იხილეთ წყარო გვერდისთვის გეოგრაფია

{{გეოგრაფიული დაფა}}
[[ფაილი:World map 2004 CIA large 1.7m whitespace removed.jpg|მინი|300პქ|დედამიწის რუკა]] 
{{პორტალი|გეოგრაფია}}
'''გეოგრაფია''' ({{lang-el|γεωγραφία}} < {{lang-el|gē — მიწა და graphō — აღწერა}}) — [[საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები|საბუნებისმეტყველო]] და [[საზოგადოებრივი მეცნიერებები|საზოგადოებრივ მეცნიერებათა]] ერთიანი კომპლექსი, რომელიც შეისწავლის [[გეოგრაფიული გარსი|დედამიწის გეოგრაფიული გარსის]] განვითარების კანონზომიერებებს, სტრუქტურას, ბუნებრივ და სოციალურ-ეკონომიკურ სისტემათა ფუნქციონირებასა და ურთიერთკავშირს, რომელიც ამუშავებს რაციონალურ ბუნებათსარგებლობის პრინციპებს, [[საზოგადოება|საზოგადოების]] ოპტიმალურ ტერიტორიულ ორგანიზაციასა და [[ეკოლოგია|ეკოლოგიურად]] მდგრადი ცხოველმოქმედი გარემოს ფორმირებას. შეისწავლის [[დედამიწა]]ზე არსებული ობიექტებისა და სისტემების ორგანიზაციისა და ფუნქციონირების სივრცით-დროით ასპექტებს.

გეოგრაფიის შესწავლის ზოგადი ობიექტი შეიძლება იყოს ნებისმიერი მოვლენა, პროცესი და სისტემა, რომელსაც გააჩნია ან შეიძლება პოტენციურად გააჩნდეს სივრცითი სტრუქტურა. [[ფიზიკური გეოგრაფია|საბუნებისმეტყველო]] და [[საზოგადოებრივი გეოგრაფია|საზოგადოებრივ გეოგრაფიულ]] დისციპლინათა გაერთიანება [[მეცნიერება]]თა ერთ სისტემაში განპირობებულია მათი საკვლევი ობიექტების მჭიდრო კავშირითა და მეცნიერების ამოცანათა ერთობით. გეოგრაფიის მთავარი მიზანია [[საზოგადოება|საზოგადოების]] გონივრული ტერიტორიული ორგანიზაციისა და ბუნებათსარგებლობის საშუალებების გამოკვლევა, საზოგადოების ეკოლოგიურად უსაფრთხო განვითარების სტრატეგიის ფუნდამენტის შექმნა. გეოგრაფიული კვლევის მნიშვნელოვანი ობიექტია [[ადამიანი]]ს და [[ბუნება|ბუნების]] ურთიერთგავლენა, გეოგრაფიული გარემოს კომპონენტების განაწილებისა და ურთიერგავლენის კანონები ლოკალურ, რეგიონულ, ეროვნულ, კონტინენტურ, ოკეანურ და გლობალურ დონეებზე.

გეოგრაფიის როგორც მეცნიერების შესწავლის ზოგადი ობიექტია [[გეოგრაფიული გარსი]], ანუ ლანდშაფტური გარსი, რომელშიც ერთმანეთს ეხებიან და ურთიერთქმედებენ [[ლითოსფერო]], [[ჰიდროსფერო]], [[დედამიწის ატმოსფერო|ატმოსფერო]] და [[ბიოსფერო]]. გეოგრაფიული გარსის განვითარება იცვლება დროსა და სივრცეში. დროში ცვალებადობა არის რიტმულიც და ურიტმოც, შესაბამისად, პერიოდული და ეპიზოდური. სივრცეში განვითარების უთანაბრობა გამოიხატება, უწინარეს ყოვლისა, ჰორიზონტალური და ვერტიკალური ზონალურობით.

