რეტროგრადული მოძრაობა
რეტროგრადული მოძრაობა — პირდაპირი მოძრაობის საწინააღმდეგო მიმართულებით მოძრაობა. აღნიშნული ტერმინი შეიძლება ეხებოდეს ერთი სხეულის ბრუნვის მიმართულებას მეორის გარშემო, ან სხეულის ბრუნვას მისი ღერძის გარშემო, ისევე როგორც სხვა ორბიტალურ პარამეტრებს, როგორიცაა პრეცესია და ნუტაცია. პლანეტარული სისტემებისთვის რეტროგრადული მოძრაობა ჩვეულებრივ ნიშნავს მოძრაობას, რომელიც ეწინააღმდეგება ძირითადი სხეულის ბრუნვას, ანუ ობიექტს, რომელიც არის სისტემის ცენტრი.
ციურ სხეულთა სისტემების ფორმირება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
გალაქტიკებისა და პლანეტარული სისტემების წარმოქმნისას, მათი ბრუნვითი მოძრაობის შედეგად, მასალა, რომელიც ქმნის მათ, იღებს დისკის ფორმას და საერთო ცენტრის გარშემო ტრიალებს ერთი მიმართულებით. ეს აიხსნება გაზის ღრუბლის კოლაფსის ბუნებით, რომელშიც შენარჩუნებულია კუთხური იმპულსი[1]. 2010 წელს აღმოაჩინეს რამდენიმე ცხელი იუპიტერი საპირისპირო ბრუნვით, რამაც ეჭვქვეშ დააყენა პლანეტარული სისტემების ფორმირების არსებული თეორიები[2].
ორბიტის დახრა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ციური სხეულის ორბიტის დახრილობა პირდაპირ მიუთითებს ობიექტის ორბიტა პირდაპირია თუ რეტროგრადული. დახრა არის კუთხე ორბიტალურ სიბრტყესა და სხვა ათვლის სისტემას შორის, როგორიცაა პირველადი ობიექტის ეკვატორული სიბრტყე. მზის სისტემაში პლანეტის დახრილობა ხშირად იზომება ეკლიპტიკის სიბრტყიდან, რომელიც არის ციური სფეროს მონაკვეთი დედამიწის ორბიტის სიბრტყით მზის გარშემო[3]. თანამგზავრების დახრილობა იზომება პლანეტის ეკვატორიდან, რომლის გარშემოც ისინი ბრუნავენ. ობიექტები, რომელთა დახრილობა 0°-დან 90°-მდეა, განიხილება, რომ ბრუნავენ პირდაპირი მიმართულებით. ობიექტი, რომლის დახრილობა 90°-ია, ანუ მისი ორბიტის ზუსტად პერპენდიკულარულია, არც პირდაპირია და არც რეტროგრადული. ობიექტი, რომლის დახრილობა 90°-დან 180°-მდეა, ითვლება რომ მოძრაობს რეტროგრადულ ორბიტაზე.
ღერძის დახრა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ციური სხეულის ღერძული დახრილობა მიუთითებს ობიექტის ბრუნვა პირდაპირია თუ რეტროგრადული. ღერძის დახრა არის კუთხე ციური სხეულის ბრუნვის ღერძსა და მის ორბიტალურ სიბრტყეზე პერპენდიკულარულ ხაზს შორის, რომელიც გადის ობიექტის ცენტრში. ციური სხეული −90°-დან 90°-მდე დახრილობის კუთხით ბრუნავს პირდაპირი მიმართულებით. თუ ციური სხეული ზუსტად 90°-ის დახრილობით „წევს გვერდზე“ და ბრუნავს, ის არც პირდაპირია და არც რეტროგრადული. თუ ციურ სხეულის ღერძის დახრის კუთხე 90°-დან 270°-მდე აქვს საპირისპირო ბრუნვა ორბიტალური ბრუნვის მიმართ[3].
დედამიწა და პლანეტები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მზის სისტემის რვავე პლანეტა მზის გარშემო ბრუნავს იმავე მიმართულებით, რომლითაც ბრუნავს მზე, ანუ, დედამიწის ჩრდილოეთ პოლუსიდან, საათის ისრის საწინააღმდეგოდ. ექვსი პლანეტა ასევე ბრუნავს თავისი ღერძის გარშემო იმავე მიმართულებით. გამონაკლისი — ანუ რეტროგრადული ბრუნვის მქონე პლანეტებია — ვენერა და ურანი. ვენერას ბრუნვის ღერძი დახრილია 177°-ით, რაც იმას ნიშნავს, რომ ის ბრუნავს თითქმის ზუსტად მისი ორბიტალური ბრუნვის საპირისპირო მიმართულებით. ურანის ბრუნვის ღერძის დახრილობა 97°-ია, რაც ასევე მიუთითებს რეტროგრადულ ბრუნვაზე, მაგრამ ურანი პრაქტიკულად „გვერდზე წევს“.
