იხილეთ წყარო გვერდისთვის ყვარლის მუნიციპალიტეტი

{{ინფოდაფა ადმინისტრაციული ერთეული
|სტატუსი = მუნიციპალიტეტი
|სახელი = ყვარლის მუნიციპალიტეტი
|სურათი = KM-Kvareli-ka.svg
|ქვეყანა = საქართველო
|რეგიონის ტიპი = მხარე
|რეგიონი = კახეთის მხარე
|მმართველის ტიპი = საკრებულოს<br />თავმჯდომარე
|მმართველი = 
|მოსახლეობა = {{კლება}} 29 827<ref name="აღწერა 2014">{{cite web |url=http://www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=2152&lang=geo |title=მოსახლეობის საყოველთაო აღწერა 2014 |date=ნოემბერი 2014 |publisher=საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური |accessdate=27 ივლისი 2016}}</ref>
|აღწერის წელი = [[2014]]
|სიმჭიდროვე = 29,80
|ეროვნული შემადგენლობა = [[ქართველები]] 93,84 %<br />[[ხუნძები]] 3,26 %<br />[[ოსები]] 1,21 %<br />[[უდიები]] 0,55 %<br />[[სომხები]] 0,47 %<ref>[http://pop-stat.mashke.org/georgia-ethnic-loc2014.htm Ethnic composition of Georgia 2014]</ref>
|სარწმუნოებრივი შემადგენლობა = [[საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია|მართლმადიდებლები]] 94,99 %<br />[[მუსლიმები]] 3,49 %<ref>[http://pop-stat.mashke.org/georgia-religion2014b.htm georgia-religion2014]</ref>
}}
[[ფაილი:Kvareli distric entrance.jpg|მინი|მარჯვნივ|250 პქ|ყვარლის შესასვლელი]]
'''ყვარლის მუნიციპალიტეტი''' — ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული [[აღმოსავლეთი საქართველო|აღმოსავლეთ საქართველოში]], [[კახეთის მხარე|კახეთის მხარის]] ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში. [[1917]] წლამდე ყვარლის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია [[თბილისის გუბერნია|თბილისის გუბერნიის]] [[თელავის მაზრა]]ში შედიოდა, [[1921]] წლის ადმინისტრაციული დაყოფით ყვარლის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია ისევ [[თელავის მაზრა]]ს მიაკუთვნეს. [[1930]] წლიდან კი ყალიბდება ცალკე რაიონად. ამჟამად მუნიციპალიტეტი. ქალაქი [[ყვარელი]], რომელიც [[მდინარე]]ების [[ბურსა (მდინარე)|ბურსისა]] და [[დურუჯი]]ს შუამდინარეთში მდებარეობს, ქალაქია [[1964]] წლიდან.
==ისტორია==
ისტორიული წყაროებითა და არქეოლოგიური გამოკვლევებით დადასტურებულია, რომ ყვარლის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არსებობდა უძველესი დასახლებები. აკადემიკოს [[სიმონ ჯანაშია]]ს სახელობის [[სიმონ ჯანაშიას სახელობის საქართველოს მუზეუმი|საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმში]] დაცულია დღევანდელი შილდისა და ენისლის მიდამოებში აღმოჩენილი არქეოლოგიური ნივთები, რომლებიც გვიან [[ბრინჯაოს ხანა]]ს ეკუთვნის, ხოლო ძველი გავაზის (ამჟამად ახალსოფელი), ბალღოჯიანისა და გრემის ტერიტორიაზე მოპოვებულია ანტიკური ხანის საოჯახო და საომარი ნივთები. გრემ-ნეკრესის მიდამოებში მდებარეობდა უძველესი საკულტო ნაგებობები. ამ მხარის რელიგიურ ცენტრს წარმოადგენს ნეკრესი, რომელიც დააარსა მეფე [[ფარნაჯომი|ფარნაჯომმა]] (ძვ.წ.აღ. II-I სს.). IV საუკუნეში მეფე თრდატმა აქ ააგო ეკლესია, სადაც [[VI საუკუნე]]ში დამკვიდრდა ერთი ასურელი მამათაგანი - [[აბიბოს ნეკრესელი|აბიბოსი]]. მის დროს დაარსდა [[ნეკრესის საეპისკოპოსო]] (იარსება XIX საუკუნემდე). ნეკრესს იმთავითვე მიეცა დიდი მნიშვნელობა. ნეკრესის საეპისკოპოსოს ეპარქიაში, შედიოდა არა მხოლოდ გაღმამხარი, არამედ დაღესტნის ნაწილიც ([[დიდოეთი]]). ნეკრესის სამონასტრო კომპლექსი ქართული ხუროთმოძღვრების რამდენიმე ძეგლს აერთიანებს, რომელთაგან IV საუკუნის II ნახევრის მცირე ზომის ბაზილიკა ერთ-ერთი უძველესია საქართველოში დღემდე მოღწეულ ეკლესიათაგან. დიდი სამეკლესიანი ბაზილიკა VII საუკუნის დასაწყისს განეკუთვნება. ეპისკოპოსის ორსართულიანი სასახლისათვის (VIII-IX სს, ახლა ნანგრევებია) XVI საუკუნეში კოშკი მიუშენებიათ. მონასტრის ტერიტორიაზე არის საცხოვრებელი და სამეურნეო დანიშნულების შენობათა ნაშთები, მცირე სამლოცველოები და სხვა.<ref name="ისტორია">[https://www.kvareli.gov.ge/ge/istoria ყვარლის მუნიციპალიტეტის ზოგადი დახასიათება] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220915094738/https://www.kvareli.gov.ge/ge/istoria |date=2022-09-15 }} - ყვარლის მუნიციპალიტეტის ოფიციალური საიტი</ref>

