იხილეთ წყარო გვერდისთვის სარკე

[[ფაილი:Mirror.jpg|frame|right|130px|ლარნაკი, ანარეკლი სარკეში]]
'''სარკე''' — გლუვი ზედაპირი, განკუთვნილი [[სინათლე|სინათლის]] ასარეკლად (ან სხვა [[გამოსხივება|გამოსხივებისთვის]]). მეტად ცნობილი მაგალითი — [[სიბრტყე|ბრტყელი]] სარკე.

== ისტორია ==
[[არქეოლოგია|არქეოლოგებმა]] აღმოაჩინეს პატარა [[მეტალი]]ს, [[ოქრო]]ს ან [[პლატინა|პლატინის]] სარკეები, მიკუთვნილი [[ბრინჯაოს ხანა]]ს.

სარკეების თანამედროვე ისტორიას [[XIII საუკუნე|XIII საუკუნიდან]] ითვლიან, კერძოდ კი — [[1240]] წლიდან, როდესაც [[ევროპა]]ში მინის ჭურჭლის მზადება ისწავლეს. ნამდვილი შუშის სარკის დამზადება საჭიროა მივაკუთვნოთ [[1279]] წელს, როდესაც [[იტალიელები|იტალიელმა]] ბერმა - ფრანციკელმა ჯონ პეკამ აღწერა შუშის მეტალის თხელი ფენით დაფარვის მეთოდი.

შუშის წარმოქმნა ასე გამოიყურებოდა. ხელოსანი მილის საშუალებით ასხავდა გამდნარ მეტალს, რომელიც სწორი ფენით ესხმოდა შუშის ზედაპირზე. პირველი სარკე არ ყოფილა სრულყოფილი: ჩაზნექილი ნაწილები ოდნავ ამახინჯებდა გამოსახულებას, მაგრამ ის გახდა ნათელი და სუფთა.

XIII საუკუნეში [[ნიდერლანდელები]] დაეუფლნენ სარკეების დამზადების კუსტალურ ტექნოლოგიებს. მათ მოყვა [[ფლანდრია]] და [[გერმანელები|გერმანელი]] ხელოსნების ქალაქი [[ნიურნბერგი]], სადაც [[1373]] წელს წარმოიქმნა პირველი სარკის ქარხანა.

[[1407]] წელს ვენეციელი ძმები დანზალო დელი გალომ შეისყიდა ფლამადცებისგან პატენტი, და [[ვენეცია]] მთელი ერთ ნახევარი საუკუნე იკავებდა მონოპოლიას შესანიშნავი ვენეციური სარკების დამზადებაზე, რომელთაც ფლამანდურით დარქმევა ჯობს. თუნდაც ვენეცია არ იყო ერთადერთი ადგილი სადაც იმ დროს სარკეები მზადდებოდა, მაგრამ ზუსტად ვენეციური სარკე ასხვავებდა ხარისხს. ვენეციელი მუშები ამსახველ შემადგენლობაში ამატებდნენ [[ბრინჯაო]]ს და [[ოქრო]]ს, ამიტომ სარკეში ყველა საგანი იმაზე ლამაზადაც კი გამოიყურებოდა ვიდრე სინამდვილეში. ერთი ვენეციური სარკის ფასი უტოლდებოდა მცირე საზღვაო [[გემი|გემს]], და მათ საყიდლად ფრანგ არისტოკრატებს ზოგჯერ მთელი ძვირფასეუელობების გაყიდვა უწევდათ. მაგალითად, ჩვენამდე მოღწეული ციფრები გვიჩვენებენ, რომ არც თუ ისე დიდი ზომის სარკეებია 100х65 სმ, რაც ღირდა რვა ათასზე მეტი ლივრი, ხოლო [[რაფაელი]]ს იმავე ზომის ნახატი — 3000-მდე. სარკეები ძალიან ძვირი იყო. მათი ყიდვა და კოლექციის შექმნა მხოლოდ მდიდარ არისტოკრატებსა და სამეფო ხალხს შეეძლო.