გეოგრაფიაში გამოიყოფა ორი ძირითადი მიმართულება: [[ფიზიკური გეოგრაფია]] და [[საზოგადოებრივი გეოგრაფია]]. ფიზიკური გეოგრაფია შეისწავლის დედამიწის ზედაპირის ბუნებას, არკვევს ბუნებრივი პროცესებისა და მოვლენების მიზეზებსა და მათი განვითარების კანონზომიერებებს; საზოგადოებრივი გეოგრაფია გეოგრაფიულ მეცნიერებათა სისტემის ნაწილია, რომელიც შეისწავლის [[დედამიწა]]ზე არსებული ანთროპოგენური ობიექტებისა და სისტემების ორგანიზაციისა და ფუნქციონირების სივრცით-დროით ასპექტებს. მისი შესწავლის ზოგად ობიექტს შეიძლება წარმოადგენდეს ნებისმიერი საზოგადოებრივი მოვლენა, პროცესი და სისტემა, რომელსაც გააჩნია ან შეიძლება პოტენციურად გააჩნდეს სივრცითი სტრუქტურა.

განსაკუთრებულ ადგილს იკავებს [[კარტოგრაფია]] — მეცნიერება ობიექტური სინამდვილის საგნებისა და მოვლენების კონკრეტული სივრცის და მისი დროის მიხედვით ცვალებადობის შესახებ. წარსულში გეოგრაფია აღწერითი ხისიათისა იყო, ამჟამად მისი ძირითადი ამოცანაა [[გეოგრაფიული გარსი|დედამიწის ბუნების]], [[მოსახლეობა|მოსახლეობისა]] და [[სახალხო მეურნეობა|მეურნეობის]] შესწავლა.

== ეტიმოლოგია და საგანი ==
ტერმინი '''გეოგრაფია''' [[ბერძნული ენა|ბერძნული]] წარმოშობისაა და სიტყვასიტყვით „''დედამიწის აღწერას''“ ნიშნავს:  geo (γη) – „მიწა“, graphein (γραφειν) – „აღწერა“.

კაცობრიობის უდიდესი და უმნიშვნელოვანესი დარგია, რომელიც უპირველეს ყოვლისა მიზნად ისახავს [[დედამიწა|დედამიწის]] მთელი გეოგრაფიული (ლანდშაფტური) გარსის კომპლექსურ შესწავლას, მის აგებულებასა და მნიშვნელობას. ამავდროულად, გეოგრაფიული ანუ [[ლანდშაფტი|ლანდშაფტური]] გარსის განვითარება იცვლება დროსა და სივრცეში. გეოგრაფია ზუსტი საბუნებისმეტყველო [[მეცნიერება]]ა. მისი მთავარი ნაწილია [[ფიზიკური გეოგრაფია]], რომელიც აღწერს დედამიწის გეოგრაფიულ გარსსა და მის სტრუქტურულ ნაწილებს. ფიზიკური-გეოგრაფიის მთავარი ამოცანაა მთელი დედამიწის ზედაპირის [[ბუნება|ბუნების]] შესწავლა და აღწერა, ბუნებრივი პროცესებისა და მისი მოვლენების გარკვევა.

== გეოგრაფიის ისტორია ==
=== ანტიკური პერიოდი (ძვ. წ. VI ს. - ახ. წ. III ს.) ===
გეოგრაფია კაცობრიობის ერთ-ერთი უძველესი დარგია. მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე მრავალგზის შეიცვალა გეოგრაფიის ამოცანები და შინაარსი. თავდაპირველად გეოგრაფიას აღწერითი ხასიათი ჰქონდა, XIX საუკუნეში კი [[მეცნიერება|მეცნიერებად]] ჩამოყალიბდა.

[[ფაილი:PtolemyWorldMap.jpg|thumb|left|300px|<center>კლავდიოს პტოლომესეული მსოფლიოს რუკა]]
უნდა აღინიშნოს, რომ ელემენტარული გეოგრაფიული წარმოდგენა იმდოინდელ ყველა საზოგადოებას გააჩნდა. აღნიშნული წარმოდგენები გამოიხატება ადგილობრივ გეოგრაფიულ ტერმინებში; მაგალითად ტერმინები „[[ტბა]]“ ან „[[ტყე]]“ გამოხატავდა როგორც ამა თუ იმ ადგილის მდებარეობას და სხვ. აქედან გამომდინარე შეგვიძლია ვივარაუდოთ რომ იმ დროს საზოგადოებას საკმოდ ფართო ცოდნა ჰქონდა ამა თუ იმ მონაკვეთის ტერიტორიის გეოგრაფიულ მდებარეობაზე. თუმცა სისტემატიური გეოგრაფიული აზრი ჩამოყალიბდა მხოლოდ ძველ ბერძენ [[ნატურფილოსოფია|ნატურფილოსოფიურ]] ცოდნაში.