თანამგზავრები და პლანეტათა სარტლები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
თუ თანამგზავრი ჩამოყალიბდა პლანეტის გრავიტაციულ ველში მისი ფორმირებისას, მაშინ ის ბრუნავს იმავე მიმართულებით, რომლითაც ბრუნავს პლანეტა. თუ ობიექტი სხვაგან ჩამოყალიბდა და შემდეგ ჩაიჭიდა პლანეტის გრავიტაციამ, მისი ორბიტა იქნება პროგრადული ან რეტროგრადული იმისდა მიხედვით, თუ რომელი მიმართულებით უახლოვდება ის პირველად პლანეტას, ანუ ბრუნვის მიმართულებით ან თანამგზავრის დაშორებით. პლანეტის თანამგზავრებს, რომლებიც ბრუნავს რეტროგრადულ ორბიტაზე, ეწოდება არარეგულარული. პლანეტის თანამგზავრებს, რომლებიც ბრუნავს პირდაპირ ორბიტაზე, რეგულარულს უწოდებენ[4].
მზის სისტემაში ბევრი ასტეროიდის ზომის თანამგზავრი ბრუნავს რეტროგრადულ ორბიტაზე, ხოლო ყველა დიდ თანამგზავრს ტრიტონის გარდა (ნეპტუნის მთვარეებიდან ყველაზე დიდი) აქვს პირდაპირი ორბიტა[5]. ვარაუდობენ, რომ ნაწილაკები სატურნის ეგრეთ წოდებულ ფიბის რგოლში ბრუნავს რეტროგრადულ ორბიტაზე, რადგან ისინი წარმოიქმნება არარეგულარული თანამგზავრიდან, ფიბედან.
ჰილის სფეროს შიგნით, რეტროგრადული ორბიტების სტაბილურობის რეგიონი პირველადი სხეულიდან დიდ მანძილზე უფრო დიდია, ვიდრე პროგრადული ორბიტების სტაბილურობის რეგიონი. ამ ფაქტმა შეიძლება ახსნას იუპიტერის გარშემო რეტროგრადული თანამგზავრების დომინირება, მაგრამ სატურნს აქვს რეტროგრადული და პირდაპირი თანამგზავრების უფრო ერთგვაროვანი განაწილება, ამიტომ ამ ფენომენის მიზეზები უფრო რთულია[6].
ასტეროიდები, კომეტები და კოიპერის სარტყლის ობიექტები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ასტეროიდებს აქვთ პირდაპირი ორბიტა. 2009 წლის 1 მაისის მდგომარეობით, ასტრონომებმა აღმოაჩინეს მხოლოდ 20 ასტეროიდი რეტროგრადული ორბიტებით (როგორიცაა (20461) დიორეტსა). მოგვიანებით აღმოაჩინეს კენტავრები და გაფანტული დისკის ობიექტები 2010 BK118, 2010 GW147, 2011 MM4, 2013 BL76, 2013 LU28 (=2014 LJ9), 2014 AT28[7]. რეტროგრადული ასტეროიდები შეიძლება იყოს ყოფილი კომეტები[8].
ოორტის ღრუბლის კომეტები ბევრად უფრო რეტროგრადულები არიან, ვიდრე ასტეროიდები[8]. ჰალეის კომეტა ბრუნავს მზის გარშემო რეტროგრადულ ორბიტაზე[9].
რეტროგრადულ ორბიტაზე აღმოჩენილი კოიპერის სარტყლის პირველი ობიექტია 2008 KV42[10] (არ უნდა აგვერიოს პლუტონში - ამ ჯუჯა პლანეტას არ აქვს რეტროგრადული ორბიტა, არამედ საპირისპირო ბრუნვა: პლუტონის ბრუნვის ღერძის დახრილობა დაახლოებით 120°-ია)[11].
ორბიტის ყველაზე მაღალი დახრილობა ცნობილია 2015 BZ509 (163.00459°), 2015 FK37 (156.05°), 2017 CW32 (152.44°), 2016 NM56 (144.04789] (144.04789] (144.04789] (144.04789])[12.1] (144.04789) (144.04789) (144.04789) (144.04789) (144.04789) (144.04789) (144.04789)[12][13])) ობიექტებისთვის. (336756) 2010 NV1 (140.80 °), (468861) 2013 LU28 (125.37 °), 2005 VX3 (112.31 °), 2011 OR17 (110.42 °) და 2011 ° KT15.