ХVI საუკუნის ძმებმა ანდრეა დომენიკომ მურანოდან გადაჭრეს ჯერ კიდევ გაცხელებული შუშის [[ცილინდრი]] და მათი ნახევრები გაშალეს [[სპილენძი]]ს დახლზე. გამოვიდა საფურცლო სარკისებული ნაჭერი, გამორჩეული ბრწყინვალებით, ბროლის გამჭირვალობით და სიწმინდით. ამდაგვარი სარკე, ბურთის ფრანგმენტებთან შედარებით არაფერს ამახინჯებდა. ასე მოხდა სარკეების წარმოების ისტორიაში უმნიშვნელოვანესი მოვლენა.

XVI საუკუნის დასასრულს, მოდას აყოლილი, [[საფრანგეთი]]ს დედოფალმა [[მარია მედიჩი|მარია მედიჩმა]] ვენეციას 119 სარკე შეუკვეთა თავისი სარკისებური კაბინეტისთვის რისთვისაც შეკვეთაში უდიდესი თანხა გადაიხადა. ვენეციელმა მესარკეებმა დედოფლის ქცევაზე ასევე უჩვეულო სიკეთე წარმოაჩინეს — საფრანგეთის დედოფალს მარიას აჩუქეს სარკე. ის ყველაზე ძვირად ღირებულს წარმოადგენს და ახლა ინახება [[ლუვრი|ლუვრში]]. სარკე მორთულია [[აქატი|აქატებით]] და [[ონიქსი|ონიქსებით]], ხოლო ჩარჩო ინკრუსტირებულია ძვირფასი [[ქვა|ქვებით]].

ფრანგმა არისტოკრატებმა ძვირადღირებული მიღებების დროს თავიანთ სასახლეებში სტუმრებთან დემონსტრირებას უკეთებდნენ სიმდიდრეებს, სიამაყით აჩვენებდნენ მდიდარ სარკეებს, შემკულს ძვირფასი ქვებით, ამის გარდა, მათ ცოლებსა და საყვარლებს უყვარდათ საკუთარი საზეიმო კოსტიუმების პატარა სარკეებით მორთვა. ერთხელ საფრანგეთის დედოფალი ანა ავსტრიელი, ლუდოვიკო XIV-ის დედა, წვეულებაზე თეთრ კაბაში გამოჩნდა, რომელიც შემკული იყო სარკის ნატეხებით. სანთლების ნათებაში მისგან დანამდვილებით სამეფო ბრწყინვალება ასხივებდა. ეს სარკისებრი კაბა სახელმწიფო ხაზინასთვის დიდ საფასურს წარმოადგენდა, და ფინანსთა მინისტრმა — მისიე კოლიბერმა — გადაწყვიტა, რომ საჭიროა რამეს გაკეთება, თორე [[ქვეყანა]] გაკოტრდება. კოლიბერმა [[მურანუვი|მურანუვში]] თავის სანდო პირები გაგზვანა, რომლებმაც შეძლეს მოესყიდათ ოთხი მურანუველი ხელოვანი და ღამით პატარა ნავით საფრანგეთში წამოიყვანეს. [[ფრანგები|ფრანგებმა]], ჩამოსახლებულები მშვენიერ ადგილას დაასახლეს, მურანოდან მათი ოჯახებიც გამოიყვანეს. რა თქმა უნდა, ვენეცია თავისი ქვეშემდომების ამგვარ ქცევას ადვილად არ შეეგუა — ხელოსნებს ორი მკაცრი გაფრთხილება გაუგზავნეს, მაგრამ მათ რეაგირება არ ქონიათ, საფრანგეთის დაცვის იმედით. რამდენიმე ხანი [[იტალიელები]] მუშაობდნენ, სიამოვნებდათ ცხოვრება თავისუფლად და მაღალი ანაზღაურება. მაგრამ, შემდგომ მოწამვლისგან გარდაიცვალა ერთ-ერთი ყველაზე გამოცდილი, ორი კვირის შემდეგ — მეორე. ისინი ვინც ცოცხლები დარჩნენ, მიხვდნენ საშიშროებას და უკან სახლში დაბრუნებას ითხოვდნენ. მათ არ აკავებდნენ — გონებამახვილ ფრანგებს უკვე დაეუფლათ სარკეების დამზადების ყველა საიდუმლო, და დე ვილაში [[1665]] წელს გაიხსნა პირველი სარკის მანუფაქტურა საფრანგეთში.