XV-XVI საუკუნეებში თავისი ძლიერების მწვერვალს მიაღწია [[კახეთის სამეფო]]მ, რომლის სატახტო ქალაქი ამ პერიოდში იყო [[გრემი]]. გრემის უნიკალური ციხე-სიმაგრე მთავარანგელოზის ეკლესიით, ნაქალაქარის ტერიტორიაზე შემორჩენილი ნანგრევები, არქეოლოგიური მასალა და ისტორიული წყაროები ადასტურებენ, რომ ეს იყო ფეოდალური ხანის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სავაჭრო-ეკონომიკური ცენტრი. აქ XV საუკუნიდან ამრავლებდნენ ხელნაწერებს. გრემზე გადიოდა მნიშვნელოვანი საქარავნო გზები, მათ შორის იყო „[[აბრეშუმის გზა]]“, რომელიც ჩინეთს [[ხმელთაშუა ზღვა|ხმელთაშუა]] და [[შავი ზღვა|შავი ზღვის]] ქვეყნებთან აკავშირებდა.<ref name="ისტორია" />

მიუხედავად იმისა, რომ გრემი კახეთის დედაქალაქი იყო, მის ისტორიაზე, ცხოვრებასა და გარეგან სახეზე საკმაოდ მწირი ცნობებია შემონახული. თუმცა, შემორჩენილი ნაგებობები და არქეოლოგიური მასალა ადასტურებს ქალაქის სიძლიერესა და მნიშვნელობას. [[1614]]-[[1616]] წლებში ირანის შაჰის [[აბას I (ირანი)|აბას I]] ლაშქრობების დროს გრემი სასტიკად ააოხრეს და ნანგრევებად აქციეს. მას შემდეგ გრემმა, როგორც კახეთის სატახტო ქალაქმა, ცოტა ხანს კიდევ იარსება, მაგრამ ძველი დიდება ვეღარ აღიდგინა. [[1667]] წელს სატახტო ქალაქისათვის უსაფრთხო ადგილი მოინახა და მეფე არჩილმა კახეთის დედაქალაქად [[თელავი]] აირჩია, რომელიც შედარებით დაცული იყო დაღესტნელ ფეოდალთა გამუდმებული თავდასხმებისგან.<ref name="ისტორია" />

არეში, ანუ არიში - ასე უწოდებდნენ ყვარლის მუნიციპალიტეტის სოფელს, რომლის ტერიტორიაზეც დღევანდელი სოფელი მთისძირი მდებარეობს. იგი სტრატეგიული პუნქტი ყოფილა ძველ [[ჰერეთი|ჰერეთში]], სავაჭრო გზაზე, რომლითაც ადრეულ ფეოდალურ ხანაში ქართლი და კახეთი ალბანეთის შიდა რაიონებს უკავშირდებოდა. არეშზე გადიოდა და დღესაც გადის ცხვრის გზა, რომლითაც ცხვარი დაღესტნის მთებში აჰყავდათ. „[[მატიანე ქართლისა]]ის“ ცნობით X საუკუნის დასაწყისში კონსტანტი აფხაზთა მეფისა და კვირიკე კახთა ქორეპისკოპოსის შეერთებულმა ჯარმა ჰერეთის ლაშქარი დაამარცხა და დადებული ზავის თანახმად [[ადარნასე პატრიკი|ადარნასე ჰერთა პატრიკმა]] კვირიკეს დაუთმო ორჭობი, ხოლო კონსტანტის - გავაზნი და არეში“.<ref name="ისტორია" />

ყვარლის დაარსებასა და წარმოშობაზე მრავალი ლეგენდა არსებობს. ერთ-ერთი ლეგენდის მიხედვით, მეფეს დურუჯის ჭალებში ნადირობისას მოსწონებია მისი შემოგარენი, განსაკუთრებით კი ის ადგილი, სადაც ახლა ყვარელია გაშენებული და უბრძანებია: „ეს საყვარელი ადგილია და სოფელი უნდა გაშენდესო“.<ref name="ისტორია" />

ისტორიული წყაროები გვამცნობენ, რომ ყვარლის ახლანდელ ტერიტორიაზე ჯერ კიდევ ადრეულ საუკუნეებში (IV საუკუნეში) ჩამოსახლდნენ მთის [[ფშავლები]] სოფელ ყვარადან; ყვარადან ჩამოსახლებულებს ყვარლელები შეარქვეს და ეს სახელი დასახლებასაც შერჩა. შემდგომში ამ სახელწოდებამ ცვლილება განიცადა და საბოლოოდ ჩამოაყალიბდა ტოპონიმი ყვარელი.<ref name="ისტორია" />
==ადმინისტრაციული მოწყობა==
ყვარლის მუნიციპალიტეტში 1 ქალაქი და 21 სოფელია. 

* ყვარლის ადმინისტრაციული ერთეული - ქალაქი [[ყვარელი]] 
* მთისძირის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფელი [[მთისძირი (ყვარლის მუნიციპალიტეტი)|მთისძირი]]
* ბალღოჯიანის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფელი [[ბალღოჯიანი]]
* ახალსოფლის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფლები: [[ახალსოფელი (ყვარლის მუნიციპალიტეტი)|ახალსოფელი]], [[თხილისწყარო]], [[შოროხი]], [[საცხენე]], [[თივი]] 
* ჭიკაანის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფლები: [[ჭიკაანი]], [[ზინობიანი]], [[ჩანტლისყურე]]
* კუჭატნის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფლები: [[კუჭატანი]], [[სანავარდო]], [[წიწკანაანთსერი]] 
* გავაზის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფელი [[გავაზი (ყვარლის მუნიციპალიტეტი)|გავაზი]]
* შილდის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფელი [[შილდა]] 
* ენისლის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფელი [[ენისელი]] 
* საბუის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფლები: [[საბუე (ყვარლის მუნიციპალიტეტი)|საბუე]], [[ალმატი]]
* გრემის ადმინისტრაციული ერთეული - სოფლები: [[გრემი (ყვარლის მუნიციპალიტეტი)|გრემი]], [[შაქრიანი]], [[გრძელი ჭალა|გრძელი ჭალა]]. 

