პიტიახში

პიტიახში — სახელმწიფოს ერთ-ერთი უმაღლესი მოხელე ადრინდელ სასანიანთა ირანში, ქართლის სამეფოსა (იბერია) და სომხეთში.

ეტიმოლოგია

პიტიახში (bitaxš) სპარსული წარმოშობის სიტყვაა, მაგრამ დღემდე ამ ტერმინის, არც მისი სომხური ფორმის (bdeašx) და არა ქართული „პიტიახშის“ ეტიმოლოგია და მის მიერ აღნიშნული სახელოს ფუნქციები საბოლოოდ დადგენილი არ არის.

დიმიტრი ბაქრაძის სიტყვებით:

„სომხური პიტიახში, ბერძნული petiax ნიშნავს „საზღვრის მცველსა“. პატიახშებად იწოდებოდნენ გუგარის ანუ ჩვენის სომხეთის მთავარნი.“

ყველაზე ადრინდელი სპარსული წარწერების მიხედვით (262 შაპურ I-ის ტრილინგვა და ნარსის პაიკულის ბილინგვა), პიტიახშის ერთ-ერთი პირველი ადგილი ეკავა ირანის სამეფო კარის დიდმოხელეებს შორის. ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, რომ პიტიახში იყო მეფისნაცვალი, ხოლო ზოგი მას პროვინციის მმართველად მიიჩნევს. „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“, მაგალითად, „პიტიახშის“ ტიტულით მოიხსენიებს შაჰის მიერ IV საუკუნის ქართლის გამგებლად გამოგზავნილ ირანელ მმართველს.

სომხური წყაროების მიხედვით, ბდეშხი სანაპირო ოლქის მმართველი იყო. ზოგი მეცნიერის აზრით, სომხეთში ოთხი სადეშხო იყო, მაგრამ უფრო სარწმუნო ჩანს ცნობები მხოლოდ აღძნიქისა და გუგარქის ბდეშხების შესახებ.

არმაზისხევის სამაროვანის გათხრების შედეგად გამოვლინებულ ბერძნულ-არამეულ წარწერებში (ახ. წ. I–III სს.) მოხსენიებული არიან ქართლის პიტიახშები შარაგესი, ბერსუმა, ასპარუგი, ჯავახი, პუბლიკიოს აგრიპა. აღსანიშნავია, რომ ბილინგვის არამეულ წარწერაში აგრიპა ფარსმან მეფის ეზოსმოძღვრად არის მოხსენიებული, ხოლო ბერძნული ტექსტში პიტიახშად.

სიმონ ჯანაშიას აზრით, რასაც სხვა მკვლევარებიც იზიარებენ, აღნიშნულ წარწერებში „პიტიახში“ ქართული „ერისთავის“ აღსანიშნავად უნდა იყოს გამოყენებული. ამ მოსაზრებით, „პიტიახშები“ ანუ „ერისთავები“ არიან ცალკეული პროვინციის გამგებლები. გიორგი მელიქიშვილის აზრით, ტერმინი „პიტიახში“, ჩანს, ქართლში „ერისთავის“ პარალელურად იხმარებოდა სამხედრო-სამოხელეო არისტოკრატიის უმაღლესი ფენის წარმომადგენელტა აღსანიშნავად. გამოთქმულია აგრეთვე მოსაზრება, რომ „პიტიახში“ (რომელიც ჯერ კიდევ აქემენიდთა ხანაში უნდა შემოსულიყო ირანიდან) ქართლში ეწოდებოდა მთავარსარდალსა და უმაღლეს მსაჯულს, რომელიც სტრაბონის აღწერილობაში მეფის შემდგომ მეორე პირად არის მოხსენიებული. ქართული წყაროების მიხედვით, ამ მოხელეს „სპასპეტი“ (შიდა ქართლის ერისთავი და ამასთან ყველა ერისთავთა მთავარი) ეწოდება.

თ. გამსახურდია „პიტიახშსა“ და „სპასპეტს“ შორის იგივეობას ხედავდა, რაც შეეხება ისტორიული ქვემო ქართლის მემკვიდრეობით ხელისუფალთ, რომლებიც V–VI საუკუნეებში ქართულ-სომხური წყაროებით პიტიახშის წოდებას ატარებდნენ, ფიქრობენ, რომ ეს ტიტული მათ დაუმკვიდრდათ იმ დროიდან, როდესაც ეს ოლქი ერთხანს პოლიტიკურად სომხეთში შედიოდა და მისი მმართველები პიტიახშის ანუ სომხურად ბდეშხის წოდებას ატარებდნენ.

V-VII საუკუნეებში პიტიახშობა მხოლოდ საპატიოო ტიტულია და მას რეალური შინაარსი არ ჰქონდა.

ლიტერატურა

• საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 1, თბ., 1970;
• ბოგვერაძე ა., ქსე, ტ. 8, გვ. 88, თბ., 1984

• გამსახურდია თ.,„პიტიახშის ინსტიტუტის საკითხისათვის“, ჟურ. მაცნე, №. 6 თბილისი: მეცნიერება, 1970 წელი. — გვ. 49-75

პერიოდიკა

• ბახტაძე, მიხეილ., პიტიახშის ინსტიტუტი ქართლის სამეფოში : ტერმინ პიტიახშის წარმოშობისა და პიტიახშთა გენეალოგიის დადგენის საკითხები I–VI ს.ს. // შრომები / თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2001, ტ. 338, გვ. 5–21.
• გამსახურდია, თამარ., პიტიახშის ინსტიტუტის საკითხისათვის : ტერმინი პიტიახში იბერიაში არმაზულ წარწერებში // საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების მაცნე, 1970, № 6, გვ. 49–74.
• წერეთელი, გიორგი., არმაზის ბილინგვა : მცხეთის მიდამოებში მიმდინარე არქეოლოგიური გათხრების დროს არმაზის ერთ-ერთ სამარხში აღმოჩენილი ბილინგვის (ორენოვანი წარწერა) საერთო დახასიათება // ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულტურის ინსტიტუტის (ენიმკის) მოამბე, 1943, ტ. 13, გვ. 1–84.

რესურსები ინტერნეტში

• პიტიახში — ბიბლიოვიკი
• პიტიახში — ძველი ქართული ენის შეერთებული ლექსიკონი