სისტემატიური ცოდნა ჩაისახა ძველ ბერძენთა მიერ შექმნილ [[მილეტის სკოლა|მილეტის]], პითაგორისა და სხვა სკოლებში, სადაც განიხილებოდა [[ბუნება|ბუნების]] მთლიანობისა და სხვა საკითხები. მაინც ძველად, წარსულში მცირე რაოდენობით მოხერხდა გეოგრაფიული ცოდნის შეგროვება. მაგრამ უნდა ითქვას, რომ იმ დროს ჩაისახა თანამედროვე გეოგრაფიის არაერთი დარგის საფუძველი. თავდაპირველად ჩამოყალიბდა 
[[ქვეყანათმცოდნეობა]], რადგან საზოგადოებას უფრო აინტერესებდა თავის სივრცითი გარემოს გარკვევა. ქვეყანათმცოდნეობას როგორც საბუნებისმეტყველო მიმდინარეობას მხოლოდ აღწერითი ხასიათი ჰქონდა. ძველ ბერძნულ წყაროებში პირველი ქვეყანათმცოდნეების დანიშნულება იყო [[ნაპირი|სანაპიროებისა]] და [[ხმელეთი]]ს აღწერა და ასევე [[დედამიწა|დედამიწის]] მოვლა.

[[ჰეკატეოს მილეტელი|ჰეკატეოს მილეტელმა]] (დაახლ. ძვ.წ. [[549]]/[[546]]-დაახლ.ძვ.წ. [[480]]) პირველმა დაიწყო [[ლიბია|ლიბიის]] ([[აფრიკა]]) გამოყოფა. ანუ იმ დროს უკვე ხდებოდა იმდროინდელი [[დედამიწა|დედამიწის]] ზედაპირის ბუნებრივად დანაწევრება. ერთ-ერთი ისტორიკოს გეოგრაფი აღნიშნავდა რომ, ჰეკატეოსის შრომებში შეინიშნებოდა [[კლიმატი]]ს, [[ფაუნა|ფაუნისა]] და [[ფლორა|ფლორის]] მიმართ სამეცნიერო ინტერესი. აქედან გამომდინარე ეს იყო პირველი შრომა საერთო გეოგრაფიის თემატიკაზე. ამასთანავე ჰეკატეოს მილეტელმა პირველმა შეადგინა [[ხმელეთი]]ს დასახლებული ნაწილის [[კარტოგრაფია|კარტოგრაფიული]] გამოსახულება.

[[ფაილი:AGMA Hérodote.jpg|thumb|right|180px|მინი|<center>[[ჰეროდოტე]]]]
[[ფაილი:Aristotle Altemps Inv8575.jpg|thumb|180px|right|<center>[[არისტოტელე]]]]
[[ფაილი:Parmenides.jpg|thumb|180px|right|<center>[[პარმენიდე|პარმენიდე ელეელი]]]]
უძველესი გეოგრაფიული თხზულება, რომელმაც ჩვენამდე თითქმის მთლიანად მოაღწია არის [[ჰეროდოტე]]ს ცნობილი ნაშრომი. [[ჰეროდოტე]] (დაახლ. ძვ.წ. [[485]]-დაახლ.ძვ.წ. [[424]]) დიდი ისტორიკოსი და ქვეყანათმომლახველი იყო, რომელმაც არაერთ იმ დროს ცნობილ [[ქვეყანა]]სა და ქალაქებში იმოგზაურა და საბოლოოდ აღწერა ნანახი. მიუხედავად არაგეოგრაფიული სახელწოდებისა, მისი თხზულება წარმოადგენს გეოგრაფიული ხასიათის აღწერას, რომელშიც [[ქვეყანათმცოდნეობა]]სთან ერთად გაშუქებულია [[ეთნოგრაფია|ეთნოგრაფიული]] მასალაც. ამასთან ერთად ჰეროდოტემ გამოიჩინა ინტერესი [[ისტორიული გეოგრაფია|ისტორიული გეოგრაფიისადმიც]].