==გეოგრაფია==
ყვარლის მუნიციპალიტეტი ისაზღვრება 3 ადმინისტრაციული მუნიციპალიტეტითა ([[თელავის მუნიციპალიტეტი]], [[გურჯაანის მუნიციპალიტეტი]], [[ლაგოდეხის მუნიციპალიტეტი]]) და [[დაღესტანი|დაღესტნის ავტონომიური რესპუბლიკით]]. მუნიციპალიტეტის ფართობია 1000,8 კმ². სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს 80 266 ჰა (36 %) უკავია, [[ტყე|ტყით]] დაფარული საერთო ფართობი შეადგენს 58 600 ჰა-ს (27 %).<ref name="usaid" />

ყვარლის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მიეკუთვნება ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკული ჰავის ოლქს. დაბალმთიანეთში, [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 1000-1200 მეტრზე განვითარებულია ზომიერად ცივი [[ზამთარი]] და თბილი [[ზაფხული]], ჰაერის საშუალო წლიური [[ტემპერატურა]] 8-9&nbsp;°C-ს შეადგენს. [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 1700-1800 მეტრზე იცის ცივი [[ზამთარი]] და ხანგრძლივი ცივი [[ზაფხული]], ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა კი 5-6&nbsp;°C-ია. 1800 მეტრის ზემოთ ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა 3-4&nbsp;°C-მდე ეცემა. ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობა 795 მმ-დან 938 მმ-მდე მერყეობს ზონალობის მიხედვით. ნალექების მაქსიმუმი [[მაისი|მაისში]] მოდის, ხოლო მინიმუმი [[იანვარი|იანვარში]].<ref name="usaid" />

ყვარლის მუნიციპალიტეტისათვის დამახასიათებელია [[მდინარე]]თა ხშირი ქსელი, რომლებიც წარმოდგენილია მდინარე [[ალაზანი|ალაზნითა]] და მისი შენაკადებით (შოროხევი, ბურსა, დურუჯი, სხვა).<ref name="usaid" /> მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა 2014 წლის მდგომარეობით 29 827 კაცია. მუნიციპალიტეტში სულ 22 დასახლებული პუნქტია.<ref name="usaid" />

=== რელიეფი ===
[[ფაილი:Ilia lake and Duruji Gorge view from Kudigora.jpg|მინი|ილიას ტბის, დურუჯის ხეობისა და ქალაქ ყვარლის ხედი კუდიგორის მთიდან]]
ყვარლის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიის დანაწილება ორ ძირითად ნაწილად შეიძლება – ვაკისა და მაღალმთიან ნაწილებად. მუნიციპალიტეტში მაღალი ადგილები გვხვდება ჩრდილოეთში [[კახეთის კავკასიონი]]სა და მისი სამხრეთი განშტოებების სახით. რაც შეეხება [[ალაზნის ვაკე]]ს იგი ყვარლის მუნიციპალიტეტის სამხრეთ ნაწილშია წარმოდგენილი.

[[კახეთის კავკასიონი]] მუნიციპალიტეტის ჩრდილოეთ ნაწილში ვრცელდება მწვერვალ საჯიხვის თავიდან მწვერვალ ჯვარისთავამდე. კახეთის კავკასიონი აგებულია ძირითადად იურული ნაფენებით, გვხვდება ასევე პალეოზოური ქანები და ცარცული ნალექები.

კახეთის კავკასიონზე აღმართულია [[მწვერვალი|მწვერვალები]] – [[ხუბიარა]] (3104 მ), [[ჩელთისთავისწვერი]] (3053 მ), [[ასაკიდისთავისწვერი]] (3047 მ) და [[ნინიკასციხე]] (3117 მ).

უღელტეხილებიდან გამოსაყოფია ყადორი ([[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 2363 მ) რომელიც აკავშირებს კახეთს დაღესტანთან. აღსანიშნავია ასევე მუშაქისა და დურუჯის უღელტეხილები.

[[კახეთის კავკასიონი]]ს განშტოებებიდან მუნიციპალიტეტის ფარგლებში ვრცელდება ''გირგალი-საჯიხვის'', ''ბურიანის'', ''ენძელის'', ''ლანჯაურის'', ''სათიბისგორის'', ''საყარაულოს'', ''ფოხალის'', ''წითელგორისა'' და ''ჩადუნის'' ქედები. ამ ქედებისათვის დამახასიათებელია ვიწრო თხემები და ციცაბო კალთები.

ყვარლის დასავლეთით, მდინარე დურუჯის მარჯვენა მხარეზე მდებარეობს [[კუდიგორა|კუდიგორას დაბალი სერი]], რომელიც წარმოადგენს [[მდინარე]]ების [[დურუჯი]]სა და [[ჩელთი]]ს წყალგამყოფს, ფოხალის ქედის უკიდურეს სამხრეთ დაბოლოებას. კუდიგორას სერის სიმაღლე ცვალებადობს 500 მ-დან 800 მ-მდე. მასზეა აღმართული მთა კუდიგორა. იგი აგებულია ზედაიურული და ვალანჟინური ქვიშაქვებითა და კირქვებით.

მნიშვნელოვანი [[ოროგრაფია|ოროგრაფიული]] ერთეულებია მდინარეების [[დურუჯი]]ს, [[ჩელთი]]ს, [[ინწობა|ინწობისა]] და [[ბურსა (მდინარე)|ბურსას]] ხეობები.

1) ''დურუჯის ხეობა''. შემოზღუდულია ნინიკასციხე-ზურგისძვლის მთავარი ქედის მონაკვეთით, წითელგორისთავისა და ფოხალის ქედებით. გაედინება მდინარე დურუჯი, რომლის სიგრძეა 14,6 კმ (პირდაპირი ხაზით), ფაქტობრივად 19,8 კმ. [[დურუჯი]]ს მთავარი მდგენელი სათავეები ერთდებიან 735 მეტრ აბსოლუტურ სიმაღლეზე.

