იხილეთ წყარო გვერდისთვის თამარ მეფე

{{მრავალმნიშვნელოვნება*|თამარი}}
{{ინფოდაფა მმართველი      
|ქვეყანა = [[საქართველოს სამეფო|საქართველოს]] 
|თანამდებობა = [[ერთიანი საქართველოს მეფეები|მეფე]]
|სახელი = თამარი
|ორიგინალური სახელი = 
|რიგი =
|რიგი-მეუღლეების = 
|სურათი = Tamar (Vardzia fresco detail).jpg
|წარწერა = ფრესკა ვარძიის მიძინების ტაძარში
|მმართველობის დასაწყისი = [[1184]]
|მმართველობის დასასრული = [[1213]], შესაძლოა [[1210]] ან [[1207]]
|წინამორბედი = [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]] 
|მემკვიდრე = [[გიორგი IV ლაშა]]
|სხვა წოდებები = მეფეთ მეფე და დედოფალთ დედოფალი აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა, შირვანთა და შაჰანშათა და მბრძანებელი ყოვლისა აღმოსავლეთისა და დასავლეთისა, დიდება ამა სამყაროსა და სარწმუნოებისა, მესიის მოვლენილი
|რელიგია = [[მართლმადიდებელი ქრისტიანი]]
|პარტია = 
|დაბადების თარიღი = [[1160]]
|დაბადების ადგილი = 
|გარდაცვალების თარიღი = [[1213]], შესაძლოა [[1210]] ან [[1207]]
|გარდაცვალების ადგილი = [[აგარანი]]
|ქორწინება = 1. [[იური (გიორგი)]] <br/>2. [[დავით სოსლანი]]
|შვილები = 1. [[გიორგი IV ლაშა]]  <br/> 2. [[რუსუდანი]] 
|დინასტია = [[ბაგრატიონები]]
|მამა = [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]] 
|დედა = [[ბურდუხანი]]
|ხელმოწერა=Tamar signature.svg}}
'''თამარი''', '''თამარ მეფე''' (დ. დაახ. [[1160]] — გ. [[1213]], შესაძლოა [[1210]] ან [[1207]]) — [[საქართველო]]ს [[მონარქი]] [[1184]] წლიდან, [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III-ის]] ასული, [[ბაგრატიონი (დინასტია)|ბაგრატიონთა]] სამეფო დინასტიის წარმომადგენელი. თამარს [[საქართველოს ოქროს ხანა]]ში მოუწია მეფობა და უაღრესად წარმატებული მმართველი აღმოჩნდა. თამარი ატარებდა ტიტულს: „მეფეთ მეფე და დედოფალთ დედოფალი აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა, შირვანთა და შაჰანშათა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა და დასავლეთისა თვითმფლობელობითა მპყრობელი“.

[[1179]] წელს [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|მეფე გიორგიმ]] თამარი თანამოსაყდრედ გამოაცხადა. [[1184]] წელს, მეფე გიორგის გარდაცვალების შემდეგ, ქვეყანაში რთული ვითარება შეიქმნა; ფეოდალურმა არისტოკრატიამ დაიწყო ბრძოლა დაკარგული პოლიტიკური პრივილეგიების აღსადგენად. [[1185]] წელს გავლენიან ფეოდალთა ერთმა ჯგუფმა თამარს, მისი სურვილის წინააღმდეგ, შერთო ანდრეი ბოგოლიუბსკის შვილი [[იური ბოგოლიუბსკი|იური]], რომელიც ქართულ წყაროებში ცნობილია „[[გიორგი რუსი]]ს“ სახელით. ორი-ორნახევარი წლის შემდეგ თამარი განქორწინდა და იური [[საქართველო]]დანაც განდევნეს. მეფე თამარი მეორედ დაქორწინდა დაახლოებით [[1189]] (ან [[1187]]) წელს [[დავით სოსლანი|დავით სოსლანზე]].

თამარის დროს [[საქართველო]] [[კავკასია|კავკასიის]] უძლიერეს [[სახელმწიფო]]დ იქცა. ისტორიკოსთა ერთი ნაწილის აზრით, ეს ძლიერება არ ემყარებოდა ქვეყნის შინაგან საწარმოო ძალთა განვითარებას, გაერთიანებული ფეოდალური მონარქიის ეკონომიკური ძლიერების ძირითად წყაროს სამხედრო ნადავლი და ხარკი შეადგენდა და ქვეყნის გაერთიანება ეფემერული ხასიათისა იყო.<ref>გ. ნათაძე, საქართველოს ისტორიის მოკლე სოციოლოგიური მიმოხილვა, თბ., 1925, ნაწ. II , გვ. 66 –67;</ref><ref>ქ. რაჭველიშვილი, საქართველოს ფეოდალიზმის ისტორია, 1927, გვ. 14</ref> ისტორიკოსთა მეორე ნაწილის აზრით, გაერთიანებული საქართველოს სიძლიერე შესაფერის სოციალურ-ეკონომიკურ ბაზისს ემყარებოდა.<ref>ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს რუსეთთან შეერთების ისტორიული მნიშვნელობისათვის, საქართველოს ისტორიის საკითხები, V, თბ., 1971. გვ. 161;</ref><ref>ნ.ბერძენიშვილი, კლასობრივი და შინაკლასობრივი ბრძოლის გამოვლინება საქართველოს საგარეო-პოლიტიკურ ურთიერთობაში, საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, თბ., 1965, გვ. 23 – 42.</ref><ref>ს. ჯანაშია, საქართველოს ისტორია, 1943.</ref> თამარის მეფობის პერიოდში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ბრძოლა გაიმართა, რომელთაგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია [[1195]] წლის [[შამქორის ბრძოლა 1195|შამქორისა]] და [[1203]] წლის [[ბასიანის ბრძოლა 1203|ბასიანის]] ბრძოლები.

== ცხოვრების ადრეული წლები  ==
[[ფაილი:Gugeti.jpg|thumb|მარცხნივ|[[გეგუთის სასახლე|გეგუთის სასახლის]] ნანგრევები. გიორგი III-ის და თამარის სამეფო სასახლე.]]
[[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]] [[XII საუკუნე|XII საუკუნის]] 50-იან წლებში [[ოსები|ოსთა]] მეფის, [[ხუდდანი]]ს ასულ [[ბურდუხანი|ბურდუხანზე]] დაქორწინდა. ამ ქორწინებას გარკვეული პოლიტიკური მიზანიც ჰქონდა — ჩრდილოეთის მეზობლებთან კავშირის განმტკიცება. თავის მხრივ, ბურდუხანი გამორჩეული ქალი ყოფილა. მას განსაკუთრებული პატივისცემით მოიხსენიებს და დიდ შეფასებას აძლევს [[ბასილი ეზოსმოძღვარი]]<ref>[[ბასილი ეზოსმოძღვარი]] [http://lib.ge/body_text.php?7110 „ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110602051344/http://lib.ge/body_text.php?7110 |date=2011-06-02 }}</ref>.

[[1160]] წელს [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]]-სა და ბურდუხანს შეეძინათ ქალიშვილი – თამარი. თამარმა იმ დროისთვის სათანადო აღზრდა-განათლება მიიღო. თამარს თავისი გონიერებით ადრევე მიუქცევია ყურადღება. მას განსაკუთრებულად მზრუნველობდა მამიდა ([[დემეტრე I]]-ის ასული, გიორგი III-ის და) [[რუსუდანი (დიპლომატი)|რუსუდანი]], რომელიც [[ხორასანი|ხორასნის]] სულთნის ცოლყოფილი იყო და დაქვრივების შემდეგ [[საქართველო]]ში დაბრუნდა. ფაქტობრივად, თამარი და თავისი [[რუსუდანი (გიორგი III-ის ასული)|და]] მამიდასთან იზრდებოდნენ.

[[ორბელთა აჯანყება 1177-1178|ორბელთა შეთქმულების]] შემდეგ მეფე გიორგიმ „შემყრელმან შვიდთავე სამეფოთა მისთამან აწჳა დედოფალთა დედოფალი, ბედნიერი და სჳანი ცოლი მისი ბურდუხან და შვილი მათი თამარ, ნათელი და ბრწყინვალება თუალთა მათთა, და მანიაკი ყოველთა მეფეთა, და გჳრგჳნი ყოველთა ჴელმწიფეთა ... მეფე ყო თამარ, თანადგომითა ყოველთა პატრიაქთა და ებისკოპოზთა, დიდებულთა იმიერთა და ამიერთა, ვაზირთა და სპასალართა და სპასპეტთა ... და დაადგა გჳრგჳნი ოქროსა თავსა მისსა“<ref>ქართლის ცხოვრება, ტ. II, თბილისი, 1959, გვ. 20</ref>. ეს მოხდა [[1179]] წელს. მეფემ დიდიდებულები დააფიცა თამარის ერთგულებაზე.<ref name="istoriani">[http://www.orthodoxy.ge/istoria/qartlis_tskhovreba/istoriani1.htm ''ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი'', ქართლის ცხოვრება]</ref> ამის შემდეგ, სახელმწიფოში ცხოვრება ჩვეული წესით გაგრძელდა. [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]] კვლავ აქტიურად მონაწილეობდა [[სახელმწიფო]]ს მართვა-გამგეობაში. დაახლოებით ამავე ხანებში გარდაიცვალა ბურდუხან დედოფალი.

მამა-შვილის ერთობლივი მმართველობის ხანაში, [[1179]] წელს საგანგებო საკანონმდებლო კრება მოუწვევიათ, რომლის მთავარი მიზანი ქვეყანაში გახშირებული პარვისა და ყაჩაღობის მოსპობა იყო. კრებამ ამ დანაშაულის ჩამდენთათვის სასჯელის უმაღლესი ფორმა — ჩამოხრჩობა დააწესა.<ref name="istoriani" /><ref>ი. დოლიძე, ქართული სამართლის ძეგლები, II, გამოც. გვ. 22.</ref><ref>ივ. ჯავახიშვილი, ქართული სამართლის ისტორია, წ. II, ნაკვ. II, გვ. 482.</ref><ref>ბასილი ეზოსმოძღვარი,  გვ.141</ref>

[[1184]] წლის [[27 მარტი|27 მარტს]], [[ვნების კვირა|ვნების კვირის]] სამშაბათს, [[კახეთი|კახეთში]] გარდაიცვალა გიორგი III. [[თბილისი|თბილისში]] [[ისნის ციხე]]ში მყოფ თამარს მამის გარდაცვალება შეატყობინეს. პატრიარქმა და დიდებულებმა [[სამშვილდე]]ში მყოფ რუსუდანს ამცნეს ეს ამბავი და თბილისში ჩამოიყვანეს. გიორგი III [[მცხეთა]]ში დაკრძალეს და იმავე წელს გადაასვენეს [[საქართველო]]ს მეფეთა საძვალეში – [[გელათის მონასტერი|გელათში]].

