იამნაიას კულტურა
იამნაიას კულტურა (რუს. Я́мная культу́ра) — გვიანი ნეოლითისა და ადრეული ბრინჯაოს ხანის არქეოლოგიური კულტურა პონტოს სტეპში, თარიღდება ძვ. წ. 3300 – 2600 წლით.[1] იამნაიას კულტურის მოსახლეობა სავარაუდოდ წარმოადგენდნენ აღმოსავლეთ ევროპის მონადირე-შემგროვებლებისა (EHG) და კავკასიელი მონადირე-შემგროვებლების (CHG) მონათესავე ხალხის გენეტიკურ ნარევს,[2] ამ წინაპრულ კომპონენტს ხშირად „სტეპურ წარმომავლობასაც“ უწოდებენ, რომელსაც დამატებით 18%-მდე ადრეული ევროპელი მიწათმოქმედების (EEF) მინარევი გააჩნდათ.[3] მათი კულტურა ძალიან წააგავდა აფანასევოს კულტურას და მათი მოსახლეობაც გენეტიკურად განურჩევადია.[4] ისინი ძირითადად მომთაბარეობა-მეცხოველეობას მიზდევდნენ, გააჩნდათ გვაროვნული წყობა და ურმები/ეტლების საშუალებით განაგებდნენ დიდი რაოდენობით ნახირს.
ისინი ასევე მჭიდრო კავშირში არიან გვიანი ნეოლითის კულტურებთან, რომლებიც მოგვიანებით მთელი ევროპისა და ცენტრალური აზიის მაშტაბით გავრცელდნენ, განსაკუთრებით საბრძოლო ცულების კულტურასა (Corded Ware) და თასების კულტურასთან, ასევე სინტაშტას, ანდრონოვოსა და სრუბნაიას კულტურების მოსახლეობასთან. საბრძოლო ცულების კულტურიდან უკუმიგრაციამაც გარკვეული გავლენა იქონია სინტაშტასა და ანდრონოვოს კულტურებზე.[5] ამ გუფებში, იამნაიას კულტურის რამდენიმე ასპექტი გვხვდება. გენეტიკურმა კვლევებმა ასევე აჩვენა, რომ ამ მოსახლეობათა დიდი ნაწილი სტეპური წარმომავლობისაა.[4][6][7][8]
იამნაიას კულტურა იდენტიფიცირდება გვიან პროტო-ინდოევროპელებთან, ხოლო პონტურ-კასპიური სტეპი პროტო-ინდო-ევროპული ენის ურჰაიმატად (თავდაპირველი სამშობლო) განიხილება.
მახასიათებლები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
იამნაიას კულტურა იყო ნახევრად-მომთაბარე, გარკვეულწილად მდინარის მახლობლად მიზდევდნენ აგრიკულტურასაც, გააჩნდათ მცირე რაოდენობით გამაგრებული ადგილები, რომელთაგან ყველაზე დიდი იყო მიხაილოვკა.[9]
მალორი და ადამსი ვარაუდობენ, რომ იამნაიას საზოგადოებას შეიძლება ჰქონოდა სამი დიფერენცირებული სოციალური კლასის სამმხრივი სტრუქტურა, თუმცა არსებული მასალები არ ადასტურებენ კონკრეტული კლასების არსებობას, როგორიცაა ქურუმები, მეომრები და მიწათმოქმედები.[10]
კულტურისთვის დამახასიათებელია სამარხები ორმოსამარცხებში ყორღანის (გორასამარხის) ქვეშ, სადაც დაკრძალულს თან ატანდნენ ცხოველებს. ზოგიერთი საფლავი შეიცავს გრძელ ანთროპომორფიულ სტელას.[11] საფლავში გარდაცვლილს მწოლიარე პოზიციაში ათავსებდნენ, მოხრილი მუხლებით და ფარავდნენ ჟანგმიწით. ზოგიერთი ყორღანი „საფლავების სტრატიფიცირებულ მიმდევრობას“ მოიცავდა.[12] არსებობს ვარაუდი, რომ ყორღანული სამარხები იშვიათი და განკუთვნილი მოზარდებისთვის იყო განკუთვნილი, რომლებიც ძირითადად, მაგრამ არ სავალდებულოდ, იყვნენ მამრები.[13] სტატუსი და სქესის ამღმნიშვნელია ჩატანებული საქონელი და პოზიცია, ზოგიერთ ადგილას კი ელიტური პირებს კრძალავდნენ სრულიად ხისგან დამზადებულ ეტპებზე.[14] საფლავში საქონლის ჩაყოლება გავრცელებული იყო იამნაიას აღმოსავლეთის საფლავებში, რომელიც ასევე ხასიათდება მამაკაცების დაკრძალვის უფრო დიდი წილით და მამაკაცებზე ორიენტირებული რიტუალებით ვიდრე დასავლეთის ადგილები.[15]