2) ''ჩელთის ხეობა''. შემოსაზღვრულია ხუბიარა-ნინიკასციხის მთავარი ქედის მონაკვეთით, ბურიანისსერისა და ფოხალის ქედებით. გაედინება მდინარე ჩელთი რომლის სიგრძე (ნინიკასციხის მთიდან სოფელ შილდამდე) პირდაპირი ხაზით 17,5 კმ-ია, ფაქტობრივად 18,9 კმ.

3) ''ინწობის ხეობა''. შემოზღუდულია ყადორისმთა-ხუბიარის მთავარი ქედის მონაკვეთით, საჯიხვისა და ბურიანისსერის ქედებით. მდინარე [[ინწობა]]ს სიგრძე (ყადორის უღელტეხილიდან სოფელ საბუემდე) პირდაპირი ხაზით 20 კმ, ფაქტობრივად 24,4 კმ. ინწობის მთავარი შენაკადია მდინარე [[ბოლია]], რომელიც ჩაედინება მდინარის მარჯვენა მხარეს.

4) ''ბურსას ხეობა''. ხეობა იწყება მთავარი ქედის ფერდობიდან, დიდგორის მთასთან და შემოზღუდულია ლანჯაურისა და წითელგორისთავის ქედებით. მდინარე ბურსას სიგრძე (დიდგორის მთის ძირიდან ბურსას ქვაბულამდე) პირდაპირი ხაზით 10,1 კმ, ფაქტობრივად 12, კმ.

ყვარლის მუნიციპალიტეტის სამხრეთი ნაწილი გაშლილია [[ალაზნის ვაკე|ალაზნის მთათაშუა აკუმულაციურ ვაკეზე]], რომლის სიმაღლე მუნიციპალიტეტის ფარგლებში უდრის 240-400 მეტრს. ვაკის სიმაღლე სანავარდოსთან – 310 მ, გავაზთან – 255 მ. [[ალაზნის ვაკე]] ხასიათდება ბრტყელი ზედაპირითა და [[გამოზიდვის კონუსი|გამოზიდვის კონუსებით]]. იგი აგებულია ახალგაზრდა ალუვიური ნალექებით – რიყნარით, ქვიშებითა და თიხებით.

ყვარლის მუნიციპალიტეტი ლამაზი, საინტერესო და ძალზედ მიმზიდველი ბუნებით ხასიათდება. და მართლაც აქაური მთები, მდინარეები, ღირსშესანიშნავი არქიტექტურული ძეგლები მნიშვნელოვანი სილამაზით გამოირჩევიან.

=== შიგა წყლები ===
[[ფაილი:Riv. Alazani.jpg|მინი|250პქ|მდინარე [[ალაზანი]] ყვარლის მუნიციპალიტეტში]]
ყვარლის მუნიციპალიტეტისათვის დამახასიათებელია [[მდინარე]]თა ხშირი ქსელი, რაც დამოკიდებულია რელიეფურ და კლიმატურ პირობებთან. მთავარი სამდინარო არტერიაა მდინარე [[ალაზანი]], რომელიც გაედინება სამხრეთ ნაწილში [[თელავი]]სა და [[გურჯაანი]]ს მუნიციპალიტეტების საზღვარზე დაახლოებით 35 კმ-ზე (პირდაპირი ხაზით). მთისწინა სერებიან-ბორცვიანი ზონა დანაწევრებულია ალაზნის მარცხენა შენაკადებით ([[ინწობა]], [[დურუჯი]], [[ჩელთი]] და სხვ.), რომლებიც საკმაოდ შორს იჭრებიან ვაკის ტერიტორიაზე.

