მონღოლების პირველი შეჭრა უნგრეთში
| მონღოლების პირველი შეჭრა უნგრეთში | |||
|---|---|---|---|
| მონღოლთა დამპყრობლური ომების ნაწილი | |||
 მონღოლების პირველი შეჭრა უნგრეთში | |||
| თარიღი | 1241-1242 | ||
| მდებარეობა | უნგრეთი და ხორვატია | ||
| შედეგი | მონროლების გამარჯვება | ||
| მხარეები | |||
| |||
| ძალები | |||
| |||
| დანაკარგები | |||
| |||
მონღოლების პირველი შეჭრა უნგრეთში — მონღოლებსა და უნგრელებს შორის დაპირისპირება, რომელიც დაიწყო 1241 წელს და დამთავრდა 1242 წლის მარტში. მონღოლებს მეთაურობდა ოქროს ურდოს დამაარსებელი, ბათო-ყაენი.
წინაპირობა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მონღოლების შეჭრა ევროპაში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
უნგრელებმა პირველად შეიტყვეს მონღოლთა საფრთხის შესახებ 1229 წელს, როდესაც მეფე ანდრაშ II-მ თავშესაფარი მისცა ზოგიერთ გაქცეულ რუს ბიჭს. ზოგიერთი მადიარი (უნგრელი), რომელიც დარჩა პანონიის აუზში დიდი მიგრაციის დროს, ჯერ კიდევ ცხოვრობდა ზემო ვოლგის ნაპირებზე (ზოგიერთი მიიჩნევს, რომ ამ ჯგუფის შთამომავლები თანამედროვე ბაშკირები არიან, თუმცა ეს ხალხი ახლა ლაპარაკობს თურქული ენა და არა მაგიური). 1237 წელს დომინიკელი ბერი, ჯულიანუსი, გაემგზავრა ლაშქრობაში, რათა უკან წაეყვანათ ეს ბიჭები და უკან დაბრუნდა წერილით მეფე ბელათან. ამ წერილში ბათუ მოუწოდებდა უნგრეთის მეფეს, უპირობოდ დაეთმო თავისი სამეფო თათრებისთვის, წინააღმდეგ შემთხვევაში სრულ განადგურებას ემუქრებოდა. ბელამ არ უპასუხა და მოგვიანებით კიდევ ორი შეტყობინება გადაეცა უნგრეთს. პირველი, 1239 წელს, გაგზავნეს დამარცხებულმა კუმანმა ტომებმა, რომლებმაც ითხოვეს და მიიღეს თავშესაფარი უნგრეთში. მეორე გაიგზავნა 1241 წლის თებერვალში პოლონეთიდან, რომელიც სხვა მონღოლური ძალების შემოსევის წინაშე აღმოჩნდა.
კუმანელი ლტოლვილები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1239 წელს მონღოლთა რუსეთში შეჭრისა და მათი დამარცხების შემდეგ, ბევრი კუმან-ყიფჩაკელი განდევნეს სტეპიდან უფრო დასავლეთით ან სამხრეთით. ერთ-ერთი ასეთი ტომი იყო ხან კოტენის. როჯერიუსის თქმით, კოტენი ხელმძღვანელობდა ჯგუფს, რომელიც შედგებოდა 40 000 ოჯახისგან (ლათინური ფრაზა მრავალი მნიშვნელობით) უნგრეთში. ზოგიერთი ისტორიკოსი ამას განმარტავს, როგორც კოტენის ტომს, რომელიც შედგებოდა 40,000 ოჯახისაგან, თუმცა როგორც უნგრელი ისტორიკოსი ანდრაშ პალოჩი-ჰორვათი აღნიშნავს, მიწაზე, სადაც კუმანები უნდა დასახლდებოდნენ, შეეძლო მხოლოდ 17,000 ოჯახის დატევა, რითაც ვასკვნით რომ კოტენი მეთაურობდა 40 000 კაცს. კოტენმა თავშესაფარი ითხოვა ახლომდებარე უნგრეთის სამეფოში; მეფემ უპასუხა, რომ მათ შეეძლოთ ამის გაკეთება მანამ, სანამ კუმანები კათოლიციზმს მიიღებდნენ და მას თავიანთ ბატონად აღიარებდნენ და სამხედრო სამსახურს გაუწევდნენ.
კოტენი დათანხმდა ბელას პირობებს, დაჰპირდა ქრისტიანობის მიღებას და მონღოლებთან ბრძოლას (უნგრელები მოიხსენიებენ როგორც "თათრებს"). მეფემ მათ დაუყონებლივ მისცა ნება დასახლებულიყვნენ მდინარე ტისას გასწვრივ მდებარე ვაკეზე. თუმცა კუმანები, რომლებიც მიჩვეულნი იყვნენ მომთაბარე და დარბევაზე დაფუძნებულ ცხოვრების წესს, კარგად არ შეეგება უნგრეთის უმოძრაო მოსახლეობა. ყაჩაღობისა და გაუპატიურების მრავალი შემთხვევა დაფიქსირდა კუმანებთან, როგორც მოძალადეებად; ბელა ხშირად არ სჯიდა ამ დამნაშავეებს, რადგან არ სურდა მათთან კონფლიქტის წამოწყება. ადგილობრივები კუმანელებს ბრალს დებდნენ მონღოლებთან თანამშრომლობაში.