ჩრდილოეთ პონტოს სტეპებში გათხრილია მსოფლიოში უძველესი ბორბლები, რომლებიც შესაძლოა ასოცირდებოდეს ინდოევროპელებთან.[16] იამნაიას კულტურა ფლობდა და იყენებდა როგორც ორბობლიან ურმებს, ასევე ოთხბორბლიან ეტლებს, რომელსაც ამ დროისთვის ხარებით ატარებდნენ, და არსებობს მტკიცებულება, რომ ისინი ცხენოსნობასაც მიზდევდნენ.[17]
ენტონი[18] სპეკულირებს, რომ იამნაიას დიეტა შესდგებოდა ხორცის, რძის, იოგურტის, ყველისა და თესლებისა და ველური ბოსტნეულისგან დამზადებული სუპებისაგან და, სავარაუდოდ, ასევე თაფლის სასმელისგან.
მეტალურგებს და სხვა სახის ხელოსნებს იამნაიას საზოგადოებაში ენიჭებოდათ განსაკუთრებული სტატუსი. აღსანიშნავია, რომ ზოგჯერ ლითონის საგნები დიდი რაოდენობით გვხვდება ელიტარულ საფლავებში. გამოიყენებოდა ლითონის დამუშავების ახალი ტექნოლოგიები და იარაღის ფორმები.[14]
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- Allentoft, Morten E.; et al. (2015). „Population genomics of Bronze Age Eurasia“. Nature. 522 (7555): 167–172. Bibcode:2015Natur.522..167A. doi:10.1038/nature14507. PMID 26062507. S2CID 4399103.
- Anthony, David W. (2007). The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press. ISBN 978-0691058870.
- Anthony, David (2017). „Archaeology and Language: Why Archaeologists Care About the Indo-European Problem“, European Archaeology as Anthropology: Essays in Memory of Bernard Wailes.
- Anthony, David (Spring–Summer 2019a). „Archaeology, Genetics, and Language in the Steppes: A Comment on Bomhard“. Journal of Indo-European Studies. 47 (1–2). ციტირების თარიღი: January 9, 2020.
- Anthony, David W. (2019b) „Ancient DNA, Mating Networks, and the Anatolian Split“, Dispersals and Diversification: Linguistic and Archaeological Perspectives on the Early Stages of Indo-European. BRILL, გვ. 21–54. ISBN 978-9004416192.
- Cassidy LM, Martiniano R, Murphy EM, Teasdale MD, Mallory J, Hartwell B, Bradley DG (2016). „Neolithic and Bronze Age migration to Ireland and establishment of the insular Atlantic genome“. PNAS. 113 (2): 368–373. Bibcode:2016PNAS..113..368C. doi:10.1073/pnas.1518445113. PMC 4720318. PMID 26712024.
- Dolukhanov, Pavel M. (1996), The Early Slavs: Eastern Europe from the Initial Settlement to the Kievan Rus, New York: Longman, ISBN 0-582-23627-4
- Fortson, Benjamin W. (2004), Indo-European Language and Culture: An Introduction, Blackwell Publishing
- Gallego-Llorente M, Connell S, Jones ER, Merrett DC, Jeon Y, Eriksson A, et al. (2016). „The genetics of an early Neolithic pastoralist from the Zagros, Iran“. Scientific Reports. 6: 31326. Bibcode:2016NatSR...631326G. doi:10.1038/srep31326. PMC 4977546. PMID 27502179.
- Haak W, Lazaridis I, Patterson N, Rohland N, Mallick S, Llamas B, et al. (2015). „Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe“. Nature. 522 (7555): 207–211. arXiv:1502.02783. Bibcode:2015Natur.522..207H. bioRxiv 10.1101/013433. doi:10.1038/nature14317. PMC 5048219. PMID 25731166.