ანტიკური გეოგრაფიული ცოდნა დაგვირგვინებულია [[სტრაბონი]]ს მიერ დაწერილ შრომაში „გეოგრაფია 17 წიგნად“. [[სტრაბონი]]ს აღნიშნული შრომა წარმოადგენს ქვეყანათმცოდნეობითი შინაარსის ნაწარმოებს. მისი ნაშრომის მოცულობის დაახლ. 83% დაყრდნობილია ქვეყნების რეგიონალურ დახასიათებაზე, კერძოდ ბუნებრივი, ეთნიკური და პოლიტიკური პრინციპებით. სტრაბონმა ტავრის მთიანი სისტემის მიხედვით შემოგვთავაზა [[აზია|აზიის]] ორ ნაწილად დაყოფა. იგი წერდა რომ, საჭიროა [[ოიკუმენე]]ს დაყოფა წრეებად, რათა მეცნიერებს შეეძლოთ [[ფაუნა|ფაუნის]], [[ფლორა|ფლორისა]] და [[კლიმატი]]ს ცვლილებების ჩვენება. იმ დროს სტრაბონს განსაკუთრებით [[ბიზანტია|ბიზანტიელები]] აფასებდნენ, რომლებიც მას გეოგრაფს უწოდებდნენ.

გეოგრაფიის მეორე მიმდინარეობა, რომელიც ანტიკურ პერიოდში ჩაისახა იყო მიწათმცოდნეობა (ზოგადდედამიწისმცოდნეობა), რომლის ჩარჩოებში განიხილებოდა [[დედამიწა|დედამიწის]] ფორმა, [[სარტყელი|სარტყლები]], [[ხმელეთი]]სა და [[წყალი|წყლის]] ურთიერთკავშირი და ასევე მრავალი ბუნებრივი მოვლენის მიზეზი. ამ მიმართულების პირველშემქმნელი იყო [[თალესი|თალეს მილეტელი]] (ძვ.წ. [[624]]-[[547]]). იგი იყო იმდროინდელი მთელი [[ფილოსოფია|ფილოსოფიისა]] და ზოგადად მეცნიერების პირველშემქმნელი. თალესმა [[ბუნება|ბუნების]] მოვლენების ახსნა სცადა [[მატერიალიზმი|მატერიალისტურ]] საფუძველზე. მან [[სამყარო]]ს არსად ანუ მრავალფეროვან მოვლენათა და საგანთა პირველსაწყისად [[წყალი]] მიიჩნია. მისი აზრით, ყველაფერი წყლისაგან წარმოიქმნება და წყალად გარდაიქმნება. თალესი [[ბუნება]]ს გასულიერებულად წარმოიდგენდა. ამასთანავე თალესს [[დედამიწა]] წარმოედგინა, როგორც [[კუნძული|კუნძულები]], რომელიც მისი აზრით დიდ მსოფლიო ოკეანეში დატივტივებდა. შედეგად მისმა ნააზრევმა შემდგომში საფუძველი ჩაუყარა დედამიწის სფეროების იდეის საქმეს. იგი [[ჰილოძოიზმი|ჰილოძოისტი]] იყო.

აღსანიშნავია, ასევე [[პარმენიდე|პარმენიდე ელეელი]] (დაახლ. ძვ.წ. [[540]] ან [[520]]- [[450]]), რომელმაც წამოწია იდეა [[დედამიწა|დედამიწის]] ბირთვისებური ფორმის შესახებ. [[პარმენიდე]]ს იდეის საფუძველზე ძველმა ბერძენმა მეცნიერმა [[ევდოქსე კნიდოსელი|ევდოქსე კნიდოსელმა]] (დაახლ. ძვ.წ. [[408]] - [[355]]) საფუძველი ჩაუყარა [[კლიმატი|კლიმატური]] სარტყლების იდეას. მანვე შემოიტანა ცნება „[[ჰორიზონტი]]“. ევდოქსე კნიდოსელმა პირველად დადგინა დედამიწის სითბური სარტყლები.