ფრანგები ნიჭიერი მოსწავლეები აღმოჩდნენ და მალევე მასწავლებლებს აჯობეს. მათი [[ტექნოლოგია]] შემდეგნაირი იყო: გამდნარ სარკეს გამდნარი ქვაბიდან გადაასხამდნენ სწორ ზედაპირზე და ასწორებდნენ როლიკებით. ამ ხერხის მომგონებლად მოიხსენიება ლუკა დე ნეგუ.

გამოგონება ძალიან სასარგებლო აღმოჩნდა: [[ვერსალის სასახლე|ვერსალში]] სარკეების გალერეას აშენებდნენ. სიგრძეში ის 73 მეტრს წარმოადგენდა, და საჭიროებდა დიდი ზომის სარკეებს. ფირმაში „სან-გაბენ“ დაამზადეს 306 ასეთი სარკე, იმისათვის რომ მათი ბრწყინვალებით გაეკვირვათ ის, ვინც იღბლიანი აღმოჩნდა და ვერსალი მეფის კარზე მოუხდა სტუმრობა.

ფრანგული სარკის მანუფაქტურის გახსნის შემდეგ ფასები სარკეებზე უცბად დაეცა. ამაში წვლილი შეიტანეს გერმანელებისა და [[ბოჰემია|ბოჰემელების]] შუშის ქარხნებმა, რომლებიც მეტად დაბალ ფასად აწარმოებდნენ სარკეებს. სარკეები ჩდნებოდნენ სახლების კედლებზე. XVIII საუკუნეში ფრანგების უკვე ორ მესამედს გააჩნდა ის.

სარკეების დამზადებაში რევოლუცია შეიტანა გერმანელმა ქიმიკოსმა, იუსტუს ფონ ლიბლიხმა, დაიწყო ვერცხლის გამოყენება<ref>{{Cite journal| doi = 10.1002/jlac.18560980112 | title = Ueber Versilberung und Vergoldung von Glas | journal = Annalen der Chemie und Pharmacie | volume = 98 | issue = 1 | year = 1856 | pages = 132–139 | first = Justus | last = Liebig}}</ref> [[1835]] წელს სარკის დასავერცხლად და უფრო მკვეთრი გამოსახულების ასახვისთვის. ეს ტექნოლოგია, პრაქტიკულად ცვილებების გარეშე დღემდე გამოიყენება.

== მასალები და სარკეების წარმოების ტექნოლოგიები ==
პირველი სარკეები ბრინჯაოს ხანას ეკუთვნის. ისინი ვერცხლისგან, სპილენძისაგან ან ბრინჯაოსაგან მზადდებოდა. მოგვიანებით სარკეების დამზადება შუშისგან დაიწყეს, რომელთა უკანა ზედაპირზე ვერცხლის თხელ, ოქროს ან ალუმინის ფენას ადებდნენ.

ჩაზნექილი სარკეები გამოჩნდა [[1240]] წელს. ბერავდნენ შუშის ბუშტებს, რომლებშიც ასხამდნენ გამდნარ სპილენძს, ის სწორი ფენით ვრცელდებოდა შიდა ზედაპირზე. შემდგომ ბუშტს ნაწილებად ამსხრევდნენ.

XVI საუკუნის დასაწყისში მესარკეებმა ისწავლეს ბრტყელი სარკეების გაკეთება. ცხელი ცილინდრი იჭრებოდა სიგრძეზე და ეს ნახევრები ბრტყელდებოდა სპილენძის დახლზე, რითაც შუშის ნაწილები მიიღებოდა. მაშინვე დაიწყეს ამალგამების გამოყენება ([[ვერცხლისწყალი|ვერცხლისწყლის]] თხევადი შენადნობები სხვა მეტალებთან) არეკვლადი ფენის დასატანებლად შუშაზე.

მოგვიანებით ფრანგებმა შუშის ინექციის სახით მიღება დაიწყეს. გამდნარ შუშას ასხამდნენ სწორ ზედაპიზე და აბრტყელებდნენ მას.