[[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]]-ს მიერ დიდებულებზე მოპოვებულმა მნიშვნელოვანმა გამარჯვებამ ქვეყნის ცენტრალიზებას შეუწყო ხელი. დიდგვაროვანთა უფლებების აღდგენისთვის ხელსაყრელი დრო სწორედ მეფის გარდაცვალების შემდეგ შეიქმნა. მიუხედავად იმისა, რომ თამარი ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში გამეფდა, დიდგვაროვანმა ფეოდალებმა, ეს საკმარისად არ მიიჩნიეს და მისი ხელახლა მეფედ კურთხევა გადაწყვიტეს.

სწორედ აქედან ჩაეყარა საფუძველი ფეოდალთა პროტესტს სამეფო კარის ჯერ კიდევ გიორგი მესამისეული პოლიტიკის წინააღმდეგ<ref>ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარის, ქართლის ცხოვრება II, გვ. 131.</ref><ref>ივ. ჯავახიშვილი, ქართული სამართლის ისტორია, II, ნაკვ. II, გვ. 191.</ref>. ეს პროტესტი თანდათანობით კიდევ უფრო გამძაფრდა. ფეოდალებმა, „იმიერთა და ამიერთა“, ერთხმად განაცხადეს, რომ ისინი [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]]-ის დროს დაწინაურებულ უგვარო მოხელეებს აღარ დაემორჩილებოდნენ. ასეთებად მიიჩნიეს ამირსპასალარი [[ყუბასარი]] და მსახურთუხუცესი [[აფრიდონი]]. სამეფო კარი დათმობაზე წავიდა და ეს მოხელეები თანამდებობებიდან გადააყენა. ამის შემდეგ ფეოდალებს შორის ამ თანამდებობების ხელში ჩაგდებისთვის ბრძოლა დაიწყო.

== მეფობის ადრეული წლები და პირველი ქორწინება ==
[[ფაილი:Queentamar giorgi.jpg|300px|thumb|მარცხნივ|თამარ მეფის, ლაშა-გიორგისა და გიორგი მესამის ფრესკები [[ბეთანიის მონასტერი|ბეთანიის მონასტრის]] ჩრდილოეთ ფასადზე.]]
დიდგვაროვანთა პროტესტი ჯერ კიდევ დასრულებული არ იყო, როცა [[მეჭურჭლეთუხუცესი|მეჭურჭლეთუხუცესმა]] [[ყუთლუ-არსლანი|ყუთლუ-არსლანმა]], რომელსაც ბევრი თანამოაზრე ჰყავდა, თამარს ახალი მოთხოვნები წაუყენა. მისი მოთხოვნებით [[ისანი|ისანში]] ახალი სახელმწიფო ინსტიტუტი, ე. წ. „კარავი“ უნდა დაარსებულიყო.

[[ისანი|ისანში]] მდებარეობდა მეფის სასახლე და [[საქართველო]]ს სამეფოს უმაღლესი ინსტიტუტი – [[დარბაზი|სახელმწიფო დარბაზი]]. დარბაზის მოწვევა მხოლოდ მეფის სურვილზე იყო დამოკიდებული, ამჯერად კი ყუთლუ-არსლანის დასი მოითხოვდა, რომ სასახლის გვერდით კარავი ყოფილიყო დადგმული. ამ კარავში, მეფისგან დამოუკიდებლად და მეფის დაუსწრებლად, სახელმწიფო მართვა-გამგეობასა და უზენაეს მართლმსაჯულებასთან დაკავშირებული საქმეები უნდა განხილულიყო. ყუთლუ-არსლანის დასის გეგმით, [[მეფე]]ს კანონმდებლობითი უფლება უნდა ჩამორთმეოდა და მთლიანად ამ ახალ ინსტიტუტს გადასცემოდა, ხოლო მეფეს მხოლოდ აღმასრულებელი ფუქციები დარჩებოდა. ყუთლუ-არსლანის მოწინააღმდეგეებმა თამარ მეფეს ამ დასის ხელმძღვანელის შეპყრობა ურჩიეს . თამარის მრჩევლებს ეგონათ, რომ ყუთლუს დაჭერა ამბოხებულთა მოძრაობას ჩაახშობდა, თუმცა ეს ასე არ მოხდა.

აჯანყებულებთან მოსალაპარაკებლად თამარ მეფემ [[კრავაი ჯაყელი]] და [[ხუაშაქ ცოქალი]], ორი გამოჩენილი მანდილოსანი, მიაგზავნა. შეთანხმება ურთიერთდათმობით გახდა შესაძლებელი. „კარავის“ დაარსების იდეა არ მიიღეს, თუმცა, ამის სანაცვლოდ, თამარ მეფემ დარბაზის უფლებები გაზარდა.

ყუთლუ-არსლანის პოლიტიკური დასის დაშოშმინების შემდეგ, საქართველოს მეფემ მნიშვნელოვანი პოლიტიკური გადაწყვეტილება მიიღო. თამარის ბრძანებით [[მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი]]სა და ვაზირის თანამდებობა [[ანტონ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი|ანტონმა]] მიიღო. [[ამირსპასალარი|ამირსპასალარად]] დაინიშნა [[სარგის ჯაყელი (ამირსპასალარი)|სარგის ჯაყელი]].<ref>ამ თანამდებობაზე ადრე მყოფი [[გამრეკელი თორელი]] (XII საუკუნე)</ref>

მიუხედავად ამისა, დიდგვაროვანი ფეოდალები მნიშვნელოვან ძალაუფლებას კვლავ ინარჩუნებდნენ. ისინი აქტიურად ერეოდნენ თამარის პირად ცხოვრებაშიც. ეს ნათლად გამოჩნდა განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც დედოფლის ქორწინების საკითხი დადგა. დიდგვაროვნები თამარის საქმროდ მათთვის მისაღებ კანდიდატურას ეძებდნენ. ასეთად მათ [[იური ბოგოლიუბსკი]] (გიორგი რუსი) მიიჩნიეს. თუმცა, ზოგი დიდებული თამარის იური ანდრეის ძეზე დაქორწინების წინააღმდეგი იყო; ისინი თამარს ურჩევდნენ, კავშირი [[ბიზანტია|ბიზანტიის]] მმართველებთან დაემყარებინა, მაგრამ მათი მცდელობა უშედეგო აღმოჩნდა.

უფლისწული იური როსტოვ-სუზდალის დიდი მთავრის, [[ანდრეი ბოგოლუბსკი|ანდრეის]] შვილი იყო. ანდრეის გარდაცვალების შემდეგ, სამთავროში ვითარება მნიშვნელოვნად შეიცვალა. იური სამთავროდან გააძევეს, რის შემდეგაც [[ჩრდილოეთი კავკასია|ჩრდილოეთ კავკასიაში]] წავიდა<ref>ი. ცინცაძე, ძიებანი რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან (X-XV სს.) თბ., 1956, გვ. 89-90</ref>. სწორედ იქ დაუკავშირდნენ ქართველი დიდებულები ანდრეის ვაჟს. წყაროების მიხედვით, [[საქართველო]]ს [[მეფე]] ამ ქორწინების წინააღმდეგი იყო. „ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი“ გადმოგვცემს თამარის პასუხს შეთავაზებულ წინადადებაზე:
{{ციტატა|კაცნო, ვითარ ღირს არს შეუტყობელი ეს ქმნად? არა ვიცით კაცისა ამის უცხოსა ქცევა და საქმე, არცა მჴედრობისა, არცა ბუნებისა, და არცა ქცევისა. მაცალეთ, ვიდრემდის განიცადონ ყოველთა სიკიეთე, განა სიდრკუე მისი.<ref>ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი, ქართლის ცხოვრება II, გვ. 120.</ref>}}

მიუხედავად ამისა, ეს ქორწინება მაინც შედგა. თამარის ორივე ისტორიკოსი ერთხმად აღიარებს, რომ იური უფლისწულს ცუდი ზნე აღმოაჩნდა – მას მემთვრალეობაში, მამათმავლობასა და ზოოფილიაში სდებდნენ ბრალს <ref>Жизнь царицы цариц Тамар, стр. 31</ref><ref>ისტორიანი და აზმანი შარავანდეთთანი, ქართლის ცხოვრება, II, გვ.140</ref><ref>ამ თემას ეხება ი. ცინცაძე, ძიებანი რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობის ისტორიიდან (X-XVI) გვ. 127.</ref>. თამარმა აღნიშნულის შესახებ დარბაზს მოახსენა, რომელმაც იური ანდრეის ძის საქართველოდან ექსორიაქმნის (გაძევების) შესახებ გადაწყვეტილება მიიღო. „წარიყვანეს ექსორია-ქმნად, გარნა აურაცხელითა ლარითა, სიმდიდრითა და საჭურჭლითა“<ref>ისტორიანი და აზმანი შარავანდეთთანი, ქართლის ცხოვრება, ტ. II, თბ., 1959, გვ. 41.</ref>. [[საქართველო]]დან განდევნილმა [[იური ბოგოლიუბსკი]]მ თავი [[კონსტანტინოპოლი|კონსტანტინოპოლს]] შეაფარა. წყაროთა ცნობით, ეს ფაქტი ქორწინებიდან ორი-ორნახევარი წლის შემდეგ მომხდარა.<ref>ისტორიანი და აზმანი შარავანდეთთანი: „ორი წლამდის გინა უმეტეს იყოს განსაცდელისა უცხოსა თმენასა შინა“ (ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 141)</ref><ref>ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი: „ორისა და ნახევარსა წელთა, ვითარ გურდემლი, მოითმენდა მჴნე თამარ უკეთურებით რუსისათა.“</ref>