ძველ საბერძნეთში უდიდესი გავლენა [[მეცნიერება]]ზე მოახდინა [[არისტოტელე]]მ (ძვ.წ. [[384]]-ძვ.წ.[[322]]), რომელმაც შექმნა გეოსფეროების იდეა. არისტოტელე მეცნიერებაში ფაქტებით ლაპარაკობდა. მასვე ეკუთვნის იდეა ერთიანი [[ოკეანე|ოკეანის]] შესახებ. ცდილობდა აეხსნა [[მიწისძვრა|მიწისძვრის]] მოვლენა. თითოეულ მოვლენის გარკვევისას ფაქტებს ეყრდნობოდა. ასევე განავითარა ევდოქსეს იდეები. არისტოტელე თამამად შეიძლება ითქვას რომ იყო ზოგადდედამიწისმცოდნეობის ფუძემდებელი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი „''მეტეოროლოგიკა''“, რომელშიც გაშუქებულია არაერთი აქტუალური გეოგრაფიული საკითხი, მ.შ. აღწერს მრავალ გეოგრაფიულ ერთეულს.

გეოგრაფიულ ისტორიაში განსაკუთრებულ ადგილს ყოველთვის იკავებდა [[რუკა|რუკები]].

პირველი [[გეოგრაფიული რუკა]] შეადგინა [[თალესი]]ს მოწაფემ, მილეტის სკოლის წარმომადგენელმა [[ანაქსიმანდრე]]მ (ძვ.წ. [[610]]-[[546]]), რომელიც თვლიდა რომ [[დედამიწა]] არის [[სამყარო]]ს უძრავი ცენტრი. იგი ამასთანავე [[კოსმოსი]]ს გეოცენტრული მოდელის შემქნელია.

ძველად ყველა ხალხს ჰქონდა დაახლოებით რუკის მსგავსი ჩანახაზები, თუმცა ეს რუკები მეცნიერულ საფუძველს მოკლებული იყო. რუკა რომ გამოიხატოს როგორც რეალობის სწორი ამსახველი დოკუმენტი, იგი აუცილებლად უნდა ეყრდნობოდეს [[მათემატიკა|მათემატიკურ]] მეთოდებს. გეოგრაფიაში მათემატიკურ-კარტოგრაფიული მიმდინარეობის პირველშემქმნელია [[ერატოსთენე კირენელი]] (ძვ.წ. [[276]]-[[194]]), რომელიც 
გეოგრაფიაში მათემატიკის საფუძვლების ფუძემდებელია. [[ერატოსთენე]]მ პირველმა გაზომა დედამიწის [[მერიდიანი]]ს სიგრძე.

მათემატიკურ-გეოგრაფიულ მიმდინარეობაში დიდი წვლილი შეიტანა [[ჰიპარქე]]მ (დაახლ. ძვ.წ. [[180]]/[[190]]-ძვ.წ. [[125]]), რომელიც 
[[ფაილი:Strabo.jpg|left|200px|მინი|<center>[[სტრაბონი]]]]
[[ასტრონომია|ასტრონომიის]] ერთ-ერთი ფუძემდებელი იყო. შემოიღო [[გეოგრაფიული კოორდინატები]] „განედი“ და „გრძედი“. ჰიპარქემ განავითარა კარტოგრაფიის სტერეოგრაფიული და ორთოგრაფიული პროექციები. იგი უძველესი ასტრონომიული და გეოდეზიური ხელსაწყოს - [[ასტროლაბი]]ს შემქმნელია. მნიშვნელოვანი იყო აგრეთვე [[პოსეიდონიოსი]]ს ([[135]]-[[51]] ძვ.წ.) გაზომვები. პოსეიდონიოსი [[არისტოტელე]]ს საწინააღმდეგოდ აღნიშნავდა, რომ ეკვატორული სარტყელი შესაძლოა დასახლებული ყოფილიყო.

[[კარტოგრაფია|კარტოგრაფიული]] აზროვნების უდიდეს მწვერვალს წარმოადგენს [[პტოლემე|კლავდიოს პტოლემეს]] (დაახლ. [[90]]-[[168]] წწ.) შრომები. მისი მთავარი გეოგრაფიული შრომაა „გეოგრაფიის სახელმძღვანელო“ 8 წიგნად. ერთის მხრით, [[პტოლემე]] გეოგრაფიას ასტრონომიული თვალსაზრისით მიუდგა. მეორე მხრით, იგი ცდილობდა რომ მისთვის ცნობილი სამყარო დაეტანებინა რუკაზე. დაამუშავა კარტოგრაფიული პროექციის თეორია. მოგვცა 8000 ათასი პუნქტის კოორდინატები. ნაშრომს ახლავს [[დედამიწა|დედამიწის]] ზედაპირის 27 რუკა. მრავალი საუკუნის მანძილზე პტოლემე რჩებოდა გეოგრაფიის დიდ ავტორიტეტად.

