იხილეთ წყარო გვერდისთვის კალიფორნიუმი

{{ინფოდაფა კალიფორნიუმი}}
'''კალიფორნიუმი'''<ref>[https://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/419930 დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 99]</ref><ref>{{ქსე|5|338||არა}}</ref> ({{lang-la|Californium}}; ქიმიური სიმბოლო — <chem>Cf</chem>) — [[ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემა|ელემენტთა პერიოდული სისტემის]] [[ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეშვიდე პერიოდი|მეშვიდე პერიოდის]], ჯგუფგარეშე (ძველი კლასიფიკაციით მესამე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, IIIბ) ხელოვნურად მიღებული [[რადიოაქტიური ელემენტი|რადიოაქტიური ქიმიური ელემენტი]]. განეკუთვნება [[აქტინოიდები]]ს ოჯახს. მისი [[ატომური ნომერი]]ა — 98, [[დნობის ტემპერატურა|t<sub>დნ</sub>]] — 900 °C, [[დუღილის ტემპერატურა|t<sub>დუღ</sub>]] — 1470 °C, [[სიმკვრივე]] — 15.1 გ/სმ<sup>3</sup>. სტაბილური იზოტოპები არ გააჩნია. კალიფორნიუმი მიღებულია 1950 წელს ამერიკელი მეცნიერების ს. ტომპსონის, ა. გიორსოს, კ. სტრიტისა და გ. სიბორგის მიერ <chem>^{242}Cm (\alpha, 2n) ^{244}Cf</chem> ბირთვული რეაქციით. კალიფორნიუმის მასური რიცხვებია 242-256. მისი პირველი მყარი ნაერთები <chem>^{249}Cf2O3</chem> და <chem>^{249}CfOCl</chem> მიღებულია [[1958]] წელს. კალიფორნიუმის ჟანგვის ხარისხია +3 ან +2. <chem>^{252}Cf</chem> პრეპარატებს იყენებენ ნეიტრონების წყაროდ.

კალიფორნიუმი ერთ-ერთი ყველაზე ძვირადღირებული ლითონია დედამიწაზე<ref>{{Cite web |url=http://www.therealbest.com/bests/best/123?title=The-Most-Expensive-Substances-in-the-World |title=The Most Expensive Substances in the World -> Californium |accessdate=2018-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160505083558/http://www.therealbest.com/bests/best/123?title=The-Most-Expensive-Substances-in-the-World |archivedate=2016-05-05 }}</ref>.

== ისტორია ==
მიღებული ხელოვნურად [[1950]] წელს [[სიბორგი]]ს ჯგუფის მიერ [[კალიფორნიის უნივერსიტეტი ბერკლიში]].

კალიფორნიუმის პირველი მყარი შენაერთები — <sup>249</sup>Cf<sub>2</sub>O<sub>3</sub> и <sup>249</sup>CfOCl მიღებული იქნა [[1958]] წელს.

== სახელწოდების წარმოშობა ==
სახელი მიენიჭა [[კალიფორნიის უნივერსიტეტი ბერკლიში|კალიფორნიის ბერკლის უნივერსიტეტის]] პატივსაცემად, სადაც იქნა მიღებული. როგორც ავტორები წერდნენ, ამ სახელწოდებით მათ უნდოდათ მიენიშნებინათ, რომ ახალი ელემენტის აღმოჩენა ისევე ძნელი იყო მათთვის, როგორც საუკუნის წინათ ამერიკის პიონერების მიერ [[კალიფორნია]]მდე მიღწევა.

== მიღება ==
კალიფორნიუმს აწარმოებენ ორ ადგილას: [[დიმიტროვგრადი (რუსეთი)|დიმიტროვგრადი]] რუსეთის ფედერაციაში და [[ოკ-რიჯის ეროვნული ლაბორატორია]]ში აშშ.

ერთი გრამი კალიფორმიუმის მისაღებად [[პლუტონიუმი|პლუტონიუმზე]] ან [[კიურიუმი|კიურიუმზე]] აწარმოებენ ხანგრძლივ ნეიტრონულ დასხივებას [[ბირთვული რეაქტორი|ბირთვულ რეაქტორში]],  8 თვიდან 1,5 წლამდე. შემდეგ მიღებული დასხივებული პროდუქტიდან ქიმიური გზით გამოყოფენ კალიფორნიუმს.