იური დარბაზის გადაწყვეტილებას არ შეეგუა და [[1191]] წელს აჯანყება დაიწყო. იგი თავისი მხარდამჭერი რაზმით [[საქართველო]]ში [[ერზურუმი (ქალაქი)|ერზრუმის]] გზით შემოვიდა. აჯანყებას ბევრმა დიდებულმა დაუჭირა მხარი, მათგან აღსანიშნავია: [[გუზანი]] – [[კლარჯეთი]]სა და [[შავშეთი]]ს მმართველი, [[ბოცო ჯაყელი|ბოცო]] – [[სამცხე|სამცხის]] სპასალარი და [[ვარდან დადიანი]] — მსახურთუხუცესი. აჯანყებულებმა იური გეგუთში გადაიყვანეს და იქ [[მეფე]]დ გამოაცხადეს. თამარ მეფე თავიდან ამ რთული ვითარების მოგვარებას მოლაპარაკების გზით ცდილობდა, ამ მიზნით მან აჯანყებულებს საგანგებო მოციქულები გაუგზავნა. შეთანხმებას მეამბოხეები არ დათანხმდნენ. თამარის ჯარმა აჯანყებულთა ნაწილი [[ჯავახეთი|ჯავახეთში]], [[თმოგვი|თმოგვსა]] და [[ერუშეთი]]ს შუა ნაწილში დაამარცხა<ref>ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი.</ref>. როდესაც [[ქართლი|ქართლში]] მყოფმა მეამბოხეებმა [[ჯავახეთი]]ს ჯგუფის დამარცხების ამბავი გაიგეს, უბრძოლველად გაიქცნენ {{სად}}. გამარჯვებულ სამეფო კარს ამბოხებულთა წინააღმდეგ დიდი სისასტიკე არ გამოუჩენია. იური ანდრეის ძე უვნებელი გაუშვეს, ის კვლავ კონსტანტინოპოლში წავიდა.<ref>ივ. ჯავახიშვილი, ქართული ერის ისტორია II, გვ. 262</ref> რაც შეეხება სხვა ამბოხებულებს, არც ისინი დაუსჯიათ, როგორც ამას კანონი ითვალისწინებდა, თუმცა ყველა მათგანს თანამდებობები ჩამოართვეს <ref>ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია,</ref>.

[[1193]] წელს იური ხელმეორედ შემოიჭრა საქართველოში, ამჯერად [[არანი|რანის]] მხრიდან, მაგრამ [[კამბეჩოვანი|კამბეჩოვანში]] (ძირითადად, დღევანდელი [[ქიზიყი]]ს ტერიტორია) ბრძოლისას დამარცხდა.

== მეორე ქორწინება ==
[[ფაილი:Tamar of Georgia, Q'incvisi mural.jpg|thumb|left|თამარ მეფის ფრესკა [[ყინწვისის მონასტერი|ყინწვისის მონასტერში]]]]
[[გიორგი რუსი]]ს გაძევების შემდეგ თამარის ქმრობის მსურველნი კვლავ გამოჩნდნენ. ესენი იყვნენ სხვადასხვა ქვეყნის უფლისწულები, ქრისტიანები თუ მუსლიმანები. მაგრამ ახალი ქორწინების საკითხის გადაწყვეტა უკვე იოლი აღარ იყო – ბევრი კანდიდატი უარით გაისტუმრეს. საქართველოში ჩამოვიდა [[აღსართან შირვანშაჰი]], რომელიც თამარის ქმრობის ღირსად ჩათვლის შემთხვევაში „რჯულის დაგდების“ მზადყოფნაში იყო. თუმცა აღსართანს უარი უთხრეს<ref name="istoriani" />.

რუსუდან დედოფალი თამარის შესაფერის საქმროდ ოსთა უფლისწულს, [[დავით სოსლანი|დავით სოსლანს]] მიიჩნევდა. ქართულ ისტორიოგრაფიაში განმტკიცებულია მოსაზრება, რომ დავით სოსლანი [[ალანთა სამეფო|ოსეთში]] დამკვიდრებული [[ბაგრატიონები|ბაგრატიონთა]] შტოს წარმომადგენელი იყო. ეს შტო მომდინარეობს სრულიად საქართველოს მეფის [[გიორგი I (საქართველოს მეფე)|გიორგი I]]-ისა და [[ალდე დედოფალი|ალდე დედოფლის]] ვაჟის [[დემეტრე უფლისწული|დემეტრესგან]]. [[მხითარ გოში]]ს ცნობით, „თამარმა, გიორგი მეფის ასულმა, განიშორა პირველი ქმარი, რუსთა მეფის ძე და შეირთო სხვა ქმარი, ალანთა სამეფოდან, თავისი ნათესავი დედის მხრიდან, სახელით სოსლანი, რომელიც გამეფებისას დავითად იწოდა“.<ref>ა. აბდალაძე, XII-XIII სს. საქართველოს ქრონოლოგიის შესწავლისათვის, მაც, თბ., 1974, გვ. 144-145</ref>

თამარი დავით სოსლანთან ქორწინებას დათანხმდა. ამის შემდეგ, დიდებულები რუსუდან დედოფლისა და „გაზრდილი მისი“ დავითის წამოსაყვანად ოსეთში გაემართნენ. ქორწილის მსვლელობას, რომლის გამართვაც დიდუბის სასახლეში („სანახებსა ტფილისისა“) გადაწყდა, რუსუდანი ხელმძღვანელობდა. დღემდე მოღწეულია თამარის ქორწილისათვის მიძღვნილი ხალხური ლექსები.
{{ციტირება|
საქართველოს დედოფალი, დედა ქართლისა თამარი,

სიმშვენიერით მოსილი, ამომავალი მზის დარი,

დავით სოსლანის მეუღლე, რომელს უმშვენა მან მხარი, —

დიდუბეში იქორწინა, სადაც რომ საყდარი არი;

ნადიმობა გაუმართა, მოიწვია თავის ჯარი;

ასი სული ცხვარი დაკლა და ორასი ნიშა ხარი,

ლურჯი სუფრა გაუშალა, იქნებოდა ასი მხარი,

ქვრივ-ობლებსა უწყალობა ოქრო, ვერცხლი დიდი ძალი<ref>ვახუშტი, „საქართველოს გეოგრაფია“, ტფილისი, 1904 წ., გვ. 74</ref>.}}

ქორწინება [[1187]] (ან [[1189]]) წელს მოხდა. ამიერიდან, მეფე თამარი და დავით სოსლანი ქვეყნის საშინაო და საგარეო საქმეებს შეთანხმებულად განაგებდნენ.

== საგარეო პოლიტიკა ==

=== მუსლიმი მეზობლები ===
[[ფაილი:Caucasus 1213 AD map ka.svg|მინი|მარცხნივ|300პქ|საქართველო და კავკასია თამარის გარდაცვალებისას (''რუკაზე პირობითად აღნიშნულია 1213 წელი'')]]
თამარ მეფე ყოველმხრივ ცდილობდა, რომ მამის, გიორგი III-ისა და დიდი პაპის, [[დავით აღმაშენებელი|დავით IV აღმაშენებლის]], პოლიტიკური კურსი განეგრძო როგორც საშინაო, ისე საგარეო საქმეებში. ამ პერიოდში [[ოსმალეთი|თურქები]] უკიდურესად შევიწროებულები იყვნენ. მდგომარეობამ ისინი აიძულა გაერთიანებასა და კოალიციურ ლაშქრობაზე ეფიქრათ. მათ [[ბაღდადის ხალიფა]]ს მიმართეს და განზრახული ლაშქრობის მოწყობაში დახმარება სთხოვეს. ბაღდადის ხალიფა, ფაქტობრივად, აღმოსავლეთის მუსლიმანური რელიგიის მეთაურად თვლიდა თავს და ქრისტიანების წინააღმდეგ „მართლმორწმუნეთა დასაცავად“ ყოველთვის მზად იყო. ხალიფამ ლაშქრობისთვის დიდი თანხები გამოჰყო.

იმ დროისთვის, [[ირანის ადარბადაგანი]]ს მმართველი [[აბუ ბაქრი]], ერთპიროვნული მბრძანებელი გახდა. სწორედ აბუ-ბექრმა ისარგებლა ხალიფას მატერიალური დახმარებით და მისი მოწოდებაც თავის სასარგებლოდ გამოიყენა. მან აღმოსავლეთის თურქთა დიდძალ ლაშქარს მოუყარა თავი. აბუ-ბექრი პირველად [[შირვანი]]სკენ გაემართა. შირვანშაჰი აღსართანი და მისი სიძე [[ამირ-მირმანი]] ვერ გაუმკლავდნენ მტერს. შირვანი საქართველოს ყმადნაფიცი ქვეყანა იყო, შესაბამისად, საქართველოს შირვანის მიმართ გარკვეული ვალდებულებაც ეკისრა.

საქართველოს სამეფო კარის გადაწყვეტილებით დიდძალი ლაშქარი შეიკრიბა. ქართველთა ლაშქარი [[შამქორის ბრძოლა 1195|ბრძოლისათვის]] გაემართა, [[შამქორი]]საკენ.<ref>ივ. შაიშმელაშვილი. შამქორი, ბასიანი. თბ., 1981, გვ. 23-24</ref> ცხენოსანთა ლაშქარი [[მტკვარი|მტკვრის]] მარჯვენა ნაპირიდან დაიძრა და მდინარე [[ხრამი]]დან [[შამქორისწყალი|შამქორისწყლამდე]] მანძილი დღე-ღამეში გაიარა. შამქორის ბრძოლა [[1195]] წელს გაიმართა<ref>ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, II, გვ. 270</ref>

ისტორიული ქალაქი შამქორი მდინარე შამქორისწყლის მარცხენა ნაპირზე მდებარეობდა<ref>დღეისთვის შემორჩენილია ციხესიმაგრის მხოლოდ ნანგრევები</ref> და მნიშვნელოვანი სავაჭრო პუნქტი იყო.<ref>История Азербайджана, Баку, 1958, с. 134</ref> აბუ ბაქრი ქალაქში გამაგრდა, ამიტომ ქართული ლაშქრის მთავარი დარტყმის ობიექტად ქალაქი შეირჩა. ციხესიმაგრეზე შეტევას, ლაშქრის მარჯვენა ფრთა ახორციელებდა. დავით სოსლანის რაზმი ცუდი გზების გამო დაყოვნდა. მისმა მოსვლამ არსებითად შეცვალა ბრძოლის ვითარება. ამ ბრძოლაში გამარჯვება ქართველებს ხვდათ წილად.
[[ფაილი:Queen Tamar monogram.png|thumb|თამარ მეფის [[ხელრთვა]]]]
მას შემდეგ, რაც საქართველოს ხელში აღმოჩნდა [[კავკასია|კავკასიის]] უმნიშვნელოვანესი სტრატეგიული პუნქტები: [[განძა]], [[ანისი]], [[ყარსი|კარი]], თურქთა გავლენა რეგიონში მნიშვნელოვნად შემცირდა. ციხე-ქალაქი [[ყარსი|კარი]]<ref>დღევანდელი ყარსი.</ref> თავისი სიძლიერით გამოირჩეოდა და მთელ [[ამიერკავკასია]]ში თურქთა საიმედო საყრდენად ითვლებოდა. ბასილი ეზოსმოძღვარი გადმოგვცემს რომ, „მრავლით ჟამთაგან“ იბრძოდნენ კარისათვის [[სარგის თმოგველი]], [[შალვა თორელი]] და [[მესხები|მესხნი]]. მათ კარის ირგვლივ არსებული ყველა ქალაქი და სოფელი დაიმორჩილეს, კარის აღება კი ვერ შეძლეს. თამარ მეფემ ქალაქის ასაღებად დავით სოსლანი გააგზავნა, თვითონ თამარი [[ჯავახეთი|ჯავახეთში]] დადგა და აქ დაელოდა „ამბავსა მათსა“. ქართველებმა შეძლეს ციხე-ქალაქის აღება და ეს ტერიტორია უშუალოდ საქართველოს შემოუერთეს. კარის აღებას უდიდესი პოლიტიკური და სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან იგი ანის-არზრუმის დიდ სავაჭრო გზაზე მდებარეობდა.

