აბჰიდჰარმა

მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია

აბჰიდჰარმა — უძველესი, კერძოდ ძვ. წ. III საუკუნით და უფრო გვიანდელი პერიოდით დათარიღებული, ბუდისტური ტექსტები, რომლებშიც ბუდისტურ სუტრებში წარმოდგენილი დოქტრინები სქოლასტიკურ დეტალებშია წარმოდგენილი.

პიტერ ჰარვის მიხედვით, აბჰიდჰარმას მეთოდი ცდილობს „თავი აარიდოს ყოველდღიური სასაუბრო ენის უზუსტობებს, როგორც ეს ზოგჯერ ხდება სუტებში და ყველაფერი ფსიქო-ფილოსოფიურად ზუსტი ენით ახნას.“ ამ თვალსაზრისით, აბჰიდჰარმა „საბოლოო რეალობის“ შესახებ (პარამარტა-სატია) ბუდისტური მიდგომის ზუსტად გამოხატვის საუკეთესო მცდელობაა.[1]

აბჰიდჰარმის ლიტერატურა სხვადასხვა სახის არსეობობს. ადრეული კანონიკური აბჰიდჰარმას ნაშრომები, როგორიცაა აბჰიდჰარმა პიტაკა, არ წარმოადგენს ფილოსოფიურ ტრაქტატებს, ნაცვლად ამისა, მათში ძირითადად წარმოადგენილია ადრეული დოქტრინები თავიანთი შეჯამებებითა და თანმხლები განმარტებებით.

მოგვიანებით, პოსტკანონიკური აბჰიდჰარმას ნაშრომები იწერებოდა ან ვრცელი ტრაქტატების, ან კომენტარების ან მცირე ზომის შესავლის ტიპის სახელმძღვანელოების სახით. ეს განვითარებული ფილოსოფიური ნაშრომები მოიცავს მრავალ სიახლესა თუ დოქტრინას, რომლებიც არ გვხვდება კანონიკურ აბჰიდჰარმის ნაშრომებში.

განსაზღვრება[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ბელგიელმა ინდოოლოგმა ეტიენ ლამოტმა აბჰიდჰარმას უწოდა „წმინდა და მარტივი მოძღვრება, ლიტერატურული განვითარებისა თუ ცალკეული ადამიანების ჩარევის გარეშე.“ სასაუბრო სუტრებთან შედარებით, აბჰიდჰარმის ტექსტები თავისი შინაარსითა და ფორმით ბევრად უფრო ტექნიკური, ანალიტიკური და სისტემატურია.

თერავადასა და სარვასტივადინის სკოლების წარმომადგენლები აბჰიდჰარმას საბოლოო ჭეშმარიტების წმინდა და პირდაპირ აღწერად და სრულყოფილი სულიერი სიბრძნის გამოხატულებად თვლიდნენ. აბჰიდჰარმისგან განსხვავებით, ისინი სუტრებს ტრადიციულ სწავლებებად მიიჩნევდნენ, რომლებიც ბუდამ კონკრეტულ ადამიანებს, კონკრეტულ დროს, კონკრეტულ ამქვეყნიურ გარემოებებში მისცა.[2] მათი აზრით, აბჰიდჰარმას სწავლებებს ბუდა თავის ყველაზე გამორჩეულ მოსწავლეებს გადასცემდა და სწორედ ამიტომ ჰქონდათ აბჰიდჰარმას ტექსტები თავიანთ წმინდა წერილებში შეტანილი.

კოლეტ კოქსის თანახმად, აბჰიდჰარმა თავდაპირველად მხოლოდ სუტების სისტემატურ დამუშავებას მოიცავდა, თუმცა მოგვიანებით დამოუკიდებელი დოქტრინებიც შეიმუშავა. ავსტრიელმა პროფესორმა, ბუდიზმის ერთ-ერთმა გამოჩენილმა მკვლევარდმა, ერიხ ფრაუვალნერმა აღნიშნა, რომ აბჰიდჰარმაში წარმოდგენილი ბუდისტური სისტემები „ინდური ფილოსოფიის კლასიკური პერიოდის მთავარ მიღწევებს შორისაა.“[3]

ტერმინის ორი ინტერპრეტაცია არსებობს. ერთ-ერთი ვერსიით „აბჰიდჰარმა“ ნიშნავს დჰარმის შესახებ მსჯელობას ან დჰარმის შესახებ საუბარს. ამ ვერსიით, „აბჰი“ ნიშნავს „შესახებ“, რითაც შეიძლება პარალელი გაივლოს აბჰივინაიასთან, რომელიც, თავის მხრივ, ვინაიას შესწავლას გულისხმობს.[4] სხვა ინტერპრეტაციის თანახმად, „აბჰი“ −„უმაღლესს“, შესაბამისად „აბჰიდჰარმა“ „უმაღლეს სწავლებას“ ნიშნავს.