შეჭრა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ხუთი ცალკეული მონღოლური არმია შეიჭრა უნგრეთში 1241 წელს. მთავარმა არმიამ ბატუსა და სუბუტაის მეთაურობით გადალახა ვერეკეს უღელტეხილი. ყადანისა და ბურის არმიამ გადალახა ბორგოის უღელტეხილი. ორი მცირე ჯარი ბოჩეკისა და ნოიან ბოგუტაის მეთაურობით უნგრეთში სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან შევიდა. არმია, რომელიც პოლონეთში შეიჭრა ორდასა და ბაიდარის მეთაურობით, უნგრეთში შეიჭრა ჩრდილო-დასავლეთიდან.
მონღოლების გაქცევა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
1241 წლის ზაფხულსა და შემოდგომაზე მონღოლთა ჯარების უმეტესი ნაწილი ისვენებდა უნგრეთის დაბლობზე. 1242 წლის მარტის ბოლოს მათ დაიწყეს გაქცევა. წასვლის ყველაზე გავრცელებული მიზეზი არის დიდი ხანი ოგედეის სიკვდილი 1241 წლის 11 დეკემბერს, რამაც სავარაუდოდ აიძულა მონღოლები უკან მონღოლეთში დაბრუნებულიყვნენ, რათა სისხლის მთავრები ესწრებოდნენ ახალი დიდი ხანის არჩევის ცერემონიას. ამას მოწმობს ერთი პირველადი წყარო: ჯოვანი და პიან დელ კარპინის მატიანე, რომელმაც მონღოლთა კარის მონახულების შემდეგ განაცხადა, რომ მონღოლებმა ამ მიზეზით უკან დაიხიეს; მან ასევე განაცხადა, რომ ღმერთმა გამოიწვია დიდი ხანის სიკვდილი ლათინური ქრისტიანული სამყაროს დასაცავად.
მონღოლთა წასვლის ნამდვილი მიზეზები ბოლომდე არ არის ცნობილი, მაგრამ მრავალი დამაჯერებელი ახსნა არსებობს. მონღოლთა შემოსევა გადაიზარდა ძვირადღირებულ და იმედგაცრუებულ ალყაში, სადაც მათ მცირე ნაძარცვი მოიპოვეს და მკაცრ წინააღმდეგობას შეხვდნენ. გამარჯვების მიუხედავად, მათ ბევრი მამაკაცი დაკარგეს (იხ. ზემოთ). დაბოლოს, ისინი ევროპულ თეატრში დაჭიმულნი იყვნენ და განიცდიდნენ კუმანების აჯანყებას ახლანდელ სამხრეთ რუსეთში და კავკასიაში (ბათუ დაბრუნდა მის დასამხობად და ამაში დაახლოებით ერთი წელი გაატარა). კიდევ ერთი თეორია ეხება ევროპის ამინდს: უნგრეთს აქვს მაღალი წყლის დონე და ადვილად იტბორება. თანამედროვე მკვლევარების მიერ ხეების რგოლების ანალიზმა დაადგინა, რომ უნგრეთში 1242 წლის დასაწყისში იყო ცივი სველი ზამთარი (რაც ხელს უწყობდა შიმშილობას), რამაც, სავარაუდოდ, უნგრეთის ცენტრალური დაბლობი უზარმაზარ ჭაობად გადააქცია. ცხენებისთვის საძოვრების არარსებობის გამო, მონღოლებს მოუწიათ რუსეთში დაბრუნება უკეთესი მდელოების მოსაძებნად.
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Cartledge, Bryan (2011). A History of Hungary. C. Hurst & Co. ISBN 78-1-84904-112-6 Invalid ISBN
- Jackson, Peter (2005). The Mongols and the West, 1221–1410. Routledge.
- Salagean, Tudor (2016). Transylvania in the Second Half of the Thirteenth Century: The Rise of the Congregation System. Brill.
- Saunders, J. J. (1971). The History of the Mongol Conquests. London: Routledge & Kegan Paul.
- Sophoulis, Panos (2015). "The Mongol Invasion of Croatia and Serbia in 1242". Fragmenta Hellenoslavica. 2: 251–77.
- Sverdrup, Carl (2010). "Numbers in Mongol Warfare". Journal of Medieval Military History. Boydell Press. 8: 109–17 [p. 115]. ISBN 978-1-84383-596-7