სიბლანტე

სიბლანტე, შიგა ხახნუნი — დენადი სხეულების (სითხისა და აირების) თვისება, წინააღმდეგობა გაუწიონ მათი ერთი ნაწილის მოძრაობას მეორესთან მიმართებაში. შედეგად, ამ მოძრაობაზე დახარჯული მაკროსკოპული მუშაობა, გადადის სითბურ ენერგიაში. მყარ სხეულებს (მინა, ლითონები, ნახევარგამტარები, დიელექტრიკები, ფერომაგნიტები) ასევე შეიძლება ჰქონდეთ სიბლანტე, მაგრამ მყარ ნაწილებში შიდა ხახუნი, ფენომენის სპეციფიკიდან გამომდინარე, ჩვეულებრივ ცალკე განიხილება ელასტიურობისა და პლასტიურობის თეორიაში.

სითხეებსა და აირებში

სითხეებისა და აირების თვისება წინააღმდეგობა გაუწიონ თავიანთი ერთი ნაწილის გადაადგილებას მეორის მიმართ. რაოდენობრივად სიბლანტეს ახასიათებენ $\eta$ სიდიდის მნიშვნელობით. ამ სიდიდეს დინამიკური სიბლანტის კოეფიციენტს ან მარტივად სიბლანტეს (შიდა ხახუნის კოეფიციენტს) უწოდებენ. მილში ბლანტის სითხის ლამინარული დინებისას სითხის მოძრაობის $v$ სიჩქარე იზრდება კედელთან თავისი ნულოვანი მნიშვნელობიდან ღერძის გასწვრივ მაქსიმალურ მნიშვნელობამდე. სხვადასხვა სიჩქარით მოძრავ შრეებს შორის მოქმედებს შიგა ხახუნის მხები ძალები: სწრაფად მოძრავი შრე თან წარიტაცებს ნელა მოძრავ შრეს, ეს უკანასკნელი კი, თავის მხრივ ამუხრუჭებს პირველს. ხახუნის $\sigma$ ძაბვა (შრის ზედაპირის ფართობის ერთეულზე მოქმედი ხახუნის ძალა) აკმაყოფილებს ნიუტონის კანონს:

$\sigma =\eta ({\frac {\partial v}{\partial l}})$,

სადაც ${\frac {\partial v}{\partial l}}$ სიჩქარის გრადიენტია (${\partial v}$ არის დინების სიჩქარის ცვლილება შრის ზედაპირიდან ${\partial l}$ მანძილზე ამ ზედაპირისადმი პერპენდიკულარული მიმართულებით). აირებში სიბლანტეს ძირითადად განაპირობებს მოლეკულების სითბური მოძრაობა, რომლის დროსაც ისინი ერთ-ერთი შრიდან მეორეში გადადიან. აირების სიბლანტე ტემპერატურის გადიდებისას იზრდება. სითხეების სიბლანტე ძირითადად განისაზღვრება მოლეკულათშორისი ურთიერთქმედებით და ტემპერატურის შემცირებით იზრდება. $1/\eta$ სიდიდეს უწოდებენ დენადობას, ხოლო $\nu ={\frac {\eta }{\rho }}$ (სადაც $\rho$ სიმკვრივეა) — კინემატიკურ სიბლანტეს. ერთეულთა საერთაშორისო სისტემაში (SI) $\eta$-ს ზომავენ პა·წმ-ით, ხოლო $\nu$ — მ²/წმ-ით, ერთეულთა CGS სისტემაში $\eta$-ს ზომავენ პ-ით (პუაზებით), $\nu$-ს — სტ-ით (სტოქსებით).

მყარ სხეულებში

მყარ სხეულებში სხეულის თვისება შეუქცევად შთანთქან ენერგია პლასტიკური დეფორმაციისა და დრეკადობის დროს. მყარ სხეულებში სიბლანტე ხასიათდება მრავალი თავისებურებით.

სიბლანტე ნივთიერების მნიშვნელოვანი ფიზიკურ-ქიმიური მახასიათებელია. სიბლანტის მნიშნელობას ითვალისწინებენ სითხეებისა და აირების მილებით (ნავთობ- და აირსადენები) გადატუმბვის დროს. გამდნარი წიდის სიბლანტეს დიდი ნიშვნელობა აქვს ბრძმედულ და მარტენის პროცესებში. გამდნარი მინის სიბლანტე განსაზღვრავს მისი გამომუშავების პროცესს. ხშირად სიბლანტის მიხედვით აფასებენ წარმოების პროდუქტების ან ნახევარპროდუქტების მზაობას ან ხარისხს, რადგან იგი მჭიდროდაა დაკავშირებული ნივთიერების სტრუქტურასთან და ასახავს მასალის იმ ფიზიკურ-ქიმიურ ცვლილებებს, რომლებიც ხდება ტექნოლოგიური პროცესების დროს. ზეთის სიბლანტეს დიდი მნიშვნელობა აქვს მანქანებისა და მექანიზმების შეზეთვის გაანგარიშებისას და ა. შ.

ნორმალური ბლანტი სითხეებისათვის კაპილარში დროის ერთეულში გამდინარე სითხის რაოდენობასა ($Q$) და წნევას ($p$) შორის არსებობს პირდაპირპროპორციული დამოკიდებულება.

ბიოლოგიური სისტემების სიბლანტე

სიბლანტე ბიოლოგიური სისტემებისა უმეტეს შემთხვევაში განისაზღვრება სტრუქტურული სიბლანტით. ციტოპლაზმის სიბლანტე დაკავშირებულია მისი შემადგენელი პოლიმერებისა და სუბუჯრედული წარმონაქმნების სტრუქტურასთან. ციტოპლაზმის აბსოლუტური სიბლანტე მერყეობს 2-დან 50 სპზ-მდე (1 სპზ=10^–3 ნ·წმ/მ²). იგი სხვადასხვაგვარია უჯრედის სხვადასხვა ადგილას და უჯრედული ციკლის სხვადასხვა პერიოდში. ტემპერატურის დაწევისას 12-15 °C-ზე ქვემოთ და აწევისას 40-50 °C-ის ზემოთ ციტოპლაზმის სიბლანტე მცირდება. დასხივებისას სიბლანტე ჯერ მცირდება, შემდეგ კი, დასხივების დოზის გაზრდისას, იზრდება. ადამიანის სისხლის ნორმალური სიბლანტე 4-5 სპზ-ია, პათოლოგიის დროს კი მერყეობს1.7-დან 22.9 სპზ-მდე, რაც გავლენას ახდენს ერითროციტების დალექვის რეაქციაზე.

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 9, თბ., 1985. — გვ. 321.