მონღოლური დამწერლობა
მონღოლური დამწერლობა, ძველმონღოლური დამწერლობა (მონღ. ᠮᠣᠩᠭᠣᠯᠪᠢᠴᠢᠭ) — თავდაპირველი დამწერლობა მონღოლური ენისათვის, რომელიც მონღოლებმა XIII საუკუნის დასაწყისში გადმოიღეს უიღურული დამწერლობიდან. წერ(დნ)ენ ზემოდან ქვემოთ და მარცხნიდან მარჯვნივ. XIV საუკუნეში ბუდისტური ტექსტების ზუსტად გადმოცემის მიზნით უიღურული დამწერლობა მონღოლებმა გადაახალისეს და „გალიკი“ უწოდეს. XV–XVI საუკუნეებში მონღოლურ დამწერლობაში უკანასკნელად მოხდა ცვლილება მონღოლური ენის ფონეტიკურ კანონზომიერებათა შესაბამისად. XVII საუკუნის შუა წლებში ოირათმა მეცნიერმა ზაია-პანდიტამ რამდენადმე გადაასხვაფერა მონღოლური დამწერლობის ზოგიერთი სიმბოლო, დაუმატა დიაკრიტიკული ნიშნები და ჩამოაყალიბა ე. წ. „ნათელი დამწერლობა“ ოირათული სალიტერატურო ენისათვის, ამჟამად მონღოლური მოდგმის ხალხთა უმრავლესობა რუსულ ანბანს იყენებს, სპეციფიკური ნიშნების დართვით.
ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ძველმონღოლური დამწერლობა ჩამოყალიბდა დაახლოებით XIII საუკუნეში. ერთი ვერსიით წერის უიღურული ვერტიკალური სისტემა მონღოლებთან კერეიტებისაგან მოვიდა. მეორე ვერსიით, 1204 წელს, როდესაც ჩინგისხანმა დაიპყრო ნაიმანები, მათ შორის აღმოჩნდა უიღური, რომელმაც უიღურული დამწერლობის საფუძველზე შეუქმნა ჩინგიზხანს ანბანი სახელმწიფო მიზნებისათვის. უიღურული დამწერლობა მონღოლებისათვის ცნობილი იყო ჯერ კიდევ X საუკუნეში. მონღოლური დამწერლობის პირველ ნიმუშად ითვლება წარწერა „ჩინგისის ქვაზე“ (1225 წ.). იმ დროისათვის მონღოლებში უკვე ჩამოყალიბებული იყი ლიტერატურული ენა, რასაც ადასტურებს პირველი მონღოლური ისტორიულ-ლიტერატურული ძეგლი „საიდუმლო თქმულება“ (1240 წ.).
მონღოლებს თავის ისტორიის მანძილზე იყენებდნენ მრავალი დამწერლობის ტიპს. ესენია:
- კიდანეების დამწერლობა;
- თურქული პერიოდის რუნული დამწერლობა;
- იუანის დინასტიის ეპოქის მონღოლური კვადრატული დამწერლობა (1238-1368), 1269 წელს ლამა პაგბა ლოდოიჟანცელის დამწერლობა;
| ბლოკი A840–A87F უნიკოდის კონსორციუმის სიმბოლოების ოფიციალური ცხრილი | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+A84x | ꡀ | ꡁ | ꡂ | ꡃ | ꡄ | ꡅ | ꡆ | ꡇ | ꡈ | ꡉ | ꡊ | ꡋ | ꡌ | ꡍ | ꡎ | ꡏ |
| U+A85x | ꡐ | ꡑ | ꡒ | ꡓ | ꡔ | ꡕ | ꡖ | ꡗ | ꡘ | ꡙ | ꡚ | ꡛ | ꡜ | ꡝ | ꡞ | ꡟ |
| U+A86x | ꡠ | ꡡ | ꡢ | ꡣ | ꡤ | ꡥ | ꡦ | ꡧ | ꡨ | ꡩ | ꡪ | ꡫ | ꡬ | ꡭ | ꡮ | ꡯ |
| U+A87x | ꡰ | ꡱ | ꡲ | ꡳ | ꡴ | ꡵ | ꡶ | ꡷ | ||||||||
- ზაია პანდიტი ნამხაიჟანცელის ოირატული დამწერლობა;
- გალიგური დამწერლობა;