- Jeong, Choongwon; Balanovsky, Oleg; Lukianova, Elena; Kahbatkyzy, Nurzhibek; et al. (April 29, 2019). „The genetic history of admixture across inner Eurasia languages in Europe“. Nature Ecology and Evolution. Nature Research. 3 (6): 966–976. doi:10.1038/s41559-019-0878-2. hdl:10871/36562. PMC 6542712. PMID 31036896.
- Jones, Eppie R.; Gonzalez-Fortes, Gloria; Connell, Sarah; Siska, Veronika; et al. (2015). „Upper Palaeolithic genomes reveal deep roots of modern Eurasians“. Nature Communications. 6: 8912. Bibcode:2015NatCo...6.8912J. doi:10.1038/ncomms9912. PMC 4660371. PMID 26567969.
- Jones ER, Zarina G, Moiseyev V, Lightfoot E, Nigst PR, Manica A, Pinhasi R, Bradley DG (2017). „The Neolithic transition in the Baltic was not driven by admixture with early European farmers“. Current Biology. 27 (4): 576–582. doi:10.1016/j.cub.2016.12.060. PMC 5321670. PMID 28162894.
- Kuzmina, Elena E. (2007). The Origin of the Indo-Iranians. BRILL. ISBN 978-9004160545.
- Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Mittnik, Alissa; Renaud, Gabriel; et al. (2014). „Ancient human genomes suggest three ancestral populations for present-day Europeans“. Nature. 513 (7518): 409–413. arXiv:1312.6639. Bibcode:2014Natur.513..409L. doi:10.1038/nature13673. PMC 4170574. PMID 25230663.
- თარგი:Cite biorxiv Supplementary Information}}
Lazaridis I, Nadel D, Rollefson G, Merrett DC, Rohland N, Mallick S, et al. (25 July 2016). „Genomic insights into the origin of farming in the ancient Near East“. Nature (published August 2016). 536 (7617): 419–424. Bibcode:2016Natur.536..419L. doi:10.1038/nature19310. PMC 5003663. PMID 27459054. - Mallory, J. P. (1997), „Yamna Culture“, Encyclopedia of Indo-European Culture, Fitzroy Dearborn
- Mallory, J.P. (1999), In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth (reprint რედ.), London: Thames & Hudson, ISBN 978-0-500-27616-7, https://archive.org/details/insearchofindoeu00jpma
- Martiniano, R, et al. (2017). „The population genomics of archaeological transition in west Iberia: Investigation of ancient substructure using imputation and haplotype-based methods“. PLOS Genet. 13 (7): e1006852. doi:10.1371/journal.pgen.1006852. PMC 5531429. PMID 28749934.
- თარგი:Cite biorxiv
Mathieson, Iain; et al. (November 23, 2015). „Genome-wide patterns of selection in 230 ancient Eurasians“. Nature (published December 24, 2015). 528 (7583): 499–503. Bibcode:2015Natur.528..499M. doi:10.1038/nature16152. PMC 4918750. PMID 26595274. - Mathieson, Iain; et al. (February 21, 2018). „The Genomic History of Southeastern Europe“. Nature. Nature Research. 555 (7695): 197–203. Bibcode:2018Natur.555..197M. doi:10.1038/nature25778. PMC 6091220. PMID 29466330.
- Morgunova, Nina; Khokhlova, Olga (2013). „Chronology and Periodization of the Pit-Grave Culture in the Area Between the Volga and Ural Rivers Based on 14C Dating and Paleopedological Research“. Radiocarbon. 55 (2–3): 1286–1296. doi:10.2458/azu_js_rc.55.16087. ISSN 0033-8222.
- Narasimhan VM, Patterson N, Moorjani P, Rohland N, et al. (2019). „The formation of human populations in South and Central Asia“. Science. 365 (6457): eaat7487. doi:10.1126/science.aat7487. PMC 6822619. PMID 31488661.
- Nordgvist, Kerkko; Heyd, Volker (2020). „The Forgotten Child of the Wider Corded Ware Family: Russian Fatyanovo Culture in Context“. Proceedings of the Prehistoric Society. 86: 65–93. doi:10.1017/ppr.2020.9. S2CID 228923806.
- Novembre, John (11 June 2015). „Ancient DNA steps into the language debate“ (PDF). Nature. 522 (7555): 164–165. doi:10.1038/522164a. PMID 26062506. S2CID 205085294.