ზოგიერთ სამედიცინო მოწყებილობაზე გამოიყენება სარკეები მოქმედი სრული არეკვლის ეფექტის ხარჯზე სხვადასხვა რეფლაქციული მაჩვენებლებს საზღვრებს შორის.

== გამოყენება ==

=== გამოყენება ყოფა-ცხოვრებაში ===
[[ფაილი:Frans van Mieris d. Ä. 001.jpg|thumb|left]]
თანამედროვე ცხოვრებაში სარკეები, განსაკუთრებით დიდები, ფართოდ გამოიყენება [[ინტერიერი]]ს [[დიზაინი|დიზაინში]], იმისათვის, რომ შეიქმნას სივრცის, დიდი ფართის ილუზია პატარა შენობაში. ასეთი ტრადიცია ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში გამოჩნდა, როგორც კი საფრანგეთში გამოჩნდა ტექნოლოგიური საშუალება სარკების შესაქმნელად, თანაც არც თუ ისე ძვირი, როგორიც ვენეციურია. იმ დროიდან არც ერთი კარადა არ მზადდებოდა სარკის გარეშე.
<!--
A decorative reflecting [[sphere]] of thin metal-coated glass, working as a reducing wide-angle mirror, is sold as a [[Christmas ornament]] called a ''bauble''.
-->

=== სარკეები როგორც რეფლექტორები ===
[[ფაილი:Dentalmirror.jpg|მინი|150px|სტომოტოლოგიური სარკე]]
[[ფაილი:Nasal Spaculum 03.jpg|მინი|150px|ცხვირის სარკე]]
[[ფაილი:Aural Speculum ENT Instrument Medical.jpg|მინი|150px|ყურის სარკე]]
[[ფაილი:Cusco's selfretaining bivalve vaginal speculum open.jpg|მინი|150px|გინეკოლოგიური სარკე]]
სინათლის წყაროს მნიშვნელოვანი ნაწილი მოითხოვს სარკეების გამოყენებას ომპტიმალური სინათლის დინების ფორმირებისთვის. უფრო ხშირად გამოიყენება პარაბოლური სარკეები, რომელიც საშუალებას იძლევა წარმოქმნას პარალელური სხივები.

=== გამოყენება სამეცნიერო მოწყობილობებში ===
[[ფაილი:Рефлектор.jpg|thumb|149x149px]]
როგორც ოპტიკური მოწყობილობა გამოიყენება ბრტყელი, ჩაზნექილი და ამოზნექილი სფერიფიული, პარაბოლიური, ჰიპერბოლიური და ელიპტიური სარკეები.

სარკეები ფართოდ გამოიყენება ოპტიკურ მოწყობილობებში — სპექტროფოტომეტრებში, სხვა ოპტიკური მოწყობილობების სპექტროფოტომეტრებში:
* [[ტელესკოპი]]
* [[ლაზერი]]
* სარკის ფოტოაპარატები
* [[ობიექტივიზმი|ობიექტივები]], მაგალითად, [[დიმიტრი მაკსუტოვი|მაკსუტოვის]] სარკე-ლინზური ტელეობიექტის სისტემა.
* პერისკოპი და სარკის ფსევდოსკოპი

=== უსაფრთხოების, საავტომობილო და საგზაო სარკეების მოწყობილობები ===
[[ფაილი:Spiegel.jpg|მინი|მარცხნივ|სარკე რთულ შესახვევთან]]
იმ შემთხვევაში, როდესაც ადამინაის მიმოხილვა რაღაც მიზეზების გამო შეზღუდულია, სარკეები ძალიან სასარგებლოა. ასევე, ყველა [[ავტომობილი|ავტომობილში]], [[ველოსიპედი|ველოსიპედების]] გზებზე არსებობს ერთი ან რამდენიმე სარკე, ზოგჯერ ოდნავ ამოზნექილი — თვალთახედვის გასაფართოებლად.

გზებზე და ვიწრო პარკირებებზე სტაციონალური ამოზნექილი სარკეები საშუალებას იძლევა გვერდი ავუაროთ უბედურ შემთხვევებს.