დასავლელ მეცნიერთა ნაწილი აბჰიდჰარმას ბუდისტური ფილოსოფიის ბირთვად მიიჩნევს. ასევე ზოგიერთი ავტორი აბჰიდჰარმას ბუდისტურ ფენომენოლოგიად მოიხსენიებს, ზოგი კი მას პროცესის ფილოსოფიასთან აიგივებს. ბჰიკჰუ ბოდჰი აბჰიდჰარმა-პიტაკას აღწერს, როგორც „[ბუდისტური] დოქტრინის აბსტრაქტულ და უაღრესად ტექნიკურ სისტემატიზაციას,“ რომელიც „ერთდროულად მოიცავს მოიცავს ფილოსოფიას, ფსიქოლოგიასა და ეთიკას, რომელთაგან ყველა სულიერი ხსნის ერთიან პროცესშია ინტეგრირებული.“[5] ლ. ს. კაუსენის მიხედვით, სუტები პროცესებსა და მათ თანმიმდევრობებს აღწერს, აბჰიდჰარმა კი − შემთხვევებსა და მოვლენებს.

ისტორია[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თანამედროვე კვლევები[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თანამედროვე მკვლევართა აზრით, აბჰიდჰარმის კანონიკური ტექსტები ბუდას შემდგომ პერიოდში, დაახლოებით ძვ. წ. III საუკუნის პერიოდიდან მოყოლებული, იქმნებოდა. ამასთანავე, მეცნიერთა მტკიცებით, აბჰიდჰარმის კანონიკური ტექსტები არა სამყაროს ბუდასეულ, არემედ მომდევნო პერიოდის ბუდისტებისეულ ვერსიას ასახავს. პიტერ სკილინგი აბჰიდჰარის ლიტერატურას „რამდენიმესაუკუნოვანი ინტელექტუალური მცდელობების საბოლოო პროდუქტს“ უწოდებს.[6]

დოქტრინა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

აბჰიდჰარმის ლიტერატურის კვლევის სფერო მთელ ბუდადჰარმას მოიცავს, გამომდინარე იქიდან, რომ ამ ტექსტების მიზანს ბუდიზმის ყველა სწავლების გამოკვეთა, სისტემატიზაცია და ანალიზი წარმოადგენდა. აბჰიდჰარმული აზროვნება არ მოიცავს მხოლოდ სუტრების შესწავლას და იშლება ახალ ფილოსოფიურ და ფსიქოლოგიურ სივრცეებში, რომლებიც სუტრებში ან მხოლოდ ნაგულისხმევია ან სულაც არ გვხვდება. არსებობს აბჰიდჰარმისტების მიერ შემუშავებული გარკვეული დოქტრინები, რომლებიც სხვადასხვა ბუდისტურ სკოლებს შორის უთანხმოების საგანი გამხდარა.

ატომიზმი[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ზოჰიერთი აბჰიდჰარმისტები, მათ შორის სერვასტივადას სკოლის წარმომადგენლები, იცავდნენ ატომისტურ თეორიას. აბჰიდჰარმისტული ატომები არა მუდმივი, არამედ წამიერია. სერვასტივადისტთა აზრით, ატომი მატერიის უმცირესი საანალიზო ერთეულია და შესაბამისად ის „კონცეპტუალური ატომია.“[7]

სერვასტივადა აბჰიდჰარმა[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ინდური აბჰიდჰარმის ყველაზე გავლენიანი ტრადიცია სერვასტივადა ვაიბჰასიკას სკოლას ეკუთვის, რომელიც ინდოეთის ჩრდილოეთ ნაწილში დომინირებდა, განსაკუთრებით კი ისეთ ქალაქებში, რგოორებიცაა ქაშმირი, ბაქტრია და განდჰარა. აღმოსავლეთ აზიური და ტიბეტური ბუდიზმის შესწავლის საგანი აბჰიდჰარმის სწორედ ეს ტრადიციაა.[8]

რესურსები ინტერნეტში[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სქოლიო[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

  1. ↑ Harvey, Peter (2013). An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices, p. 90. Cambridge University Press.
  2. ↑ Potter, Buswell, Jaini; Encyclopedia of Indian Philosophies Volume VII Abhidharma Buddhism to 150 AD, p. 74
  3. ↑ Sophie Francis Kidd, translator; Ernst Steinkellner, editor; Erich Frauwallner; Studies in Abhidharma Literature and the Origins of Buddhist Philosophical Systems
  4. ↑ Anālayo (2014) "The Dawn of Abhidharma," pp. 70-71. Hamburg University Press.
  5. ↑ Dhamma, U Rewata; Bodhi, Bhikkhu (2000) A Comprehensive Manual of Abhidhamma. Buddhist Publication Society, გვ. 2. ISBN 1-928706-02-9. 
  6. ↑ Skilling, Peter (2010). „Scriptural Authenticity and the Śrāvaka Schools: An Essay towards an Indian Perspective“. The Eastern Buddhist. 41 (2): 1–47. ციტირების თარიღი: 25 February 2020.
  7. ↑ K. L. Dhammajoti, Sarvāstivāda Abhidharma, page 259
  8. ↑ Willemen, Charles; Dessein, Bart; Cox, Collett. Sarvastivada Buddhist Scholasticism, Handbuch der Orientalistik. Zweite Abteilung. Indien. Brill, 1998
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=აბჰიდჰარმა&oldid=4513439“-დან