მუსლიმანურმა სახელმწიფოებმა საქართველოს წინააღმდეგ ახალი ლაშქრობის მოწყობა გადაწყვიტეს. ამჯერად ამ ლაშქრობას სათავეში მცირე აზიის თურქული სახელმწიფო, [[რუმის სასულთნო]] ჩაუდგა. რუმის სულთანმა [[რუქნადინი|რუქნადინმა]] 400 000 მეომარი შეკრიბა<ref>ბასილი ეზოსმოძღვრის მიხედვით, რვაასი ათასი.</ref>. მან საგანგებო მოციქული გამოუგზავნა თამარს, რომელთაც მეფეს კადნიერი წერილი გადასცეს:
{{ციტატა|მე ნუქარდინ. სულთანი ყოვლისა ცისა-ქუეშისა უმაღლესი, მიმსგავსებული ძლიერებასა ანგელოზთასა, თანამდგომი ღმრთისა, მოვლინებული მოჰმედისაგან მოგიმცნობ მეფესა ქართველთასა თამარს.<br />ყოველი დიაცი რეგუენია და შენ გიბრძანებია ქართველთა აღებად ჴრმალთა და ღმრთისაგან საყუარელისა ისლემთა ერისა დაჴოცად მუსულმანთა.<br />და კუალად ნათესავსა ზედა თავისუფალსა დადებად ხარკი ყმებური. და აწ მე მოვალ, რათა უსაჯო სამართალი სახლსა სპარსთასა და განგწუართო შენ და ერი ეგე შენი არაოდეს კადრებად აღებად ჴრმლისა, რომელი ღმერთსა ჩუენდა უბოძებია. ხოლო ცხოვნებით იგი ოდენ ვაცხოვნო, რომელმან უწინარეს მოსლვისა ჩემისა თაყუანისმცეს წინაშე კარვისა ჩემისა და აღიაროს ქადაგება მოჰამად მოციქულისა, და უარ ყოს სჯული შენი და ჴელითა თჳსითა იწყოს წინაშე ჩემსა ლეწად ჯუარისა, რომლისა მიმართ დაგიცთ ცუდი სასოება, და აწ მოელოდი ნაცვალსა ჩემსა, რომელი შეამთხჳე სპარსთა.<ref>ცხოვრება მეფით-მეფისა თამარისი, ქართლის ცოვრება II, გვ. 133-134</ref>}}
[[ფაილი:Vardzia 05.jpg|thumb|ვარძია]]
თამარის პირველ ისტორიკოსთან დაცულია ცნობა, რომ რუქნადინის ელჩს წერილის გადაცემის შემდეგ, მეფისათვის უღირსი სიტყვებით მიუმართავს:„უკეთუ მეფემან თქუენმან დაუტეოს სჯული, იპყრას სულტანმან ცოლად; და უკეთუ არა დაუტეოს სჯული, იყოს ხარჭად სულტნისა“. ამ სიტყვებს რომ ამბობდა ელჩი, მხარგრძელი წამოდგა „და უხეთქა ჴელითა პირსა, და ვითარცა მკუდარი დაეცა და იდვა“.

თამარის ბრძანებით ჯარის შეკრება დაიწყეს. მეფე [[ვარძია (მონასტერი)|ვარძიაში]] მივიდა და იქ [[ღვთისმშობელი|ღვთისმშობელს]] შეავედრა ქართველების ჯარი.
[[ფაილი:Queen Tamara of Georgia.jpg|მინი|თამარ მეფის მე-19 საუკუნის პორტრეტი]]
ქართველთა ლაშქარი [[ბასიანი|ბასიანში]] მივიდა, სადაც სულთანი იყო დაბანაკებული<ref>ივ. შაიშმელაშვილი. შამქორი, ბასიანი, თბ., 1981, გვ. 48-49.</ref> [[ბასიანის ბრძოლა 1203|ბასიანის ბრძოლა]] 1203 წელს გაიმართა. ხანგრძლივი ბრძოლის დროს [[ზაქარია გაგელი|ზაქარია გაგელს]], შალვა და ივანე ახალხციხელებს ცხენები დაუხოცეს, სარდლები ბრძოლას ქვეითად განაგრძობდნენ. ქართველთა ლაშქარში, ამ ფაქტმა მცირედი არეულობა გამოიწვია თუმცა, დავით სოსლანმა ბრძოლის მიმდინარეობისას მნიშვნელოვანი გადაჯგუფება განახორციელა – მან ცხენოსანთა რაზმი მოწინააღმდეგის გვერდებზე შეტევისთვის მოამზადა, მარცხენა ფრთას თვითონ ჩაუდგა სათავეში, ხოლო მარჯვენაზე ზაქარია მხარგრძელი განაწესა. შეტევა ერთდროულად განხორციელდა.<ref>ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 137-138.</ref> დავით სოსლანის მიერ დასახულმა გეგმამ გაამართლა: მტერი პანიკაში ჩავარდა და ბრძოლა ქართველების გამარჯვებით დასრულდა. ბასიანის ბრძოლაში ქართველების გამარჯვებას, უდიდესი პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა, საქართველომ კიდევ უფრო განიმტკიცა თავისი პოზიციები რეგიონში და სამხრეთის საზღვრები სრულიად გაამაგრა.

=== ტრაპიზონის იმპერია ===
{{მთავარი|ტრაპიზონის იმპერია}}
[[ფაილი:Tamar's fresco at Betania.jpg|thumb|left|მეფე თამარის ფრესკა ბეთანიის მონასტერში]]
თამარ მეფის სახელთანაა დაკავშირებული ტრაპიზონის იმპერიის შექმნა. ძლიერი საქართველოს სამეფო თავის გავლენას ავრცელებდა სამხრეთით, მათ შორის, [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] სამხრეთ სანაპიროზე.

XIII საუკუნის დასაწყისიდან [[ბიზანტიის იმპერია]]ში [[კომნენოსები|კომნენოსებისა]] და [[ანგელოსები (დინასტია)|ანგელოსების]] დინასტიებს შორის დიდ შინაპოლიტიკური დაპირისპირებას ჰქონდა ადგილი, რამაც სახელმწიფო ეკონომიკურად დაასუსტა. [[1202]] წელს დაიწყო [[მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობა]], [[ლიბო შამპანიელი]]ს სარდლობით. [[1201]] წელს, ლიბოს გარდაცვალების შემდეგ, ლაშქრობას [[ბონიფაცი მონფერატი]] ჩაუდგა სათავეში.<ref>[http://www.ruslanka.ru/hist/4kp.php მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქორბა] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101024040714/http://www.ruslanka.ru/hist/4kp.php |date=2010-10-24 }} {{ru icon}}</ref> [[1202]] წელს ჯვაროსნული ლაშქრობის გეგმა შეიცვალა – ეგვიპტის ნაცვლად ჯვაროსნებს [[ზადარი|ზადარსა]] და [[თრაკია]]ში უნდა ელაშქრათ.
[[ფაილი:Tamar 2013 stamp of Georgia.png|მინი|თამარ მეფე ქართულ საფოსტო მარკაზე.]]
იმავდროულად, რომის პაპმა [[ინოკენტი III]]-მ გერმანიის მიერ შელახული [[რომი]]ს სტატუსის გაძლიერება გადაწყვიტა და ჯვაროსნებს დასუსტებული [[კონსტანტინოპოლი]]ს აღება უბრძანა. [[1203]] წლის ივნისში ბიზანტიის იმპერიის დედაქალაქს ჯვაროსნების ხომალდები მიუახლოვდნენ. [[1204]] წლის იანვარში ჯვაროსნებმა კონსტანტინოპოლს ალყა შემოარტყეს. იმავე წელს შეთქმულებმა [[ისააკ II ანგელოსი]] საიმპერატორო ტახტიდან ჩამოაგდეს და დააბრმავეს.