- პირველი პოგდოგეგენის ზანაბაზარის მიერ 1686 წელს შექმნილი სოიომბო, რომლის დამწერლობის პირველი ასო გამოსახულია მონღოლეთის სახელმწიფო დროშაზე;
| ბლოკი 11A50–11AAF უნიკოდის კონსორციუმის სიმბოლოების ოფიციალური ცხრილი | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+11A5x | 𑩐 | 𑩑 | 𑩒 | 𑩓 | 𑩔 | 𑩕 | 𑩖 | 𑩗 | 𑩘 | 𑩙 | 𑩚 | 𑩛 | 𑩜 | 𑩝 | 𑩞 | 𑩟 |
| U+11A6x | 𑩠 | 𑩡 | 𑩢 | 𑩣 | 𑩤 | 𑩥 | 𑩦 | 𑩧 | 𑩨 | 𑩩 | 𑩪 | 𑩫 | 𑩬 | 𑩭 | 𑩮 | 𑩯 |
| U+11A6x | 𑩰 | 𑩱 | 𑩲 | 𑩳 | 𑩴 | 𑩵 | 𑩶 | 𑩷 | 𑩸 | 𑩹 | 𑩺 | 𑩻 | 𑩼 | 𑩽 | 𑩾 | 𑩿 |
| U+11A6x | 𑪀 | 𑪁 | 𑪂 | 𑪃 | 𑪄 | 𑪅 | 𑪆 | 𑪇 | 𑪈 | 𑪉 | 𑪊 | 𑪋 | 𑪌 | 𑪍 | 𑪎 | 𑪏 |
| U+11A6x | 𑪐 | 𑪑 | 𑪒 | 𑪓 | 𑪔 | 𑪕 | 𑪖 | 𑪗 | 𑪘 | 𑪙 | 𑪚 | 𑪛 | 𑪜 | 𑪝 | 𑪞 | 𑪟 |
| U+11A7x | 𑪠 | 𑪡 | 𑪢 | |||||||||||||
- კირილიცის დამწერლობას მონღოლები 1946 წლიდან იყენებენ. 1990 წლიდან ადგილი აქვს ძველ დამწერლობაზე გადასვლის მცდელობას, რომლითაც მონღოლები სარგებლობდნენ 800 წელზე მეტი ხანი. ძველმონღოლურ დამწერლობაზე შემორჩენილია მრავალი სასულიერო ხელნაწერი და საბჭოთა ლიტერატურა.
გრაფემები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
| სურათი | გრაფემათა სახელები | |
|---|---|---|
| ბეჭდ. | წერ. | |
|
ᠡ | титим |
|
᠊ᠡ | шуд буюу ацаг |
| ᠊᠊ | нуруу | |
|
ᠵ | шулуун шилбэ |
|
ᠶ | этгэр шилбэ |
|
ᠸ | матгар шилбэ |
|
ᠷ | өргөстэй шилбэ |
|
ᠳ᠋ | гогцоотой шилбэ |
|
ᡁ | хөндий шилбэ |
| ᠡ | хөлтэй шилбэ | |
|
ᠲ | артын шилбэ |
 
|
᠊᠊ᠣ ᠊ᠣ | гэдэс |
|
᠊ᠰ | завьж |
|
ᠠ | орхиц буюу цацлага |
|
᠊ᠠ | сүүл |
|
ᠢ | нум |
|
᠊ᠯ | эвэр |
|
᠊ᠮ | гэзэг |
|
ᠵ | жалжгар эвэр |
|
ᠴ | сэрээ эвэр |
|
ᡢ | ятгар затриг |
|
ᠽ | задгай зартиг |
|
ᠼ | битүү зартиг |
|
ᢓ | дэлбэн чих |
|
|
ᠹ | сэртэн чих |
ხმოვნები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
| ხმოვნები | А | Э | И | О | У | Ө | Ү | Е | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ბეჭდ. | წერ. | ბეჭდ. | წერ. | ბეჭდ. | წერ. | ბეჭდ. | წერ. | ბეჭდ. | წერ. | ბეჭდ. | წერ. | ბეჭდ. | წერ. | ბეჭდ. | წერ. | |
| იზოლირებული | ᠊ᠠ | ᠊ᠡ | ᠊ᠢ | ᠊ᠣ | ᠊ᠤ | ᠊ᠥ | ᠊ᠦ | ᠊ᠧ | ||||||||
| სიტყვის დასაწყისში | ᠊ᠠ | ᠊ᠡ | ᠊ᠢ | ᠊ᠣ | ᠊ᠤ | ᠊ᠥ | ᠊ᠦ | ᠊ᠧ | ||||||||
| სიტყვის შუაში | ᠊ᠠ | ᠊ᠡ | ᠊ᠢ | ᠊ᠣ | ᠊ᠤ | ᠊ᠥ᠋ | ᠊ᠦ᠋ | ᠊ᠧ | ||||||||
| სიტყვის ბოლოს | ᠊ᠠ | ᠊ᠡ | ᠊ᠢ | ᠊ᠣ | ᠊ᠤ | ᠊ᠥ | ᠊ᠦ | ᠊ᠧ | ||||||||
იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 115.
- Скородумова Л. Г., «Введение в старописменный монгольский язык», М.: Муравей-Гайд, 2000