განსაკუთრებით დიდ ყურადღებას იქცევს [[დურუჯი]], რომელიც იქმნება შავი და თეთრი დურუჯის შეერთების შედეგად. დურუჯის [[კალაპოტი]] ნაყარშია ჩაჭრილი. ზემო დინებაში მისი აუზი მარაოსებრია, ქვემო [[დინება]]ში შედარებით ფართო. დურუჯის [[კალაპოტი]] კლდიანი და ჭორომიანია. ქალაქ ყვარლის მიდამოებში ხეობის ფსკერი მთლიანად უკავია [[გამოზიდვის კონუსი|გამოზიდვის კონუსს]], რომელზედაც მდინარე იტოტება. ყვარლის ქვემოთ [[დურუჯი]] რამდენიმე ღელის სახით მიემართება ალაზნისაკენ და ჩაედინება მის მარცხენა მხარეს. [[მდინარე]] იკვებება წვიმისა და თოვლის წყლებით. საშუალო წლიური ხარჯია 1,06 მ³/წმ. [[დურუჯი]] ვეებერთელა გამოზიდვის კონუსს ქმნის, კონუსის სიგრძე ყვარელთან 10 კმ-ია, სიგანე 6,5 კმ. იგი მძლავრი ღვარცოფული [[მდინარე]]ა, რომელმაც არაერთხელ მიაყენა ზიანი ქალაქ ყვარელს. დურუჯზე მრავალჯერ ტარდებოდა ღონისძიებები ღვარცოფის შესაჩერებლად, მაგრამ ძირითადად უშედეგოდ. დურუჯის ზემო დინებაში პერიოდულად იქმნება ტიპური სტრუქტურული [[ღვარცოფი]], რომლის დროს ხარჯმა შეიძლება მიაღწიოს 200 მ³/წმ-ს.
[[ფაილი:Riv. Alazani 2.jpg|მინი|250პქ|ალაზანი]]
[[კახეთის კავკასიონი]]ს სამხრეთ კალთიდან ჩამოედინებიან მდინარეები - [[ბურსა (მდინარე)|ბურსა]] (სიგრძე 27 კმ), [[ჩელთი]] (სიგრძე 28 კმ), [[ინწობა]] (სიგრძე 22 კმ), [[ლოპოტა]] (სიგრძე 33 კმ), [[არეში]] (სიგრძე 36 კმ), [[ავანისხევი]] (სიგრძე 28 კმ) და სხვ. მუნიციპალიტეტში გაედინება ასევე აღნიშნული [[მდინარე]]ების მცირე შენაკადები როგორებიცაა - მდინარეები ფატმასური მარჯვენა შენაკად ყორიანით (მდ. ბურსას აუზი), ნაკოლაურისწყალი ([[ლოპოტა|ლოპოტის]] მარჯვენა შენაკადი), ბოლია ([[ინწობა|ინწობის]] მარჯვენა შენაკადი), ბასკინტელა ([[ჩელთი]]ს მარჯვენა შენაკადი), შოროხევი, ქვაცერისწყალი (ბოლო ორი მდინარე წარმოადგენს ავანისხევის მარცხენა შენაკადს), უჭარა ([[ალაზანი|ალაზნის აუზი]]) და სხვა.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე გაედინებიან უფრო პატარა მდინარეებიც (ღელეებიც), რომლებიც თვით მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე იბადებიან. ისინი გამოზიდვის კონუსებიდან გამოედინებიან. ასეთი პატარა ღელეები განსაკუთრებით უხვადაა მუნიციპალიტეტის აღმოსავლეთ ნაწილში. გარდა [[მდინარე]] დურუჯისა დიდ გამოზიდვის კონუსს ქმნის მდინარე შოროხევი და მდინარე ახალსოფლისხევი ახალსოფლის მიდამოებში. ქალაქი [[ყვარელი]] ასევე სოფლები [[ენისელი]], [[შილდა]] და სხვები გაშლილნი არიან გამოზიდვის კონუსებზე. მუნიციპალიტეტის მდინარეები შერეული საზრდოობის ტიპს მიეკუთვნებიან. პატარა მდინარეების კვებაში ძირითადად მიწისქვეშა წყლები მონაწილეობენ.

მდინარე [[დურუჯი]]ს მარჯვენა მხარეს [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 430 მეტრ სიმაღლეზე შექმნილია [[ყვარლის წყალსაცავი]], რომელიც კეთილმოწყობილია. სიგრძე დაახლოებით 1 კმ. [[წყალსაცავი]] გამოყენებულია სარწყავად, დასასვენებლად.

=== ჰავა ===
ყვარლის მუნიციპალიტეტის ტერიტორია მიეკუთვნება ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკული ჰავის ოლქს.

დაბალ მთიანეთში [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 1000-1200 მეტრზე განვითარებულია ზომიერად ცივი [[ზამთარი]] და თბილი [[ზაფხული]], სადაც [[ჰაერი]]ს საშუალო წლიური [[ტემპერატურა]]ა 8-9 °C. საშუალმთიანეთში ზღვის დონიდან 1700-1800 მეტრზე იცის ცივი [[ზამთარი]] და ხანგრძლივი ცივი [[ზაფხული]], სადაც ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურაა 5-6 °C. 1800 მეტრის ზემოთ კი ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურაა 3-4 °C.

ყვარლის მუნიციპალიტეტის სამხრეთში ([[ალაზნის ვაკე]]) საშუალო წლიური ტემპერატურაა 12,5 °C, აბსოლუტურ მაქსიმუმი 38 °C. მინიმუმი - 23 °C. ნალექების საშუალო წლიური ჯამი 795 მმ-დან 938 მმ-მდე მერყეობს. ნალექების მაქსიმუმი (19 % წლიური ჯამიდან) მაისშია, ხოლო მინიმუმი იანვარში (წლიური ჯამი 2 %).

მთებში წლიურად მოდის 1100-2000 მმ ნალექი.

=== ნიადაგები ===
ყვარლის მუნიციპალიტეტში გაბატონებულია ალუვიური მდელო [[ტყე|ტყის]] უკარბონატო თიხნარი [[ნიადაგი|ნიადაგები]], მაგრამ [[რელიეფი]]სა და საერთოდ მიკროგეოგრაფიული პირობების გამო მცირე ნაკვეთების სახით აქა-იქ სხვა ტიპის ნიადაგებიც გვხვდება. მთის ძირებთან [[გამოზიდვის კონუსი|გამოზიდვის კონუსებზე]] ახალსოფლის, ქალაქ [[ყვარელი|ყვარლის]], [[ენისელი]]სა და სხვა მიდამოებში გავრცელებულია მცირე სისქის ძლიერ ხირხატიანი ალუვიური და პროლუვიური ნიადაგები. [[მდინარე]]ების [[ჩელთი]]სა და [[ინწობა|ინწობის]] ხეობებში არის ალუვიური მდელოს უკარბონატო თიხნარი ნიადაგები. [[მდინარე]] [[დურუჯი]]ს აუზში კი გამოხატულია [[ნიადაგი]]ს რამდენიმე ტიპი მ.შ. ტყის ყავისფერი ნიადაგები, ყომრალი ყავისფერი, ნაკლებად განვითარებული წარეცხილი ნიადაგები, მთა ტყის მდელოს ნიადაგები, განუვითარებელი წაბლისფერი ნიადაგები და პროლუვიური და დელუვიური ნიადაგები.

[[ალაზნის ვაკე|ალაზნის ვაკის]] მარცხენანაპირეთში გაბატონებულია უკარბონატო ალუვიური ნიადაგები, მაგრამ ზოგან, სადაც კი ზედაპირზე გამოდის იურული კირქვები, მათი გამოფიტვის ქერქზე განვითარებულია ალუვიური მდელოს თიხნარი კარბონატული ნიადაგები. [[გავაზი]]ს სამხრეთით ვრცელდება ნოტიო-მდელოს მძიმე თიხნარი ნიადაგები.