ბიზანტიის იმპერიის დასუსტებით ისარგებლა საქართველოს სამეფო კარმა, საბაბად {{რის}} ერთი გარემოება გამოიყენეს. ბასილი ეზოსმოძღვარის ცნობით, {{ციტირება|მოიწინეს ოდესმე ჩუეულებისაებრ ქველის-მოქმედებათათჳს ამისთა მონაზონნი შავისა მთისა, ანტიოქიით და კჳპრის ჭალაკით, ეგრეთვე მთაწმიდით და მრავალთა ადგილთათ}}, მეფე თამარს დიდი პატივით მიუღია ისინი.<ref>ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 142.</ref> უკან გაბრუნებულ მონაზვნებს, როდესაც მათ [[კონსტანტინოპოლი|კონსტანტინოპოლს]] მიაღწიეს, ბიზანტიის იმპერატორის, [[ალექსი IV ანგელოსი|ალექსის]] კაცები დაუხვდნენ და გაძარცვეს. შეიტყო თუ არა მეფე თამარმა ალექსის საქციელის შესახებ, ბერძენთა მეფის ანგარებითა და მტაცებლობით განრისხებულმა, კეისრის სამაგალითო დასჯა გადასწყვიტა და ფაქტობრივად ომი გამოუცხადა ბიზანტიის იმპერიას. საომარი ოპერაციები შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში დაიწყო. 1204 წელს ქართველთა ლაშქრის აქტიური საბრძოლო ქმედების შედეგად ქართველებმა ბერძნებს „წარუღეს ლაზი[კ]ა, ტრაპიზონი, ლიმანი, სამისონი, სინოპი, კერ[ა]სუნდი, კოტიორა, ამასტია, ერაკლია და ყოველნი ადგილნი ფებლაღონიისა და პონტოსანი“. თამარმა ამ ტერიტორიებისგან შექმნა სამეფო, რომელსაც სათავეში [[ბაგრატიონები|ბაგრატიონთა]] ნათესავი [[ალექსი I კომნენოსი]] ჩაუყენა: {{ციტატა|და მისცა ნათესავსა თჳსსა ალექსის კომნიანოსსა ანდრონიკეს შჳლსა, რომელი იყო მაშინ თჳთ წინაშე თამარისსა შემოხვეწილი.}} ქართველი მემატიანის ზემომოყვანილ ცნობას ბიზანტიელი მემატიანე მიხეილ პანარეტიც ადასტურებს<ref>ივანე ჯავახიშვილი, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ. II, თბილისი, 1983, გვ. 246</ref>

ისტორიიდან ცნობილია, რომ ალექსი და მისი ძმა დავითი საქართველოს სამეფო კარზე იზრდებოდნენ<ref>[http://www.nojiki.ru/istr2.php Царица Тамара и Золотой век. {{ru icon}}]</ref><ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/ЭСБЕ/Трапезунтская_империя ტრაპიზონის იმპერია რუსულ ვიკიწყაროზე {{ru icon}}]</ref>. [[1185]] წელს ტახტიდან ჩამოაგდეს [[ანდრონიკე I (ბიზანტია)|ანდრონიკე კომნენოსი]], რომლის მემკვიდრის [[მანუელ კომნენოსი (ანდრონიკე I-ის ვაჟი)|მანუელ კომნენოსის]] მეუღლე გიორგი III-ისა და ბურდუხანის ასული [[რუსუდანი (გიორგი III-ის ასული)|რუსუდანი]] იყო<ref>[[კირილ თუმანოვი]], "On the relationship between the founder of the Empire of Trebizond and the Georgian Queen Thamar" in ''Speculum'' vol. 15 ([[1940]]) pp.&nbsp;299–312.</ref><ref name="rusudan sister">[http://www.staropomor.ru/Bogoslovie(4)/odb/ah-ap.pdf The Oxford Dictionary of Byzantium, Vol. 1,] NY-[[Oxford]], [[1991]], p. 63</ref>. სავარაუდოდ, იმავე წელს დაიღუპა მანუელიც. რუსუდანი საქართველოში თავის ორ ვაჟთან ერთად დაბრუნდა.

=== ჩრდილოეთ კავკასია ===
[[სურათი:Vepkhistkaosani zichy.jpg|thumb|right|250px|თამარ მეფე. [[მიხაი ზიჩი]]ს მიერ შესრულებული [[ვეფხისტყაოსანი|ვეფხისტყაოსნის]] ილუსტრაცია.]]
[[XII საუკუნე]]ში საქართველოს შემადგენლობაში მოექცა ჩრდილოეთ კავკასიის ტერიტორიებიც. საქართველოს მეფეები მჭიდრო კავშირს ამყარებდნენ ჩრდილოეთით მოსახლე ხალხთან. თამარის მეფობის ბოლო წლებში [[იმიერკავკასია|იმიერკავკასიელი]] მთიელები, საქართველოს მეფის ყმადნაფიცები იყვნენ და საქართველოს კულტურულ გავლენას განიცდიდნენ. ამას მეტყველებს ჩრდილოეთ კავკასიაში აღმოჩენილი მრავალი ქართული წარწერა.<ref>დაღესტანში ოცამდე ქართული წარწერაა დამოწმებული. იხ. История Дагестана, м., 1967, с. 215.</ref>

მთიელები ([[ფხოველები]] და [[დიდოელები]]) [[1212]] წელს თამარს განუდგნენ. ამ მასშტაბური აჯანყების შესახებ ცნობებს იძლევა „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“: {{ციტატა|ამ ამბების აღწერისას მემატიანე ხაზს უსვამს განდგომილ მთიულთა სარწმუნოებასაც და გვაძლევს მათ მოკლე დახასიათებას: „ხოლო ფხოველნი ჯუარის მსახურნი არიან და ქრისტიანობასა იჩემებენ. ამათ იწყეს რბევად და ჴოცად და ტყუეობად ცხადად და ღამით.<ref name="ფხოველები">ქართლის ცხოვრება, ტ. II, ს. ყაუხჩიშვილის რედაქციით, თბ., 1959, გვ. 111–112</ref>}}

საქართველოს ხელისუფლებამ მთელი სერიოზულობით შეაფასა მთიელთა გამოსვლა. მეფე თამარმა დამსჯელ ექსპედიციას სათავეში ივანე ათაბაგი ჩაუყენა. სამეფო ხელისუფლებამ აჯანყებულ მთიელთა წინააღმდეგ მეფის მხარეს მყოფი მთიელები გამოიყენა, სამეფო ხელისუფლების ლაშქარს, აჯანყების ჩახშობისთვის სამი თვე დასჭირდა:{{ციტატა|მოუწოდა მეფემან ათაბაგსა და ყოველთა მთეულთა ... მისცა ათაბაგსა და წარავლინა მათ ზედა. ხოლო ივანე გონიერად ყო: აღვიდა მთასა ჴადისასა და წარვლო წუერი მთისა, წარდგა მთასა ფხოველთასა და დიდოთასა, რომელი არავის ექმნა, არცა პირველ, არცა შემდგომად, რამეთუ ერთ–კერძო დაურჩა დურძუკეთი და ერთ–კერძო დიდოეთი და ფხოეთი. ცნეს რა მისვლა ათაბაგისა, მოვიდეს ძღუნითა მეფენი დურძუკთანი, მოსცეს ლაშქარი და დაუდგეს გუერდსა. და იწყეს ზეიდაღმან ბრძოლად, და რბევად, და კლვად, და ტყუეობად და დაწუად; მოსწყჳდეს ურიცხჳ კაცი დიდოი და ფხოვი, და დაყვნეს სამნი თუენი: ივნის, ივლისი და აგჳსტოსი. მაშინ შეიწრებულთა ათაბაგისათა მოსცეს მძევლები და აღუთქუეს მსახურებად ხარაჯა, და პირი სიმტკიცისა აღუთქუეს. წარმოასხეს მძევლები, ქმნეს ზავნი და ესრეთ გამარჯუებითა მოვიდა ივანე მეფეს წინაშე და რქუა: „ძლიერო მეფეო! იქმნა ბრძანება შენი, მოვაოჴრენ ურჩნი შენნი დოდოეთი და ფხოეთი.<ref name="ფხოველები"/>}} 
როგორც ისტორიკოსები ვარაუდობენ, სწორედ აღნიშნული დროიდან, XIII საუკუნიდან უნდა მომხდარიყო [[ფხოვი]]ს, [[ფშავი]]სა და [[ხევსურეთი]]ს რეგიონებად განცალკევება.<ref>{{Cite web |url=http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000071/123.pdf |title=როლანდ თოფჩიშვილი, ეთნოისტორიული ეტიუდები, წიგნი I, თბილისი, 2005, გვ. 149 |accessdate=2010-10-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101226025439/http://www.nplg.gov.ge/dlibrary/collect/0001/000071/123.pdf |archivedate=2010-12-26 }}</ref>

== სამოხელეო აპარატი ==
თამარის მეფობისას შემდეგი თანამდებობები ეკავათ:<ref>{{cite book |last=მეტრეველი |first=როინ |coauthors= [[ლორთქიფანიძე, მარიამ|ლორთქიფანიძე მ.]], [[მუსხელიშვილი, დავით|მუსხელიშვილი დ.]], [[მეტრეველი, როინ|მეტრეველი რ.]], |origdate= |origyear= |origmonth= |date= |year=2012 |month= |chapter= |chapterurl= |editor=მეტრეველი რ. |url= |title=საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად, ტ. I: საქართველო IV საუკუნიდან XIII საუკუნემდე |format= |others= |edition= |series= |language= |publisher=პალიტრა L |format= |others= |location=თბილისი |page=439–441 |isbn=978-9941-19-585-3 }}</ref>

=== [[მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი]] ===
# [[ანტონ გნოლისთავისძე]] — [[1178]]–[[1185]]
# [[მიქაელ მირიანისძე]] — [[1184]]<ref>{{ქსე|7|24|ანთელავა ი.|არა}}</ref>/[[1185]]–[[1190]]
# [[ანტონ გნოლისთავისძე]] — [[1190]]–[[1203]]/[[1204]]
# [[თეოდორე II (კათოლიკოს-პატრიარქი)|თეოდორე]] — [[1205]]-დან

=== [[ამირსპასალარი]] ===
# [[ყუბასარი]] — [[1178]]–[[1184]]
# [[სარგის მხარგრძელი]] — [[1185]]–[[1187]]
# [[გამრეკელი თორელი (XII საუკუნე)|გამრეკელი თორელი]] — [[1187]]–[[1189]]
# [[ჭიაბერი]] — [[1190]]
# [[ზაქარია II მხარგრძელი|ზაქარია მხარგრძელი]] — [[1191]]–[[1212]]

=== [[მანდატურთუხუცესი]] ===
# [[ყუბასარი]] — [[1178]]–[[1184]]
# [[ჭიაბერი]] — [[1185]]–[[1195]]
# [[ზაქარია II მხარგრძელი|ზაქარია მხარგრძელი]] — [[1195]]–[[1202]]/[[1203]]
# [[შალვა ახალციხელი]] — [[1202]]/[[1203]]–[[1215]]

=== [[მეჭურჭლეთუხუცესი]] ===
# [[ყუთლუ-არსლანი]] — [[1178]]–[[1185]]
# [[კახაბერ ვარდანისძე]] და [[აბულასანი]] — [[1185]]–[[1188]]
# [[შალვა ახალციხელი]] — [[1188]]–[[1202]]/[[1203]]
# [[ოვსიყმა]] — [[1202]]/[[1203]]–[[1220]] (დაახლ.)