ლითონურ კალიფორნიუმს მიიღებენ კალიფორნიუმის ფტორიდიდან CfF<sub>3</sub> [[ლითიუმი]]ს მეშვეობით აღდგენით:

:: <math>\mathsf{CfF_3 + 3Li \rightarrow Cf + 3LiF}</math>

ან კალიფორნიუმის ოქსიდის Cf<sub>2</sub>O<sub>3</sub> [[კალციუმი]]ს მეშვეობით აღდგენით:

:: <math>\mathsf{Cf_2O_3 + 3Ca \rightarrow 2Cf + 3CaO}</math>

სხვა [[აქტინოიდები]]საგან კალიფორნიუმს გამოყოფენ [[ექსტრაქცია|ექსტრაქციის]] და [[ქრომატოგრაფია|ქრომატოგრაფიის]] მეთოდებით.

== ფიზიკური და ქიმიური თვისებები ==
კალიფორნიუმი — მეტად "მფრინავი" ლითონია. არსებობს ორი პოლიმორფული მოდიფიკაციის სახით. 600&nbsp;°C-ზე დაბლა მდგრადია α-მოდიფიკაცია ჰექსოგონალური მესრით (პარამეტრები а = 0,339 ნმ, с = 1,101 ნმ), 600&nbsp;°C-ზე მაღლა — β-მოდიფიკაცია კუბური წახნაგცენტრირებული მესრით. ლითონის [[დნობის ტემპერატურა]] 900&nbsp;°C, დუღილის ტემპერატურა 1227&nbsp;°C.

ქიმიური თვისებებით კალიფორნიუმი ჰგავს [[ლანთანოიდები|ლანთანოიდებს]]. კალიფორნიუმის სინთეზირებული [[ჰალოგენიდები]]ა — CfX<sub>3</sub> (X — [[ჰალოგენი]]ს ატომი), ოქსიჰალოგენოდებია — CfOX. კალიფორნიუმის დიოქსიდის მისაღებად CfO<sub>2</sub> ოქსიდს Cf<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ჟანგავენ წნევის 10 მპა. ქვეშ ჟაგბადის გახურებით. ხსნარებში Cf<sup>4+</sup> მიიღებენ, Cf<sup>3+</sup> შენაერთებზე ძლიერი მჟანგავების ზემოქმედებით. სინთეზირებულია სინთეზირებულია მყარი კალიფორნიუმის დიოდიდი CfI<sub>2</sub>. Cf<sup>3+</sup>-ის წყლის ხსნარებიდან აღადგენენ ელექტროქიმიურად Cf<sup>2+</sup>-მდე.

== იზოტოპები ==
ცნობილია კალიფორნიუმის 17 იზოტოპი, რომელთაგან ყველაზე სტაბილურია <sup>251</sup>Cf რომლის [[ნახევრადდაშლის პერიოდი]]ა T<sub>1/2</sub>=900 წელი, <sup>249</sup>Cf (T<sub>1/2</sub>=351 წელი), <sup>250</sup>Cf (T<sub>1/2</sub>=13,08 წელი) და <sup>252</sup>Cf (T<sub>1/2</sub>=2,645 წელი). ბოლო იზოტოპს ააქვს მაღალი [[ნეიტრონების გამრავლების კოეფიციენტი]] (3-ზე მეტი) და [[კრიტიკული მასა]] მიახლოებით 5 კგ<ref name=cr_mass>[http://ec.europa.eu/energy/nuclear/transport/doc/irsn_sect03_146.pdf Final Report, Evaluation of nuclear criticality safety data and limits for actinides in transport], Republic of France, Institut de Radioprotection et de Sûreté Nucléaire, Département de Prévention et d'étude des Accidents.</ref> (ლითონის სფეროსათვის). 1 გრამი <sup>252</sup>Cf უშვებს (ასხივებს) მიახლოებით 3{{e|12}} ნეიტრონს წამში<ref>{{cite web|url=http://n-t.ru/ri/ps/pb098.htm|title=კალიფორნიუმი. წიგნი. მეცნიერება და ტექნიკა|lang=ru|accessdate=2010-08-23|archiveurl=https://www.webcitation.org/618fZoi5J?url=http://n-t.ru/ri/ps/pb098.htm|archivedate=2011-08-22}}</ref>. <sup>251</sup>Cf  მოიხსენიება [[ჩინგიზ აბდულაევი]]ს წიგნში «დაშლის სიმბოლოები» როგორც მინიატურული ატომური ბომბის «ბირთვული ჩემოდანის» ელემენტი.