=== ლანდშაფტები ===
ყვარლის მუნიციპალიტეტში გამოიყოფა [[ლანდშაფტი]]ს შემდეგი სახეები:
# აკუმულაციური ვაკე მდელო ტყის მცენარეულობით და ალუვიური ნიადაგებით;
# გამოზიდვის კონუსებიანი ვაკე [[ტყე]] ბუჩქნარით და ალუვიური ნიადაგებით;
# ზომიერად ნოტიო [[ჰავა]] მუხნარ-რცხილნარით და ჯაგ-რცხილნარით, ტყის ყომრალ ნიადაგებზე;
# ზომიერად ნოტიო [[ჰავა]] ფართოფოთლოვანი ტყით (წიფელის სიჭარბით) ტყის ყომრალ ნიადაგებზე;
# სუბალპური ტყე-მდელო მთის მდელოს ნიადაგებზე;
# ალპური მდელოები მთის მდელოს ნიადაგებზე.

=== ფლორა ===
ყვარლის მუნიციპალიტეტში გავრცელებულია [[კახეთი]]ს ლეშამბიანი ტყის ტიპი. [[ტყე]]ები შედარებით კარგადაა შემონახული მდინარე შოროხევის შესართავის ახლოს, [[წიწკანაანთსერი]]სა და [[გავაზი]]ს აღმოსავლეთით, ალაზნისპირას, მდინარე დურუჯის შესართავთან და სხვ. ამ ტყის შემქმნელია დაბლობის მუხა, [[ვერხვი]], ზოგან [[იფანი]], [[მურყანი]], [[რცხილა]] და სხვ. ფართოდ გვხვდება [[ლეშამბო]], [[კატაბარდა]], [[ღვედკეცი]], [[ეკალღიჭი]] და სხვ.

ყვარლის მუნიციპალიტეტში ზღვის დონიდან 1400 მ-მდე არის წიფლნარი, რომელსაც ურევია [[მუხა]] და [[რცხილა]]. არის ასევე [[გერანი]], [[კუნელი]], [[შინდი]], [[გარეული ტყემალი]] და სხვ.

=== ფაუნა ===
ყვარლის მუნიციპალიტეტში [[ფაუნა]] საკმაოდ გავრცელებულია. ჩრდილოეთში [[კახეთის კავკასიონი]]ს [[ტყე]]ებში გვხვდება [[მურა დათვი]], [[არჩვი]], [[შველი]]. საკმაოდ დიდი რაოდენობით გვხვდება [[გარეული ღორი]], თითქმის ყველგანაა [[კურდღელი]], [[მგელი]], [[ტურა]], [[მელა]], [[დედოფალა]], [[ძილგუდა]] და სხვ. არის ფრინველთა რამდენიმე სახეობა. აღსანიშნავია [[მწყერი]], [[შურთხი]] და სხვ. ქვეწარმავლებიდან გვხვდება [[კუ]], [[ხვლიკი]] და [[გველი]].

[[მდინარე]]ებში მოიპოვევბა მრავალი სახეობის [[თევზები|თევზი]], რომელთაგან აღსანიშნავია [[ხრამული]], [[კარჩხალა]], [[გოჭალა]], [[მურწა]], [[ლოქო]], [[წვერა]], [[ჭერეხი]] და ა.შ.

==მოსახლეობა==
სოფლების უმეტესი ნაწილი გაშლილია [[ალაზნის ვაკე]]ზე, შედარებით მცირე მონაკვეთი კი მოქცეულია გორაკ-ბორცვიან ზონაში. ყვარლის მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა [[2014]] წლის აღწერით შეადგენდა 29 827 კაცს. განსახლების ძირითადი ზონა ვრცელდება ზღვის დონიდან 200-600 მეტრის ფარგლებში.

მოსახლეობის 74 % ცხოვრობს სოფელში, დანარჩენი [[მოსახლეობა]] მოქცეულია ქალაქში. უდიდესი ნაწილი [[ქართველები]] არიან. მცირე რაოდენობით ცხოვრობენ [[ხუნძები]], [[ოსები]] და სხვ. მოსახლეობის სიმჭიდროვე უდრის 29,80 კაცს (1 კვ.კმ-ზე).

===აღწერის მონაცემები===
{| class="wikitable"
|-
! აღწერის წელი !! მოსახლეობა
|-
| 1989 || 42 237
|-
| 2002 || 38 014 {{კლება}}
|-
| 2014 || 29 827 {{კლება}}
|-
| 2021<ref>{{cite web|url=https://www.geostat.ge/ka/modules/categories/41/mosakhleoba |title=მოსახლეობის რიცხოვნობა რეგიონების და თვითმმართველი ერთეულების მიხედვით|publisher= [[საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური]]|format=XLS|accessdate=2021-11-11|date=1 იანვარი, 2021}}</ref> || 30 500 {{ზრდა}} 
|}

==ეკონომიკა==
ყვარლის ადმინისტრაციულ ერთეულში მოსახლეობის შემოსავლების ძირითადი წყაროებია სამუშაო ჯგუფის მიერ დასახელდა [[მევენახეობა]]-[[მეღვინეობა]], ერთწლიანი კულტურები, [[ბოსტნეული კულტურები|ბოსტნეულ]]-[[ბაღჩეული კულტურები]] და [[მეცხოველეობა]]. მუნიციპალიტეტში გავრცელებული ბუნებრივი საფრთხეებია ძლიერი [[წვიმა]], [[წყალდიდობა]], [[სეტყვა]], მდინარის ნაპირების წარეცხვა და [[ღვარცოფი]]. 2012 წლის მუნიციპალურმა ბიუჯეტმა ადგილობრივი შემოსავლებისა და გამოთანაბრებითი ტრანსფერის ჩათვლით 9 447 000 ლარი შეადგინა.<ref name="usaid">{{Cite web |url=http://nala.ge/uploads/kvareli.pdf |title=პროგრამა — საქართველოს რეგიონებში კლიმატის ცვლილებისა და ზემოქმედების შერბილების ზომების ინსტიტუციონალიზაცია |accessdate=2014-09-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180926230908/http://nala.ge/uploads/kvareli.pdf |archivedate=2018-09-26 }}</ref>