=== [[მსახურთუხუცესი]] ===
# [[აფრიდონი]] — [[1178]]–[[1184]]
# [[ვარდან დადიანი]] — [[1185]]–[[1191]]
# [[ივანე I მხარგრძელი|ივანე მხარგრძელი]] — [[1191]]–[[1212]]

== ოქროს ხანა ==

=== ეკონომიკა ===
[[ფაილი:Barataev 1844. Thamar and Davith.jpg|მინი|მარჯვნივ|მეფე თამარის და დავით სოსლანის სახელით მოჭრილი მონეტები.]]
[[ფაილი:GEORGIA, Kingdom. T’amar. Queen Regnant, 1184-1213. Æ Fals (26mm, 6.65 g, 3h). Dated Year 420 of the Paschal cycle (AD 1200).jpg|thumb|მეფე თამარის სახელით მოჭრილი მონეტა.]]
თამარის პოლიტიკურ წარმატებასთან ერთად, მის დროს [[საქართველოს ეკონომიკა|საქართველო ეკონომიკურად მნიშვნელოვნად განვითარდა]]. დადასტურებულია, რომ იმ პერიოდში სასოფლო-სამეურნეო საქმეში აქტიურად გამოიყენებოდა წყლის წისქვილი.<ref>საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, XIX, 1956, გვ. 153-157.</ref> დაწინაურებული იყო [[სოფლის მეურნეობა]], რასაც იმდროინდელ საქართველოში არსებული მრავალი სარწყავი არხი ადასტურებს. თამარის დროინდელ საქართველოში, დიდი სარწყავი არხები იყო გაყვანილი [[ტირიფონის ვაკე|ტირიფონის ველზე]] (იხ. [[ტირიფონის არხი]]), რუის-ურბნისის მიდამოებში, [[მუხრანი (მცხეთის მუნიციპალიტეტი)|მუხრანში]] (იხ. [[მუხრანის არხი]]), [[სამგორის ვაკე|სამგორში]], კახეთსა და საქართველოს სხვა ადგილებში. ეს ყველაფერი კარგ პირობებს ქმნიდა მარცვლეული კულტურის, [[მევენახეობა|მევენახეობის]] და [[მეხილეობა]]-[[მებაღეობა|მებაღეობის]] განვითარებისთვის. ამავე პერიოდში აგებდნენ საქალაქო წყალსადენებსაც.

მაღალგანვითარებულ სოფლის მეურნეობასთან ერთად დაწინაურებული იყო ხელოსნობაც, რაც, თავის მხრივ, ვაჭრობის განვითარების საფუძველს ქმნიდა. განვითარებული იყო საშინაო და საგარეო ვაჭრობა. ხელოსნური წარმოებისა და ვაჭრობის დაწინაურებამ საქალაქო ცხოვრების აღმავლობა განაპირობა. ამ პერიოდის საქალაქო ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი ცენტრები იყო [[თბილისი]] და [[ქუთაისი]]. ამ პერიოდის საქართველოში განსაკუთრებით განვითარებული იყო თიხის ჭურჭლის წარმოება. თამარის დროს უბრალო თიხის ჭურჭელთან ერთად დიდი რაოდენობით მზადდებოდა მოჭიქული ჭურჭლები. საქართველოში აგრეთვე ფართოდ იყო გავრცელებული სპილენძისა და ოქრო-ვერცხლის ჭურჭლის წარმოება.

თამარ მეფის დროინდელ საქართველოს მნიშვნელოვანი სავაჭრო ურთიერთობები ჰქონდა მეზობლებთან – [[არაბეთი|არაბეთთან]], [[ბიზანტია]]სთან და სხვა სახელმწიფოებთან. საქართველოში მუსლიმანური ქვეყნებიდან იმპორტის სახით შემოჰქონდათ სხვადასხვა სახის ქსოვილები.<ref>„ისტორიანი და ზმანი შარავანდედთანი“ გადმოგვცემს, რომ ქართველ ვაჭრებს მაღალხარისხოვანი ნელსაცხებლები, შაქარი, ძვირფასი თვლები ალექსანდრიიდან შემოჰქონდათ.</ref>

თამარის ეპოქის ეკონომიკურ ცხოვრებაში ფული აქტიურ როლს ასრულებდა. თბილისში საუკუნეთა მანძილზე არსებობდა [[ზარაფხანა]]. ზარაფხანა იყო აგრეთვე ქუთაისშიც. სხვადასხვა პერიოდში, საქართველოს სხვადასხვა ტერიტორიაზე, თამარ მეფის დროს მოჭრილი არაერთ მონეტა აღმოუჩენიათ. [[1961]] წლის შემოდგომაზე სოფელ [[ნიჩბისი|ნიჩბისში]] ([[მცხეთის მუნიციპალიტეტი]]) აღმოაჩინეს სპილენძის მონეტების განძი (1460 ცალი), რომელიც, ძირითადად, XII საუკუნისა და XIII საუკუნის დასაწყისის ქართული მონეტებისაგან შედგებოდა.

[[ფაილი:QueenTamarFlag.svg|მინი|მარცხნივ|200px|თამარ მეფის დროშა<ref>დავით კლდიაშვილი: ქართული ჰერალდიკის ისტორია : საქართველოს სახელმწიფოებრიობის სიმბოლოები / [რედ.: დავით გულორდავა, მიხეილ მაყაშვილი; მხატვ.: გია ბუღაძე]. - თბ., 2003</ref>]]
სოციალური თვალსაზრისით, XII საუკუნეში გაქრა არსებითი განსხვავება „გლეხსა“ და „[[ყმები|ყმას]]“ შორის. [[გლეხობა|გლეხი]] უკვე ფეოდალის მიწაზე მუშაობდა და მის სასარგებლოდ [[ბეგარა]]ს იხდიდა და სხვა სამსახურ-ვალდებულებებს ასრულებდა.<ref>ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორია XIII-XIX სს., საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, თბ., 1965, გვ. 49</ref><ref>მ. ლორთქიფანიძე, სოციალური ურთიერთობის ისტორიიდან XII ს. საქართველოში. კრებ. „საქართველო რუსთველის ხანაში“, თვ., 1966, გვ. 32-51.</ref> გლეხობის ფართო და მრავალფეროვანი სოციალური ფენა რიცხობრივად იზრდებოდა.<ref>გ. მელიქიშვილი, ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანება და ფეოდალური ურთიერთობათა განვითარების ზოგიერთი საკითხი, თბ., 1973, გვ. 77-78.</ref> ერთიანი საქართველოს სიძლიერე შესაბამის სოციალურ-ეკონომიკურ ბაზისს ემყარებოდა.<ref>ნ. ბერძენიშვილი. საქართველოს ისტორიის საკითხები, II, თბ., 1965, გვ. 23-42.</ref>

=== განათლება და კულტურა ===
[[ფაილი:Vani Gospels.jpg|thumb|[[ვანის ოთხთავი]]]]
XII-XIII სს. ერთიანი და ეკონომიკურად ძლიერი ფეოდალური საქართველოს განათლებამ და კულტურამ მაღალ დონეს მიაღწია. ქართულმა კულტურამ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების საქმეში.

ქვეყნის მაღალ განვითარებას განსაზღვრავდა სწავლა-აღზრდის საქმე. თამარის დროს სკოლები ძირითადად ეკლესია-მონასტრებთან არსებობდა. საქართველოში მრავლად იყო რიტორიკული სკოლები. ქართული მონასტრების [[ოპიზა|ოპიზის]], [[ოშკი]]ს, [[შატბერდი]]ს, [[ბერთა|ბერთის]], [[ხანძთა|ხანძთის]] და სხვა მონასტრებთან არსებობდა სპეციალური შენობები, რომლებიც სკოლებისთვის იყო განკუთვნილი. საქართველოში სასკოლო განათლების დაწესებულების საქმეში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ბიზანტიური განათლების სისტემის ახლო გაცნობამ. თამარის დროინდელი საქართველოს აკადემიებს სათავეში [[მოძღვართმოძღვარი]] ედგა.<ref>ი. დოლიძე, საქართველოს სამართლის ძეგლები, გამოცემა II, გვ. 90.</ref> საქართველოს აკადემიებში, ისევე როგორც იმდროინდელ ბიზანტიის უმაღლეს სასწავლებლებში, ისწავლებოდა მეცნიერების შვიდი ძირითადი დარგი: [[გრამატიკა]], [[ფილოსოფია]], [[რიტორიკა]], [[არითმეტიკა]], [[გეომეტრია]], [[მუსიკა]] და [[ასტრონომია]]. არსებობს მოსაზრებები იმის შესახებ, რომ საქართველოს იმდროინდელ აკადემიებში ისწავლებოდა აგრეთვე [[მედიცინა]]ც <ref>რ. მეტრეველის მოსაზრებით.</ref>, XIII საუკუნის დასაწყისისთვის საქართველოში იყო ნათარგმნი „წიგნი სააქიმოჲ“. თამარ მეფის მმართველობის პერიოდში საქართველოს თავისი საგანმანათლებლო კერები საზღვარგარეთაც ჰქონდა. მათგან აღსანიშნავია: [[ათონის ივერთა მონასტერი|ივერთა მონასტერი]] [[ათონის მთა]]ზე, [[შავი მთა (სირია)|მონასტერი შავ მთაზე]] ([[სირია]]ში), [[პეტრიწონის მონასტერი|პეტრიწონის მონასტერი ბულგარეთში]] და სხვა.

