციტირების თარიღი: 2020-05-24.
  29. ↑ https://web.archive.org/web/20140602195555/http://motlc.wiesenthal.com/site/pp.asp?c=gvKVLcMVIuG&b=395051
  30. ↑ ——— (2004). The Origins of the Final Solution : The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Comprehensive History of the Holocaust. With contributions by Jürgen Matthäus. London: Random House / William Heinemann. ISBN 0803203926 p. 424
  31. ↑ ——— (2010). Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford University Press. ISBN 978-0192804365
  32. ↑ Gerlach, Christian (1999) [1997]. Kalkulierte Morde: die deutsche Wirtschafts- und Vernichtungspolitik in Weissrussland 1941 bis 1944. Hamburg: Hamburger Edition. pp. 1018–36. OCLC 764039257. Originally presented as the author's doctoral thesis at TU Berlin.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=საბოლოო_გადაწყვეტილება&oldid=4430854“-დან