ყვარლის მუნიციპალიტეტში კარგად არის განვითარებული [[სოფლის მეურნეობა]], ძირითადად [[მევენახეობა]]. სოფლის მეურნეობის მთავარი დარგი იძლევა მთელი სასოფლო-სამეურნეო წარმოებიდან მიღებული შემოსავლის 80 %. სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებს უკავია 35 945 [[ჰა]]. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ასევე განვითარებულია [[მეცხოველეობა]], [[მეფრინველეობა]] და სხვ. ინტენსიურად ვითარდება [[მეღვინეობა]], აქ თავმოყრილია მრავალი [[ღვინო|ღვინის]] ქარხანა. აქვეა საქვეყნოდ ცნობილი ყურძნის მიკროზონა „ქინძმარაული“.

მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე მოქმედებს ტურისტულ-დასასვენებლი კომპლექსები „ყვარლის ტბა“ და „ილიას ტბა“.
==განათლება==
მუნიციპალიტეტში 21 საჯარო, 1 კერძო სკოლა და 21 საბავშვო ბაგა-ბაღი, 1 ბაგა და 3 ალტერნატიული ბაღია. [[2022]] წლის მდგომარეობით, სკოლის მოსწავლეთა რაოდენობაა 3350, ხოლო ბაგა-ბაღებში ირიცხება 1100 აღსაზრდელი. მუნიციპალიტეტში ფუნქციონირებს 7 ბიბლიოთეკა (6 სოფლის, 1 ქალაქის), 1 მოსწავლე ახალგაზრდობის სახლი და 7 სამუსიკო სკოლა.

==კულტურა==
===თეატრი===
ყვარელში მოქმედებს ქართული თეატრის ფუძემდებლისა [[კოტე მარჯანიშვილი]]ს სახელობის სახალხო  თეატრი, რომელიც ძირითადად დაკომლექტებულია მოყვარული მსახიობებით.<ref>[https://artinfo.ge/2015/06/qhvarlis-sakhalkho-theatri-i/ ყვარლის სახალხო თეატრი იხსნება]</ref><ref>[https://www.speqtri.ge/sazogadoeba/kultura/article/18474 კოტე მარჯანიშვილის სახელობის სახალხო თეატრი ყვარელში]</ref><ref>[https://knews.ge/?p=26193 ყვარელში 25 წლიანი პაუზის შემდეგ სახალხო თეატრი გაიხსნა]</ref>

===ანსამბლები===
ყვარლის მუნიციპალიტეტში ფუნქციონირებს სალოტბარო სკოლის ბაზაზე შექმნილი ბავშვთა ფოლკლორული ანსამბლი „ხეურო“,  სოფ. შილდის ქალთა ფოლკლორული ანსამბლი „ნელქარისი“<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=D84nIRCcNrI ამსახველი ვიდეო]</ref>,    სოფ. ახალსოფლის ფოლკლორული ანსამბლი „კახელო“<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=W1Jcnyn_KTI ამსახველი ვიდეო]</ref> და ასევე ცეკვის ფოლკლორული ანსამბლები:  ანსამბლი „როკვა“<ref>[https://www.facebook.com/profile.php?id=100063576218576&paipv=0&eav=Afaqm-zVA6nQE7F8WorwPcpzPQPyrQJzimJKQR7WcDT7tyyCNfUefiQ2mnpN8_P0nhA ოფიციალური Facebook გვერდი]</ref>,  ანსამბლი „ახალსოფელი“<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ipS4BIYP9Hg ამსახველი ვიდეო]</ref>,   ანსამბლი „კავკასიონი“<ref>[https://www.facebook.com/people/%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%91%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%9D%E1%83%9C%E1%83%98ensemble-kavkasioni/100047209452536/ ოფიციალური Facebook გვერდი]</ref>.

===ფესტივალები და სახალხო დღესასწაულები===

{| class="wikitable"
|+ ყვარლის მუნიციპალიტეტის მნიშვნელოვანი ტრადიციული ღონისძიებები
|-
! დასახელება !! თარიღი !! აღწერა
|-
| „ილიაობა“ || [[8 ნოემბერი]] || სახალხო დღესასწაული „ილიაობა“ ყვარელში [[1939]] წლიდან აღინიშნება.<ref>[https://www.ghn.ge/news/26589 ყვარელში ილიაობა აღინიშნება]</ref>
|-
|}

==სპორტი==
[[2022]] წლისთვის სასპორტო სკოლაში<ref>[https://droa.ge/?p=126264 ყვარლის მერია: სპორტული სკოლის საჭიდაო დარბაზი გარემონტდა]</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.cartogiraffe.com/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D/%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98/%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98/%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98+%E1%83%A1%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%90/ |title=მდებარეობა რუკაზე |accessdate=2022-09-15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220915102929/https://www.cartogiraffe.com/%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D/%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%98/%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98/%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98+%E1%83%A1%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%90/ |archivedate=2022-09-15 }}</ref> ფუნქციონირებს სპორტის 9 განყოფილება: ფრენბურთის, ხელბურთის, კალათბურთის, თავისუფალი ჭიდაობის, ძიუდოს, ქართული ჭიდაობის, კრივის, კარატეს და ჭადრაკის ჯგუფები. სპორტის 9 განყოფილებაში ჩაბმულია 600-მდე მოსწავლე სპორტსმენი. ყვარლის სასპორტო სკოლაში აღზრდილია მსოფლიო ჩემპიონი [[ზურაბ იაკობიშვილი]].<ref>[http://www.nplg.gov.ge/bios/ka/00015159/ ზურაბ იაკობიშვილი]</ref>