XII საუკუნის დასასრულსა და XIII საუკუნის დასაწყისის საქართველოში განსაკუთრებულ აღმავლობას განიცდის ხუროთმოძღვრება. ამ პერიოდში შეიქმნა [[შუა საუკუნეები]]ს საქართველოს მნიშვნელოვანი ტაძრები, რომლებშიც მკაფიოდ გამოჩნდა ახალი სტილისტიკური ნიშნები. შეიცვალა ტაძრის პროპორციებიც: გუბათის ყელი შენობასთან შედარებით ძალიან აზრდილია. ამ ტიპის ტაძრებია: [[იკორთის ტაძარი|იკორთა]] ([[ქართლი|ქართლში]]), [[ბეთანიის მონასტერი|ბეთანია]] (მდინარე [[ვერე|ვერეს ხეობაში]]), [[ქვათახევი]] (ქართლში), [[ფიტარეთის მონასტერი|ფიტარეთი]] ([[ქვემო ქართლი|ქვემო ქართლში]]), [[წუღრუღაშენი]] (ქვემო ქართლში), [[დმანისის კარიბჭე]] (ქვემო ქართლში), [[ერთაწმინდის ტაძარი|ერთაწმინდა]] (ქართლში) და სხვები. ამავე ჯგუფს განეკუთვნება აგურით ნაშენი ორი ტაძარი: [[ტიმოთესუბნის მონასტერი|ტიმოთისუბანი]] და [[ყინწვისის მონასტერი|ყინწვისი]]. ერთნავიანი ეკლესიები: [[ლამაზი საყდარი]]<ref>ტაძრის წარწერებში მოხსენიებულია თამარ მეფე და დავით სოსლანი.</ref> ([[ხრამი|ხრამის ხეობაში]]), [[მაღლაანთ ეკლესია]] (შიდა ქართლში), [[გუდარეხი]] (ქვემო ქართლში), [[ლურჯი მონასტერი]] (თბილისში) და სხვები. ქართულ სამონასტრო ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი როლი ეკისრა კლდეში გამოკვეთილ სამონასტრო კომპლექსს – [[ვარძია (მონასტერი)|ვარძია]]ს. ვარძიის მშენებლობა გიორგი მესამემ დაიწყო და დაასრულა თამარმა. მნიშვნელოვანია აქ არსებული დიდი ეკლესია, რომლის კედლები ფრესკებითაა დამშვენებული. აქ არის გამოსახული გიორგი III-ისა და თამარის პორტრეტები.
[[ფაილი:Beslet bridge.JPG|thumb|მარცხნივ|240px|თამარ მეფის პერიოდში აგებული [[ბესლეთის ხიდი]], ქალაქ [[სოხუმი]]ს სიახლოვეს]]

თამარის ეპოქის მნიშვნელოვანი საინჟინრო ნაგებობებია [[შიო-მღვიმე-სხალტბის წყალსადენი]], [[ბესლეთის ხიდი|ბესლეთი]]სა ([[სოხუმი]]), [[დონდალოს ხიდი|დონდალოს]] ([[აჭარა]]) და [[რკონის ხიდი|რკონის]] (შიდა ქართლი) ხიდები. განვითარებული იყო ციხესიმაგრეთა მშენებლობის საქმე. ისინი მიუვალ ადგილებში შენდებოდა. აღსანიშნავია სამხრეთ საქართველოს ციხესიმაგრეები: [[ხერთვისის ციხე|ხერთვისი]], [[აწყურის ციხე|აწყური]], [[ოქროს ციხე]], [[თმოგვი]] და სხვები.

მნიშვნელოვანად განსხვავდება თამარის დროინდელი კედლის მხატვრობა ადრინდელისაგან. ამ პერიოდის საქართველოში ფერწერის რამდენიმე მიმართულებას გამოყოფენ. ერთია [[ტაო-კლარჯეთი|ტაო-კლარჯეთში]] ჩამოყალიბებული მონომენტური ძეგლები ([[ოთხთა ეკლესია|ოთხთა ეკლესიის]], [[იშხნის მონასტერი|იშხნის]], [[ხახული]]ს, [[ოშკი]]ს, [[ტბეთი (მონასტერი)|ტბეთის]] ფრესკები). მისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება თამარის პერიოდში [[დავითგარეჯა]]ს მონასტერში შესრულებული ფრესკები. აგრეთვე მნიშვნელოვანია [[რაჭა|რაჭის]] სოფელ [[ზემო კრიხი]]ს ეკლესიის მხატვრობა, სადაც სვანეთის ძეგლების მსგავსად, ადგილობრივი ფეოდალების პორტრეტებიცაა.

აღსანიშნავია თამარის პორტრეტები. ვარძიის ეკლესიაში ჯერ კიდევ გაუთხოვარი თამარია გამოსახული, მის გვერდით მამამისი, გიორგი III დგას. ბეთანიასა და ყინწვისში თამართან ერთად გიორგი III და [[ლაშა-გიორგი]]ცაა გამოსახული. [[ბერთუბნის მონასტერი|ბერთუბნის მონასტრის]] ფრესკაზე მხოლოდ თამარია (მამის გარეშე) ლაშა-გიორგისთან ერთად.

XII საუკუნის დასაწყისიდან საქართველოში ფართოდ ვითარდება საერო მწერლობა, შეიქმნა საერო პოეზია. თამარის პერიოდში შექმნილი საერო მწერლობიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია [[შოთა რუსთაველი]]ს [[ვეფხისტყაოსანი]].

==თამარ მეფის ოთხი პორტრეტი==
დღესდღეობით ფრესკებზე შემორჩენილია თამარ მეფის ოთხი პორტრეტი: [[ვარძია]]ში, [[ბეთანია]]ში, [[ყინწვისის მონასტერი|ყინწვისში]] და [[ბერთუბნის მონასტერი|ბერთუბანში]].

'''ვარძიაში''' გამოსახული თამარის გამოსახულება საყურადღებოა შემდეგით: მანდილი გვირგვინიდან პირდაპირ მხრებზე ეშვება. გრძელი კულულების ნაცვლად - მოკლე თმის ხვეულები ლოყაზე გადმოდის. ეს ნიშნები იმის მანიშნებელია, რომ თამარი აქ გამოსახულია გათხოვებამდე ე. ი. 1185 წლამდე. წარწერაში თამარის შესახებ ვკითხულობთ:
{{ციტატა|...რომელი მრავალჟამეულობსმცა.}} 
რაც არ არის აღნიშნული [[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]]-ის შესახებ. ეს ფაქტები საშუალებას გვაძლევს დავაზუსტოთ მხატვრობის შესრულების დრო. ე. ი. ესაა გიორგი III-ის გარდაცვალების შემდგომი და თამარის გათხოვებამდე პერიოდი (ე. ი. [[1184]]-[[1185]] წლებს შორის).

'''ბეთანიაში''' სამეფო წევრები ვედრების პოზაში არიან წარმოდგენილნი. აქაც, ისევე როგორც ვარძიაში, თამარ მეფე და გიორგი III ბიზანტიელ იმპერატორთა საზეიმო კოსტიუმებით არიან მოსილნი, ხოლო თამარის შვილს - გიორგი-ლაშას - აცვია მოკლე, წელში გამოყვანილი კაბა და ზედ ქამარზე უკეთია ხმალი. მას თამარ მეფისა და გიორგი III-ს მსგავსად თავზე ადგას გვირგვინი. თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ მეფედ კურთხევის დროს აუცილებელი იყო ხმლის შემორტყმაც, მაშინ აღნიშნული ფრესკა უნდა იყოს შექმნილი ლაშა გიორგის მეფედ კურთხევის დროს, ანუ [[1207]] წელს.

'''ყინწვისში''' არსებული თამარის ფრესკა იდენტურია ბეთანიაში წარმოდგენილი ფრესკისა. განსხვავება მხოლოდ სამეფო ოჯახის უმცროსი წევრის - [[გიორგი IV ლაშა|ლაშა-გიორგის]] სამოსშია, კერძოდ ზედ მოცმული, კაბაზე დატანილი სპეციფიკური ჭრილი. ამ ჭრილს [[ივანე ჯავახიშვილი]] ცხენოსნის კოსტიუმის დამახასიათებელ ნიშნად მიიჩნევს.

'''ბერთუბანში''' თამარი, ასევე, საზეიმო სამეფო ტანსაცმლითაა წარმოდგენილი. ლაშა-გიორგის სამოსი იმეორებს ყინწვისის კოსტიუმს. ის, ისევე როგორც თამარი, მოხსენიებულია მეფეთ მეფედ, ანუ შეიძლება გამოითქვას მოსაზრება, რომ ფრესკა შესრულდა მაშინ, როცა დედა და შვილი ერთად მეფობდნენ. სავარაუდოდ, ბერთუბნის ფრესკაზე მოცემულია თამარ მეფის უკანასკნელი წლები ([[1212]]-[[1213]] წწ.).

<gallery>
King George III and his daughter, Queen Tamar.jpg|ვარძიის ფრესკა
Betania Monastery, Queen Tamar, early 13th century.jpg|ბეთანიის ფრესკა
Queen Tamar (Kintsvisi fresco).jpg|ყინწვისის ფრესკა
თამარ მეფის ფრესკა ბერთუბნის მონასტრიდან.jpg|ბერთუბნის ფრესკა
</gallery>

== გარდაცვალება და დაკრძალვა ==
[[ნაჭარმაგევი]]ს საზაფხულო რეზიდენციაში ყოფნისას თამარ მეფეს მძიმე სენი აღმოაჩნდა. მეფე სასწრაფოდ თბილისში წამოიყვანეს, შემდეგ კი თბილისის მახლობლად „[[აგარანი|აგარათა ციხეში]]“ გადაიყვანეს.<ref>ბასილი ეზოსმოძღვრელი</ref> თამარ მეფე გარდაიცვალა [[1213]] წელს <ref>ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, II, გვ, 290-291.</ref><ref>თ. ჟორდანია, ქრონიკები, I, თბ., 1982, გვ. 300-301.</ref><ref>ი. ლოლაშვილი</ref><ref>ნ. ბერძენიშვილი, საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, თბ., 1979, გვ. 339.</ref>. ზოგი მეცნიერი თამარ მეფის გარდაცვალების თარიღად სხვა წელს მიიჩნევს<ref>კორნელი კეკელიძემ თამარის გარდაცვალების თარიღად 1216 წელი მიიჩნია,</ref><ref>ხოლო ს. კაკაბაძემ – 1207 წელი.</ref><ref>თ. ნატროშვილის, გ. ჯაფარიძის და შ. დარჩაშვილის მტკიცებით თამარი 1210 წელს გარდაიცვალა.</ref>. დიდად იგლოვა სრულიად საქართველომ მეფის გარდაცვალება. მეფე თამარი [[გელათის მონასტერი|გელათში]] წაასვენეს და იქ დამარხეს. მატიანეები ასე გადმოგვცემენ ამ მოვლენას:
<center>'''„ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“:'''</center>
<center>''„და წაიყვანეს სამკვიდრებელსა მათსა გელათსა და დამარხეს სამარხოსა პატიოსანსა. და დაუტევა ძესა თავისსა ლაშას“.''<ref>ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 113</ref></center>

<center>'''„ცხოვრება მეფეთ-მეფისა თამარისი“:'''</center>
<center>„''აღმოიყარნეს და მცირეთა შინა დღეთა მცხეთად დადვეს და მერმე უკანასკნელ თვით მუნვე გელათსა დაამკვიდრეს თავისსა<br /> შინა სამარხოსა, დიდებად მუნ შინა დამკვიდრებულ პაპათა და მამათა მისთა, სახელოვანთა დიდთა მეფეთა თანა''.“<ref>ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 146.</ref></center>