ასტეროიდის (21) ლუტეციას ბრუნვის ღერძის დახრილობა 96°-ია[14].
მზე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
მზის მოძრაობა მზის სისტემის მასის ცენტრის ირგვლივ ართულებს პლანეტების აშლილობას. ყოველ რამდენიმე ასეულ წელიწადში ეს მოძრაობა ხდება პირდაპირი ან რეტროგრადული[15].
ეგზოპლანეტები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ასტრონომებმა აღმოაჩინეს რამდენიმე ეგზოპლანეტა რეტროგრადული ორბიტებით. WASP-17b არის პირველი ეგზოპლანეტა, რომელიც ბრუნავს თავისი ვარსკვლავის საპირისპირო მიმართულებით[1]. HAT-P-7b ასევე აქვს რეტროგრადული ორბიტა. რეტროგრადული მოძრაობა შეიძლება იყოს სხვა ციურ სხეულებთან გრავიტაციული ურთიერთქმედების შედეგი (იხ. კოზაის ეფექტი) ან იყოს სხვა პლანეტასთან შეჯახების შედეგი[1]. ასევე შესაძლებელია, რომ პლანეტის ორბიტა რეტროგრადული გახდეს ვარსკვლავის მაგნიტური ველისა და მტვრის დისკის ურთიერთქმედების გამო პლანეტარული სისტემის ფორმირების დასაწყისში[16].
აღმოჩნდა, რომ რამდენიმე ცხელ იუპიტერს აქვს რეტროგრადული ორბიტები, რაც ახალ კითხვებს აჩენს პლანეტარული სისტემის ფორმირების თეორიაში[2]. ახალი დაკვირვებების ძველ მონაცემებთან შერწყმით დადგინდა, რომ ცხელი იუპიტერების ნახევარზე მეტს აქვს ორბიტები, რომლებიც გადახრილია მათი მშობელი ვარსკვლავების ბრუნვის ღერძთან, ხოლო ექვს ეგზოპლანეტას აქვს რეტროგრადული ორბიტა.
ვარსკვლავები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
რეტროგრადული ორბიტების მქონე ვარსკვლავები უფრო ხშირად გვხვდება გალაქტიკურ ჰალოში, ვიდრე გალაქტიკურ დისკზე. ირმის ნახტომის გარე ჰალო აქვს მრავალი გლობულური გროვა რეტროგრადულ ორბიტებში და რეტროგრადული ან ნულოვანი ბრუნვით. ჰალო შედგება ორი ცალკეული კომპონენტისგან. შიდა ჰალოში მყოფ ვარსკვლავებს აქვთ გალაქტიკის ირგვლივ პროგრადული ორბიტები, ხოლო გარე ჰალოში მყოფ ვარსკვლავებს ხშირად აქვთ რეტროგრადული ორბიტები.
დედამიწასთან ახლოს, კაპტეინის ვარსკვლავს, როგორც ვარაუდობენ, აქვს მაღალი სიჩქარით რეტროგრადული ორბიტა გალაქტიკური ცენტრის გარშემო, მისი მშობელი ჯუჯა გალაქტიკის ირმის ნახტომის შთანთქმის გამო[17].
გალაქტიკები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
NGC 7331 არის გალაქტიკის მაგალითი, რომლის ამობურცულობა ბრუნავს მისი დანარჩენი დისკის საპირისპირო მიმართულებით, სავარაუდოდ მიმდებარე სივრციდან მასალის ამოვარდნის შედეგად[18].
ნეიტრალური წყალბადის ღრუბელი, რომელსაც ეწოდება H რეგიონი, ბრუნავს რეტროგრადული მიმართულებით ირმის ნახტომის ბრუნვის მიმართ, სავარაუდოდ, ირმის ნახტომთან შეჯახების შედეგი[19][20].