==ღირსშესანიშნაობანი==
[[ფაილი:ილია ჭავჭავაძის სახ. სახლ-მუზეუმი, საგვარეულო კოშკი1.jpg|მინი|ალტ=ილია ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმის საგვარეულო კოშკი|ილია ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმის საგვარეულო კოშკი]]
მუნიციპალიტეტში უპირველეს ყოვლისა უნდა აღინიშნოს სოფელი [[გრემი]], რომელიც [[ზღვის დონე|ზღვის დონიდან]] 480 მეტრ სიმაღლეზე მდებარეობს. ვარაუდობენ, რომ გრემის ტერიტორიაზე [[მოსახლეობა]] გვიანდელ ბრინჯაოს ხანაში უნდა გაჩენილიყო. გრემი ფეოდალური ხანის [[კახეთი]]ს ერთ-ერთი სავაჭრო-ეკონომიკური და კულტურული ცენტრი იყო. [[1466]] წელს გრემი [[კახეთის სამეფო]]ს [[დედაქალაქი]] გახდა. გრემის ტერიტორიაზე შემორჩენილია ისეთი მნიშვნელოვანი არქიტექტურული ძეგლი, როგორიცაა [[გრემის მთავარანგელოზის ეკლესია]]. იგი აგებულია 1565 წელს [[ლევანი (კახეთის მეფე)|კახთა მეფე ლევანის]] მიერ.

სხვა ისტორიული ძეგლებიდან აღსანიშნავია სოფელ შილდაში მდებარე ღვთისმშობლის ტაძრის ნანგრევები, რომელიც ადგილობრივი მოსახლეობისათვის ცნობილი იყო, როგორც ბარცხანას „ყველაწმინდა“. არის ასევე ძველი გავაზის ღვთისშობლის ეკლესია (VI ს.). ენისელშია აღდგომის ტაძარი ([[1574]]-[[1605]]), მიდამოებში კი მდებარეობს ნასოფლარი შიხიანი. მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არის ისტორიული ქალაქი [[ნეკრესი]] (დააარსა [[მეფე]] [[ფარნაჯომი|ფარნაჯომმა]] ძვ.წ. II-I სს).

სხვა ხუროთმოძღვრული ძეგლებია:
* გუმბათოვანი ეკლესია „კვარაცხოველი“ სოფ. [[ჭიკაანი|ჭიკაანში]] (XV-XVII სს.)
* ძვ. წ. III ათასწლეულის დროინდელი მზის ტაძრის ნანგრევები და ამავე პერიოდის ნაქალაქარი სახელწოდებით „[[ნელქარისი]]“ და სხვა.
დამატებით, ყვარლის ღირსშესანიშნავი ადგილებია:
* [[ილია ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმი (ყვარელი)|ილია ჭავჭავაძის მუზეუმი]]
* [[კოტე მარჯანიშვილის სახლ-მუზეუმი|კოტე მარჯანიშვილის მუზეუმი]]
* [[ფულის მუზეუმი]]
* კოტე მარჯანიშვილის სახელობის ყვარლის სახალხო თეატრი
* გრემის მუზეუმი<ref>[https://heritagesites.ge/ka/service/17 გრემის მუზეუმი]</ref>
* [[ყვარლის ციხე]]

==გამოჩენილი ადამიანები==

{| class="wikitable"
|+ ყვარლის მუნიციპალიტეტის გამოჩენილი ადამიანები
|-
! ფოტო !! სახელი და გვარი !! წლები !! აღწერა 
|-
|  [[ფაილი:Ilia Tchavtchavadze.jpg|100px]]  || [[ილია ჭავჭავაძე]] ||[[1837]]-[[1907]]||  ქართველი საზოგადო მოღვაწე, პუბლიცისტი, ჟურნალისტი, პოლიტიკოსი, მწერალი.
|-
|  [[ფაილი:K Mardjanishvili.jpg|100px]]  || [[კოტე მარჯანიშვილი]] ||[[1872]]-[[1933]]  || ქართველი რეჟისორი, სახალხო არტისტი.
|-
| [[ფაილი:მაკო საფაროვა-აბაშიძე.jpg|100px]] || [[მაკო საფაროვა-აბაშიძე]] ||[[1860]]-[[1940]] ||ქართველი მსახიობი
|-
|[[ფაილი:Vakhtang Tabliashvili.jpg|100px]] || [[ვახტანგ ტაბლიაშვილი]] ||[[1914]]-[[2002]] || ქართველი რეჟისორი

|}

==დაძმობილებული ადმინისტრაციული ერთეულები==
* [[ლიეტუვა]]ს რესპუბლიკა - [[პლუნგე]]ს რაიონის მუნიციპალიტეტი
* [[ლატვია|ლატვიის]] რესპუბლიკა - [[ენგურეს მხარე]]

==ლიტერატურა==
{{ქსე|10|637-638|უკლება დ., უკლება მ.}}
* მარუაშვილი ლ., საქართველოს ფიზიკური გეოგრაფია, თბ., 1964;
* უკლება დ., აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანი მხარეების ლანდშაფტები და ფიზიკურ-გეოგრაფიული რაიონები, თბ., 1974;
* Геоморфология грузии, ТБ., 1971.

==რესურსები ინტერნეტში==
* [http://www.kakheti.gov.ge/index.php?cat=57&par=6 კახეთის რეგიონის ოფიციალური საიტი]
* [https://kvareli.gov.ge/ ყვარლის მუნიციპალიტეტის ოფიციალური საიტი] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220924103849/https://kvareli.gov.ge/ |date=2022-09-24 }}

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{კახეთი}}
{{ყვარლის მუნიციპალიტეტი}}

[[კატეგორია:ყვარლის მუნიციპალიტეტი|*]]