ვიდეოგადამღებ საშუალებებში სარკეები უზრუნვეყოფენ მიმოხილვას ფართო მასშტაბზე ერთი ვიდეოკამერიდან.

<!--
[[Rear-view mirror]]s are [[Ocular oncology|widely]] used in and on [[vehicle]]s (such as [[automobile]]s, or [[bicycles]]), to allow drivers to see other vehicles coming up behind them. Some [[motorcycle helmet]]s have a built-in so-called MROS (Multiple Reflective Optic System): a set of reflective surfaces inside the helmet which together function as a rear-view mirror.[http://www.reevu.nl] There exist rear view [[sunglasses]], of which the left end of the left glass and the right end of the right glass work as mirrors.

[[Corner reflector]]s use three flat mirrors to reflect light back towards it’s source. They are used for emergency location, and even [[laser ranging]] to the [[Moon]].

With the [[sun]] as light source, a mirror can be used to signal, by variations in the orientation of the mirror. The signal can be used over long distances, possibly up to 60 [[kilometre]]s on a clear day. This technique was used by [[Indigenous peoples of the Americas|Native American]] tribes and numerous [[military|militaries]] to transmit information between distant outposts.
-->

=== ნახევრადგამჭირვალე სარკე ===
[[ფაილი:BeamSplitter.png|left|100px]]
ნახევრადგამჭირვალე სარკე ფართოდ გამოიყენება ოპტიკურ მოწყობილობებში (ლაზერები, სარკესებრ-პრიმატული ხედმძებნი, ტელესუფლიორები და სხვა).

ნახევრადგამჭირვალე სარკეებს ხშირად უწოდებენ „სარკის შუშებს“ ან „ერთმხრიან სარკეებს“. ასეთი შუშები გამოიყენება ადამიანის ფარული ზედამხედველობისთვის (ქცევათა კონტროლის მიზნით ან თვალთვალისთვის), ამასთანავე ჯაშუში ბნელ შენობაშია, ხოლო დაკვირვების ქვეშ მყოფი — ნათელ ოთახში. სარკის შუშის გამოყენების პრინციპი ის არის, რომ ჯაშუში არ ჩანს ღია არეკვლის ფონზე.
<!--A ''one-way mirror'', also sometimes referred to as a ''two-way mirror'', reflects some percentage of the light and lets some other percentage pass. It is a sheet of glass coated with a layer of metal only a few dozen atoms thick, allowing some of the light through the surface (from both sides). It is used between a dark room and a brightly lit room. People on the brightly lit side see their own reflection — it looks like a normal mirror. People on the dark side see through it — it looks like a [[transparency (optics)|transparent]] window. It may be used to observe criminal suspects or customers (to watch out for [[theft]]). The same type of mirror, when used in an [[optical instrument]], is called a ''half-silvered mirror'' or [[beam splitter]]. Its purpose is to split a beam of light so that half passes straight through, while the other half is reflected — this is useful for [[interferometry]].

Contrary to popular belief, one-way mirrors that function well between equally lit rooms do not exist. The laws of physics do not allow for real, passive one-way mirrors or windows (ones that do not need external energy); if such a device were possible, one could break the [[second law of thermodynamics]] and make energy flow from a cold object to a hot one, by placing such a mirror between them. One-way windows can be made to work with polarized light, however, without violating the second law.<ref>{{cite web|url=http://www.usna.edu/Users/physics/mungan/Scholarship/FaradayIsolators.pdf |title=Faraday Isolators and Kirchhoff’s Law: A Puzzle |accessdate=2006-07-18 |last=Mungan |first=C.E. |year=1999 |format=pdf}}</ref><ref>Rayleigh, ''On the magnetic rotation of light and the second law of thermodynamics'', Nature (London), Vol. '''64''', p. 577 (Oct. 10, 1901).</ref> [[Faraday isolator|Optical isolators]] are one-way devices, that are commonly used with [[laser]]s.
-->