- Parpola, Asko (2015), The Roots of Hinduism, Oxford University Press
- Pashnick, Jeff (August 2014). Genetic Analysis of Ancient Human Remains from the Early Bronze Age Cultures of the North PonticSteppe Region (Masters Theses thesis). 737. Grand Valley State University. ციტირების თარიღი: January 12, 2020.
- Pathak AK, Kadian A, Kushniarevich A, Montinaro F, Mondal M, Ongaro L, et al. (December 6, 2018). „The Genetic Ancestry of Modern Indus Valley Populations from Northwest India“. The American Journal of Human Genetics. 103 (6): 918–929. doi:10.1016/j.ajhg.2018.10.022. PMC 6288199. PMID 30526867.
- Unterländer, Martina; Palstra, Friso; Lazaridis, Iosif; Pilipenko, Aleksandr; Hofmanová, Zuzana; Groß, Melanie; et al. (2017). „Ancestry and demography and descendants of Iron Age nomads of the Eurasian Steppe“. Nature Communications. 8: 14615. Bibcode:2017NatCo...814615U. doi:10.1038/ncomms14615. ISSN 2041-1723. PMC 5337992. PMID 28256537.
- Wang, Chuan-Chao (February 4, 2019). „Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions Eurasia“. Nature Communications. Nature Research. 10 (1): 590. bioRxiv 10.1101/322347. doi:10.1038/s41467-018-08220-8. PMC 6360191. PMID 30713341.
- Wilde S, Timpson A, Kirsanow K, Kaiser E, Kayser M, Unterländer M, et al. (2014). „Direct evidence for positive selection of skin, hair, and eye pigmentation in Europeans during the last 5,000 y“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (13): 4832–4837. Bibcode:2014PNAS..111.4832W. doi:10.1073/pnas.1316513111. PMC 3977302. PMID 24616518.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Morgunova & Khokhlova 2013.
- ↑ „Europe's fourth ancestral 'tribe' uncovered“. BBC. 16 November 2015.
- ↑ Wang, Chuan-Chao; Reinhold, Sabine; Kalmykov, Alexey; Wissgott, Antje; Brandt, Guido; Jeong, Choongwon; Cheronet, Olivia; Ferry, Matthew; Harney, Eadaoin; Keating, Denise; Mallick, Swapan (2019-02-04). „Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions“. Nature Communications. 10 (1). doi:10.1038/s41467-018-08220-8. ISSN 2041-1723. PMC 6360191.
- ↑ 4.0 4.1 Allentoft 2015.
- ↑ Novembre 2015, "evidence to support theories of a back-migration from Corded Ware-related populations that contributed to the origins of the Sintashta culture in the Urals and their descendants, the Andronovo."
- ↑ Haak et al. 2015.
- ↑ Mathieson, et al. 2015.
- ↑ Gibbons, Ann (June 10, 2015). „Nomadic herders left a strong genetic mark on Europeans and Asians“. Science. AAAS.
- ↑ Mallory 1997, p. 212.
- ↑ (1997) რედ. J. P. Mallory: Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn, გვ. 653. ISBN 1-884964-98-2. OCLC 37931209.
- ↑ Anthony 2007, p. 339.
- ↑ Anthony 2007, p. 319.
- ↑ author., Anthony, David. The Horse, the Wheel, and Language. OCLC 1102387902.
- ↑ 14.0 14.1 J., Harrison, Richard. The transformation of Europe in the third millennium BC: the example of "Le Petit-Chasseur I + II" (Sion, Valais, Switzerland), გვ. 196. OCLC 718304072.
- ↑ Anthony 2007, p. 305.
- ↑ Holm, Hans J. J. G. (2019): The Earliest Wheel Finds, their Archeology and Indo-European Terminology in Time and Space, and Early Migrations around the Caucasus. Series Minor 43. Budapest: ARCHAEOLINGUA ALAPÍTVÁNY. ISBN 978-615-5766-30-5. With 306 references, six greyscaled and coloured images, and miniatur images within the table of 130 representative finds, including brandnew ones in Germany and Western China.
- ↑ P., Mallory, J. (2003). In search of the Indo-Europeans : language, archaeology, and myth. Thames and Hudson, გვ. 213. ISBN 0-500-27616-1. OCLC 886668216.
- ↑ Anthony 2007, p. 430.