<center>'''„ლაშა-გიორგის დროინდელი მემატიანე“:'''</center>
<center>''„მეფესა შინა დაყო ოცდასამი წელიწადი აღვიდა წინაშე ღმრთისა, სადა იგი მკვიდრობენ წინასწარმეტყველნი და მამათმთავარნი<br /> და მეფენი... დამარხეს ახალსა მონასტერსა გელათსა“.''<ref>ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 369.</ref></center>
[[ფაილი:Gelati monastery.jpg|მინი|[[გელათის მონასტერი]], თამარ მეფის საფლავის სავარაუდო ადგილი.]]
თამარის გელათში დაკრძალვა სრულიად კანონზომიერი ფაქტი იყო. [[საქართველოს მეფე]] დაიკრძალა ქართველ მეფეთა ტრადიციულ საძვალეში. არსებობს მრავალი ლეგენდა თამარის სამარხთან დაკავშირებით. არის ასეთი ლეგენდა,<ref>იხ. [[ზურაბ კიკნაძე|ზ. კიკნაძე]], თამარის ანდრეზული ხანა, მნათობი, 1982, №10, გვ. 154-158.</ref> რომლის მიხედვითაც თამარ მეფეს ანდერძად დაუტოვებია, ისე დაეკრძალათ, რომ მისი საფლავი არავის სცოდნოდა. სწორედ ამიტომ, გაუკეთებიათ ექვსი მოოქროვილი კუბო. ერთი ოჯახიდან მოიყვანეს ოთხი ძმა, რომლებმაც თამარის ცხედარი წაასვენეს და საიდუმლოდ დამარხეს. ძმები უკან აღარ დაბრუნებულან. არსებობს ამ თქმულების სხვადასხვა ვარიანტი. სახალხო მთქმელები<ref>იხილეთ. მ. ლორთქიფანიძე, რუსთველის ეპოქა, თბ., 1966, გვ. 95-96.</ref> თამარის დაკრძალვის ადგილად ასახელებენ სვანეთს, რაჭას, სოფ. მურღულს, იალბუზის მთას, გელათს, ვარძიას, მცხეთასა და ა.შ.

ასევე, არსებობს მოსაზრება მეფე თამარის ნეშტის გელათიდან [[იერუსალიმი|იერუსალიმში]] გადასვენების შესახებ, რომლის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი თამარის უფლის საფლავის სიახლოვეს დასაფლავების სურვილი უნდა ყოფილიყო. საფუძველი ამგვარ ვარაუდს ფრანგი რაინდის გ. დებუას წერილმა დაუდო. ფაქტებით ეს ვერსია არ დასტურდება<ref>ეს წერილი ქართველი საზოგადოებისთვის პირველად ცნობილი გახადა ზ.ავალიშვილმა.</ref><ref>ი. ლოლაშვილი, თამარ მეფის აკლდამა გელათში, თბ., 1989, გვ. 36-39.</ref>

==გენეალოგია==
{{გენეალოგია/დასაწყისი}}
{{გენეალოგია | G1 |~|y|~| G1a | | G1b| | | | G1=[[გიორგი II (საქართველოს მეფე)|გიორგი II]]<br />''საქართველოს მეფე, 1072–1089''|G1a=ელენე|G1b=[[კვირიკე II (ტაშირ-ძორაგეტის მეფე)|კვირიკე II]]<br />[[ტაშირ-ძორაგეტის სამეფო|''თაშირ ძორაგეტის მეფე'']]  ''1048—1089'' <ref name="Minorsky,102">{{წიგნი|ავტორი= ვ. მინორსკი. |სათაური= Studies in Caucasian History |გამომცემბლობა  = CUP Archive |წელი= [[1953]] |გვერდები = 102}}{{ციტატა|The family of Tashir was short-lived, the best known names being David Anholin (980-1048) and Kurike I (1048-1089).}}</ref><ref name="АСЭ">{{წიგნი |სათაური= [[სომხური საბჭოთა ენციკლოპედია]] |ტომი = 5 |გვერდები = 494}}</ref>}}
{{გენეალოგია | | | | |!| | | | | | |!|}}
{{გენეალოგია | | | | G2 |~|y|~| G2a | | | | | G2=[[დავით IV აღმაშენებელი]]<br />''საქართველოს მეფე, 1089–1125''|G2a=უცნობი სომეხი ქალი|}}
{{გენეალოგია | | | | | | | |!| | | | | | |}}
{{გენეალოგია | | | | | | | G3 | | | | | | | | G3=[[დემეტრე I]]<br />''საქართველოს მეფე, 1125–1154''|}}
{{გენეალოგია | |,|-|-|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|-|-|.|}}
{{გენეალოგია | G4 | | | G4a |~|y|~| G4b | | G4c | | | G4=[[დავით V]]<br />''საქართველოს მეფე, 1154–1155''|G4a=[[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]]<br />''საქართველოს მეფე, 1156–1184''|G4b=[[ბურდუხანი]]<br />''ოსთა მეფის ხუდდანის ასული''|G4c=[[რუსუდანი (დიპლომატი)|რუსუდანი]]<br />''ქართველი დიპლომატი,<br /> თამარ მეფის აღმზრდელი''}}
{{გენეალოგია | |!| | | | | | | |)|-|-|-|-|-|-|-|-|.}}
{{გენეალოგია | G5 | | | | | G5a |~|~| G5b | | | G5c | | |G5=[[დემნა უფლისწული]]|G5a='''თამარი'''<br />''საქართველოს მეფე, 1184–1213''|G5b=1. [[იური ბოგოლიუბსკი]]<br />''სუზდალის დიდი მთავრის<br />[[ანდრეი ბოგოლუბსკი]]ს ძე<br />(იური და თამარი 1188 წელს განქორწინდნენ)''|G5c=[[რუსუდანი (გიორგი III-ის ასული)|რუსუდანი]]<ref name="rusudan sister" /><br />''ბიზანტიელი უფლისწულის, [[მანუელ კომნენოსი]]ს მეუღლე,<br />ტრაპიზონის იმპერატრიცა''}}
{{გენეალოგია | | | | | | | | |:| | | | | |}}
{{გენეალოგია | | | | | | | | |L|~|y|~| G5d |G5d=2. [[დავით სოსლანი]]<br />''ბაგრატიონთა ოსური შტოს წარმომადგენელი''}}
{{გენეალოგია | | | | | | | | |,|-|^|-|.|}}
{{გენეალოგია | | | | | | | | G6 | | G6a |~|y|~| G6b | G6=[[გიორგი IV ლაშა]]<br />''საქართველოს მეფე, 1213–1223''|G6a=[[რუსუდანი]]<br />''საქართველოს მეფე, 1223–1245''|G6b=[[ღიას ად-დინი]]<br />''[[ერზურუმი]]ს ემირის ვაჟი<br />(ქორწინების შემდეგ მან ქრისტიანობა მიიღო'')}}
{{გენეალოგია | | | | | | | | |!| | | | | | |)|-|-|-|.}}
{{გენეალოგია | | | | | | | | G7 | | | | | G8 | | G9| |G7=[[დავით VII ულუ]]<br />''საქართველოს მეფე, 1247–1270''|G8=[[დავით VI ნარინი]]<br />''საქართველოს მეფე, 1245–1293''|G9=[[თამარი (გურჯი-ხათუნი)]]}}
{{გენეალოგია/დასასრული}}

== ლიტერატურა ==
{{commonscat|Tamar of Georgia|თამარი}}
{{ქსე|4|576|ლორთქიფანიძე მ.}}
*{{ძმ|8|13-17|თამარ მეფის ოთხი პორტრეტი}}
* [http://dspace.gela.org.ge/bitstream/123456789/4996/5/თამარ%20მეფე%20გატექსტებული.pdf თამარ მეფე გატექსტებული. გ ა მ ო ც ე მ ა ტფილისის ქართველ ქალთა საზოგადოებისა. ტ ფ ი ლ ი ს ი, მსწრაფლ-მბეჭდავი სტამბა ვ. ა. რუხაძისა, გაბაევის შესახ. №1. I9I7] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160313215858/http://dspace.gela.org.ge/bitstream/123456789/4996/5/%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A0%20%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%94%20%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%A5%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98.pdf |date=2016-03-13 }}
*''რ. მეტრეველი.,'' მეფე თამარი, თბ., 1991;
*''ს. ჯანაშია და ნ. ბერძენიშვილი.,'' საქართველოს ისტორია, წგნ. 2, თბ., გამომცემლობა „მეცნიერება“, გვ. 142-151;
*თამარ მეფის დროინდელი მატიანე („ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი“) / ტექსტი გამოსაც. მოამზადა... მარინე ქადაგიძემ ; [რედ.: [[გიული ალასანია]]] - თბ., [[2001]]
*საქართველოს ისტორია–X კლასი / მ. ვაჩნაძე, ვ. გურული, მ. ბახტაძე / თბილისი, „არტანუჯი“, 2005 / ISBN 99940-11-30-8
* [https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=996453107093937&id=215457961860126 ჯაბა სამუშია, „თამარის საფლავის საიდუმლოება“ ნაწილი I, ჟურნალი “ისტორიანი”, 2012 წლის ივნისის ნომერი #6/18]
*[https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=996457017093546&id=215457961860126 ჯაბა სამუშია, „თამარის საფლავის საიდუმლოება“ ნაწილი II, ჟურნალი “ისტორიანი”, 2012 წლის ივლისის ნომერი #7/19]

==სქოლიო==
{{სქოლიოს სია|2}}

{{დაიწყე დაფა}}
{{s-hou|[[ბაგრატიონები|ბაგრატიონთა დინასტია]]||||}}
{{s-bef|წინამორბედი=[[გიორგი III (საქართველოს მეფე)|გიორგი III]]}}
{{s-ttl|ტიტული=[[საქართველოს მმართველები|საქართველოს მეფე]]|წლები=[[1184]]—[[1213]]}}
{{s-aft|rows=1|შემდეგი=[[გიორგი IV ლაშა]]}}
{{დაასრულე დაფა}}

{{ერთიანი საქართველოს მეფეები}}
{{თამარ მეფე}}

[[კატეგორია:საქართველოს მეფეები]]
[[კატეგორია:ქართველი წმინდანები]]
[[კატეგორია:XIII საუკუნის ქრისტიანი წმინდანები]]
[[კატეგორია:საქართველოს სამეფოს ბაგრატიონები]]
[[კატეგორია:ქართველი პოლიტიკოსი ქალები]]