== გამოყენება ==
ყველაზ ემეტი გამოყენება ჰპოვა იზოტოპმა - <sup>252</sup>Cf. ის გამოიყენება [[ნეიტრონულ-აქტივაციური ანალიზი|ნეიტრონულ-აქტივაციურ ანალიზში]] როგორც [[ნეიტრონი|ნეიტრონების]] მძლავრი წყარო, სიმსივნეების [[რადიოთერაპია|სხივურ თერაპიაში]]. ამას გარდა, იზოტოპი <sup>252</sup>Cf გამოიყენება სპონტანური [[ბირთვის გაყოფა|ბირთვის გაყოფის]] ექსპერიმენტებში. კალიფორნიუმი წარმოადგენს ძალიან ძვირად ღირებულ ლითონს. 1 გრამი იზოტოპ <sup>252</sup>Cf-ის ფასია მიახლოებით 250 მლნ. აშშ დოლარი, და ეს საკმაოდ სამართლიანია, რადგანაც ყოველ წელს მიიღებენ 20–40 მილიგრამს, ხოლო საერთო მსოფლიო რეზერვი არ აღემატება 8 გრამს.<ref>{{Cite web |url=http://www.therealbest.com/bests/best/123?title=The-Most-Expensive-Substances-in-the-World |title=The Most Expensive Substances in the World -> Californium |accessdate=2018-12-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160505083558/http://www.therealbest.com/bests/best/123?title=The-Most-Expensive-Substances-in-the-World |archivedate=2016-05-05 }}</ref>

80-100 მევ ენერგიის მქონე კაიფორნიუმი-252-ის (<sup>252</sup>Cf) ბირთვის დაშლის პროდუქტები გამოიყენება სპექტომეტრიაში ნიმუშების ბომბარდირებისათვის და მათი იონიზაციისათვის (იხ. პლაზმური დესორბციული იონიზაცია). იზოტოპ <sup>252</sup>Cf-ის ბირთვის გაყოფისას წარმოიქმნება საწინააღმდეგო მიმართულებით მოძრავი ნაწილაკები. ნაწილაკების ერთი ნაწილი ხვდება ტრიგერულ დეტექტორში და იძლევა სიგნალს დროის ათვლის დაწყების შესახებ. სხვა ნაწილაკების ნაწილი ხვდება ნიმუშის მატრიცაში, და ამოაგდებს იონებს, რომლებიც მიემართებიან დროისმფრინავ მასების - სპექტომეტრში (time of flight mass spectrometer, TOF-MS).<ref>{{წიგნი|ავტორი=Р.Сильверстейн и др.|სათაური=Спектрометрическая идентификация органических соединений|ответственный=|გამოცემა=|ადგილი=|გამომცემლობა=|წელი=2011|გვერდი=16-17|გვერდები=575|isbn=978-5-94-774-392-0|isbn2=}}</ref>

== ფიზიოლოგიური მოქმედება ==
<sup>252</sup>Cf-ის რადიონუკლიდები ძალიან ტოქსიკურია. მისი [[ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცია|ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცია (ზდკ)]] ღია ყალსაცავების წყალში შეადგენს 1,33{{e|−4}} [[ბეკერელი (განზომილება)|ბკ]]/ლ.

==რესურსები ინტერნეტში==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Am/key.html კალიფორნიუმი Webelements-ზე]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb095.htm კალიფორნიუმი ქიმიური ელემენტების პოპულარულ ბიბლიოთეკაში] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181203174122/http://n-t.ru/ri/ps/pb095.htm |date=2018-12-03 }}

==სქოლიო==
{{სქოლიო}}

{{პორტალი|ქიმია|Papapishu-Lab-icon-6.svg}}
{{პერიოდული ცხრილი}}
{{ლითონთა აქტივობის მწკრივი}}
{{ავტორიტეტული წყაროები}}

[[კატეგორია:კალიფორნიუმი| ]]