=== გამოყენება საომარ ვითარებაში ===
<!--It has been said that [[Archimedes]] used a large array of mirrors to burn [[Ancient Rome|Roman]] ships during an attack on Syracuse. This has never been proven or disproved; however, many have put it to the test. Recently, on a popular [[Discovery Channel]] show, [[MythBusters]], a team from [[MIT]] tried to recreate the famous «Archimedes Death Ray». They were [http://web.mit.edu/2.009/www//experiments/deathray/10_Mythbusters.html successful] at starting a fire on a ship at 75 feet away, however, previous attempts to light the boat on fire using only the bronze mirrors available in Archimedes' time were unsuccessful, and the time taken to ignite the craft would have made its use impractical, resulting in the MythBusters team deeming the myth implausible.
-->
თანამედროვე თერმობირთვულ [[იარაღი|იარაღში]] გამოიყენება გამოსხივების ფოკუსირებისთვის და თერმობირთვული პროცესის სინთეზის პირობების შექმნის დაწყებისთვის.

[[ფაილი:TellerUlamAblation.png|thumb|center|400px|რენტგენური სარკების გამოყენება თერმობირთვულ ბომბში]]

== სარკეები ფოლკლორში, სარწმუნეობაში, მითებსა და ხელოვნების ნიმუშებში ==
სარკის ანარეკლი ძალიან მოქმედებს ადამიანზე, პირველი შესაძლებლობა შეხვდე „მეორე მეს“. ისინი ხშირად განიხილავდნენ, რომ სარკეში ნაჩვენებია ვიღაც სხვა, შემდგომ კი ამბობდნენ, რომ სარკეში ადამიანის [[სული]]ა.
[[ფაილი:Mirror baby.jpg|thumb|right|200px|ბავშვის რეაქცია საკუთარ ანარეკლზე]]
ამასთან დაკავშირებულია ძალიან ბევრი თვალსაზრისი, რიტუალები და ცრურწმენა (მაგალითად, აკრძალვა ჩაიხედო გატეხილ სარკეში ან სარკების დაფარვა 9 დღით ადამიანის გარდაცვლილების შემდეგ).

=== სარკე ლიტერატურასა და კინომატოგრაფიაში ===
ბერძნულ მითოლოგიაში პერსევსიმ მოკლა მედუზა, ბრწყინვალე ფარის, როგორც სარკის გამოყენებით (მედუზის გამოხედვა ადამიანს ქვად აქცევს)<ref name="Легенды">Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима / Сост. А. А. Нейхардт. — М.: Правда, 1987. с. 111—114.</ref>.

შუასაუკუნეების ტექსტებში სარკე მსოფლიოს სახეს, სიმბოლოს წარმოადგენს. სარკე მარადისობის სიმბოლოა, რადგან მასში არის ყველაფერი, რაც წავიდა, რაც არის ახლა და რაც მოვა.

სარკე ხელოვნებაში შუასაუკუნეების აღმოსავლეთში — ეს მსოფლიოს მხატვრული სახეა, რომელშიც ცხოვრობს ღვთაებრიობა. ასე, წარწერები ბრინჯაოს სარკეებზე წარმოადგენდნენ მოსაჯადოებელ ტექსტს.

===სარკეში არა არეკვლადი===
არსებობს [[მითი (მრავალმნიშვნელოვანი)|მითები]] და რწმენა, [[ვამპირები]], დოპელგანგერები და სულები სარკეში არ ირეკლება.

=== სიმბოლიზმი ===
ბრინჯაოს სარკე, შერქმეული იატა-ნო-კაგამის მიერ, რომელიც იაპონელი იმპერატორების რეგალიე იყო.

==იხილეთ აგრეთვე==
{{wiktionary|зеркало}}

==ლიტერატურა==
* Бабайцев А. В. Символы зеркала и зеркальности в политике // Философия и будущее цивилизации: Тез. докл. и выступлений IV Рос. филос. конгр., 24—28 мая: В 5 т. / МГУ. — М.: Соврем. тетради, 2005. — Т. 5. — С. 9—10.

[[კატეგორია:გეომეტრია]]
[[კატეგორია:ოპტიკა]]
[[კატეგორია:სინათლე]]
[[კატეგორია:სიმბოლიზმი]]
[[კატეგორია:შუასაუკუნეების ხელოვნება]]