დარტყმითი კრატერი
დარტყმითი მეტეორიტული კრატერი, დარტყმითი კრატერი (ძვ. ბერძნ. κρατήρ [kratēr] — „დიდი ჯამი“) — პლანეტებსა და მათ თანამგზავრებზე მეტეორიტის დაცემის შედეგად გრუნტში წარმოქმნილი ღრმული. კრატერის ზომა დამოკიდებულია მეტეორიტის სიჩქარეზე, ზომასა და მასაზე. დედამიწის ზედაპირზე დიდ დარტყმით კრატერს (2 კმ-ზე მეტი დიამეტრი) ეწოდება ასტრობლემა (ძვ. ბერძნ. ἄστρον — „ვარსკვლავი“ და βλῆμα — „ჭრილობა“, ანუ „ვარსკვლავური ჭრილობა“[1]; ტერმინი შემოღებული იქნა 1960 წელს რობერტ დიცის მიერ). თავად მოვლენას (მეტეორიტის დაჯახებას) ზოგჯერ უწოდებენ „იმპაქტს“ (ინგლ. impact — „შეჯახება“) ან იმპაქტურ მოვლენას. დედამიწაზე აღმოჩენილია დაახლოებით 150-მდე ასტრობლემა.
შედარებით ახალგაზრდა დარტყმით კრატერებს აქვთ აწეული კიდეები (განსხვავებით ვულკანური კრატერებისგან, რომლებიც წარმოიქმნება აფეთქების ან ნგრევის შედეგად[2]) და მიმდებარე ტერიტორიასთან შედარებით, ფსკერის უფრო დაბალი დონე[3]. მცირე დარტყმის კრატერები წარმოადგენენ მარტივი თასის ფორმის ჩაღრმავებებს, ხოლო დიდიებს — თან სდევთ რთული მრავალრგოლიანი სტრუქტურები (ცნობილი, როგორც „დარტყმის აუზები“). დედამიწაზე მცირე დარტყმითი კრატერის მაგალითია არიზონას კრატერი. დარტყმითი კრატერები, მყარი ზედაპირის მქონე ციური სხეულების რელიეფის ყველაზე გავრცელებული დეტალია. დარტყმითი კრატერები ნაკლებადაა გავრცელებული მკვრივი ატმოსფეროსა და გეოლოგიური აქტივობის მქონე ციურ სხეულებზე. მაგალითად დედამიწაზე, ვენერაზე, მარსზე, ევროპასა და ტიტანზე დარტყმითი კრატერების რაოდენობა შედარებით მცირეა, რადგან ისინი დროთა განმავლობაში იშლება ტექტონიკური, ვულკანური და ეროზიული პროცესების შედეგად.
დაახლოებით 3.9 მილიარდი წლის წინ, მზის სისტემამ განიცადა ასტეროიდების ინტენსიური დაბომბვა. დღესდღეობით დარტყმითი კრატერები დედამიწაზე გაცილებით ნაკლებად ჩნდება; საშუალოდ, ყოველ მილიონ წელიწადში ერთხელ მასზე ეცემა ერთიდან სამამდე 20 კმ-მდე დიამეტრის მყარი სხეული, რომელთაც შეუძლიათ შექმნან კრატერი[4][5]. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ პლანეტაზე გაცილებით მეტი ახალგაზრდა კრატერი უნდა იყოს, ვიდრე ამჟამადაა ცნობილი.
მიუხედავად იმისა, რომ დედამიწის ზედაპირზე სხვადასხვა პროცესები სწრაფად ანადგურებს შეჯახების კვალს, მასზე დაახლოებით 190 დარტყმითი კრატერია აღმოჩენილი[6]. მათი დიამეტრი რამდენიმე ათეული მეტრიდან დაახლოებით 300 კმ-მდე მერყეობს, ხოლო მათი ასაკი ძალიან ახალგაზრდადან (მაგალითად, სიხოტე-ალინის კრატერები რუსეთში, რომელიც გამოჩნდა 1947 წელს) ორ მილიარდ წელზე მეტი ხნის წინ ჩამოყალიბებულ ძველებამდე. მათი უმეტესობა 500 მილიონ წელზე ნაკლებია, რადგან უფროსები უკვე ძირითადად განადგურებულია. ყველაზე ხშირად კრატერები გვხვდება ძველ პლატფორმებზე[7]. კრატერების მხოლოდ მცირე რაოდენობაა ცნობილი ზღვის ფსკერზე; მათი აღმოჩენა პრობლემურია როგორც ფსკერის კვლევის სირთულის, ისე ოკეანის ფსკერზე ცვლილებების სწრაფი ტემპის გამო, ასევე მათი დედამიწის სიღრმეში ჩაძირვის გამო.
იხილეთ აგრეთვე[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
ლიტერატურა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 6, თბ., 1983. — გვ. 612.
რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- The Geological Survey of Canada Crater database, 172 impact structures
- Aerial Explorations of Terrestrial Meteorite Craters
- Impact Meteor Crater Viewer Google Maps Page with Locations of Meteor Craters around the world
- Solarviews: Terrestrial Impact Craters
- Lunar and Planetary Institute slidshow: contains pictures
- Earth Impact Effects Program Estimates crater size and other effects of a specified body colliding with Earth.
სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
- ↑ Дабижа А. И., Федынский В. В. «Звёздные раны» Земли и их диагностика геофизическими методами // Земля и Вселенная. — 1975. — № 3. — С. 56—64.
- ↑ Basaltic Volcanism Study Project. (1981). Basaltic Volcanism on the Terrestrial Planets; Pergamon Press, Inc.: New York, p. 746. http://articles.adsabs.harvard.edu//full/book/bvtp./1981//0000746.000.html დაარქივებული 2012-03-03 საიტზე Wayback Machine. .
- ↑ Consolmagno, G.J.; Schaefer, M.W. (1994). Worlds Apart: A Textbook in Planetary Sciences; Prentice Hall: Englewood Cliffs, NJ, p.56.
- ↑ Carr, M.H. (2006) The surface of Mars; Cambridge University Press: Cambridge, UK, p. 23.
- ↑ Grieve R.A.; Shoemaker, E.M. (1994). The Record of Past Impacts on Earth in Hazards due to Comets and Asteroids, T. Gehrels, Ed.; University of Arizona Press, Tucson, AZ, pp. 417—464.
- ↑ Grieve, R.A.F.; Cintala, M.J.; Tagle, R. (2007). Planetary Impacts in Encyclopedia of the Solar System, 2nd ed., L-A. McFadden et al. Eds, p. 826.
- ↑ Shoemaker, E.M.; Shoemaker, C.S. (1999). The Role of Collisions in The New Solar System, 4th ed., J.K. Beatty et al., Eds., p. 73.