სპირალური გალაქტიკის ცენტრში არის სულ მცირე ერთი სუპერმასიური შავი ხვრელი[21]. შავი ხვრელები ჩვეულებრივ ბრუნავენ იმავე მიმართულებით, როგორც გალაქტიკური დისკი. თუმცა, ასევე არსებობს რეტროგრადული სუპერმასიური შავი ხვრელები, რომლებიც ბრუნავენ საპირისპირო მიმართულებით. რეტროგრადული შავი ხვრელი აფრქვევს რელატივისტურ ჭავლებს, რომლებიც ბევრად უფრო ძლიერია, ვიდრე ჩვეულებრივი შავი ხვრელების ჭავლები, რომლებსაც შესაძლოა საერთოდ არ ჰქონდეთ ჭავლები. რეტროგრადული შავი ხვრელების ჭავლები უფრო ძლიერია, რადგან მათსა და დისკის შიდა კიდეს შორის უფსკრული გაცილებით დიდია, ვიდრე ჩვეულებრივი შავი ხვრელის. მოსალოდნელია, რომ უფრო დიდი უფსკრული უზრუნველყოფს მაგნიტური ველების შექმნის უფრო დიდ შესაძლებლობებს, რომლებიც წარმოადგენენ თვითმფრინავების „საწვავს“. (ეს დაშვება ცნობილია როგორც „რეინოლდსის ჰიპოთეზა“, წამოაყენა ასტროფიზიკოსმა კრის რეინოლდსმა მერილენდის უნივერსიტეტიდან, კოლეჯ პარკიდან)[22][23].
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 Grossman, Lisa. (2009-08-13) Planet found orbiting its star backwards for first time. NewScientist. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-07-01.
- ↑ 2.0 2.1 Turning planetary theory upside down. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-07-16. ციტირების თარიღი: 2010-10-08
- ↑ 3.0 3.1 newuniverse.co.uk. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-09-22. ციტირების თარიღი: 2010-10-08.
- ↑ Encyclopedia of the solar system. Academic Press. 2007. აკლია ან იგნორირებულია
|title=(დახმარება) - ↑ Mason, John. (1989-01-22) Science: Neptune's new moon baffles the astronomers. NewScientist. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-07-01.
- ↑ Chaos-assisted capture of irregular moons დაარქივებული 2007-04-16 საიტზე Wayback Machine. , Sergey A. Astakhov, Andrew D. Burbanks, Stephen Wiggins & David Farrelly, NATURE |VOL 423 | 15 мая 2003
- ↑ List Of Centaurs and Scattered-Disk Objects. ციტირების თარიღი: 2014-10-05
- ↑ 8.0 8.1 Hecht, Jeff. (2009-05-01) Nearby asteroid found orbiting Sun backwards. NewScientist. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-07-01.
- ↑ Halley’s Comet. ციტირების თარიღი: 2010-10-08
- ↑ Hecht, Jeff. (2008-09-05) Distant object found orbiting Sun backwards. NewScientist. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-08-09.
- ↑ David Darling encyclopedia. ციტირების თარიღი: 2010-10-08
- ↑ MPEC 2016-Q55: 2016 NM56. ციტირების თარიღი: 2016-10-22
- ↑ Konstantin Batygin, Michael E. Brown. Generation of highly inclined trans-neptunian objects by planet nine, October 18, 2016.. ციტირების თარიღი: 2016-10-22
- ↑ Sierks H. et al. (2011). «Images of Asteroid 21 Lutetia: A Remnant Planetesimal from the Early Solar System» (PDF). Science. 334 (6055): 487—490.
- ↑ Javaraiah, J. Sun's retrograde motion and violation of even-odd cycle rule in sunspot activity (англ.) // Royal Astronomical Society, Monthly Notices : journal. — Royal Astronomical Society, 2005. — 12 July (vol. 362, no. 2005). — P. 1311—1318. Архивировано 19 сентября 2020 года.
- ↑ Tilting stars may explain backwards planets დაარქივებული 2015-04-23 საიტზე Wayback Machine. , New Scientist, 01 IX 2010, Magazine issue 2776.
- ↑ Backward star ain’t from round here — 04 November 2009 — New Scientist. ციტირების თარიღი: 2017-10-26
- ↑ Prada, F.; C. Gutierrez, R. F. Peletier, C. D. McKeith (14 марта 1996). „A Counter-rotating Bulge in the Sb Galaxy NGC 7331“. arXiv.org. http://arxiv.org/abs/astro-ph/9602142v2.
- ↑ Cain, Fraser. (2003-05-22) Galaxy Orbiting Milky Way in the Wrong Direction. Universe Today. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-08-09.
- ↑ თარგი:Статья
- ↑ D. Merritt and M. Milosavljevic (2005). «Massive Black Hole Binary Evolution.» დაარქივებული 2012-03-30 საიტზე Wayback Machine.
- ↑ Some black holes make stronger jets of gas. UPI.com (2010-06-01). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-08-09.
- ↑ Atkinson, Nancy. (2010-06-01) What's more powerful than a supermassive black hole? A supermassive black hole that spins backwards.. The Christian Science Monitor. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-08-09.