უნდა შევნიშნოთ, რომ ფიზიკურ-გეოგრაფიულმა მიმდინარეობამ ანტიკურ პერიოდში განვითარება ვერ ჰპოვა, თუმცა ბერძენმა ნატურფილოსოფოსებმა და გეოგრაფებმა საფუძველი ჩაუყარეს ფიზიკურ-გეოგრაფიულ დისციპლინებს: ქვეყანათმცოდნეობას, ზოგადდედამიწისმცოდნეობასა და კარტოგრაფიას.

ანტიკური გეოგრაფიული აზრი დაგვირგვინდა მაინც [[სტრაბონი]]სა და [[პტოლემე]]ს შრომებით.

=== შუა საუკუნეები (III ს. - XV ს.) ===
[[ევროპა|ევროპაში]] გეოგრაფიული წარმოდგენები ყალიბდებოდა ბიბლიური დოგმებისა და ანტიკური მეცნიერების ზოგიერთი დასკვნისაგან, რომელიც განწმენდილი იყო ყოველივე „წარმართულისაგან“. შუა საუკუნეებში გეოგრაფიული ცოდნა მხოლოდ ქვეყანათმცოდნეობითი თვალსაზრისით განვითარდა. სხვა დისციპლინები, რომლებიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული [[მათემატიკა]]სთან და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებთან განვითარება ვერ პოვა. მეტიც, ხშირ შემთხვევაში ისინი მივიწყებულ იქნა.

[[ფაილი:WorldMapCosmasIndicopleustes.jpg|thumb|left|220px|კოზმა ინდიკოპლევსტისეული მსოფლიოს სურათი]]
VI საუკუნის გეოგრაფიული თხზულებიდან აღსანიშნავია [[კოზმა ინდიკოპლევსტი]]ს ცნობილი შრომა, სადაც გაშუქებულია [[ევროპა|ევროპის]], [[ინდოეთი]]ს, [[შრი-ლანკა|შრი-ლანკისა]] და [[ეთიოპია|ეთიოპიის]] ქვეყანათმცოდნეობითი საკითხები. ამ ნაშრომმა დიდი პოპულარობა მოიპოვა.

ანტიკური იდეა მხოლოდ [[არაბული კულტურა|არაბულ კულტურაში]] არის შემონახული. თუმცა ამ იდეებმა შემდგომ განვითარება ვერ მოიპოვა. გეოგრაფიული ცოდნის მატარებლები იყვნენ: ვაჭრები, სამხედროები და მისიონერები.

ქვეყანათმცოდნეობამ ყველაზე დიდი განვითარება მოიპოვა არაბულ ეპოქაში, რომელიც შეპირობებული იყო არაბეთის სახალიფოს სიდიადესთან, რომელიც VIII ს. მოყოლებული ფართოვდებოდა ცენტრალური აზიიდან დაწყებული, დამთავრებული [[პირენეს ნახევარკუნძული|პირენეს ნახევარკუნძულამდე]]. ქვეყანათმცოდნეობის განვითარების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო [[არაბეთი]]ს ვაჭრობა აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის, მის ტრადიციულ გაგებაში.

არაბული ქვეყანათმცოდნეობითი ნაწარმოები აღწერითი ხასიათისა იყო და იძლეოდნენ დასახლებული პუნქტების, ხალხის, სიმდიდრეების, სავაჭრო მეთოდებისა და გზების აღწერას. ამგვარ ნაწარმოებებს მიეკუთვნება აბუ იბნ ხორდადბეჰის თხზულება - „წიგნი გზებისა და სახელმწიფოების შესახებ“, რომელიც დაწერილია [[IX საუკუნე]]ში.

აღსანიშნავია, ასევე არაბი ისტორიკოსი და გეოგრაფი - [[ალ-ჰამავი იაკუთი]], რომელმაც მრავალ ქვეყანაში იმოგზაურა და დაწერა არაერთი საყურადღებო ნაშრომი, მ.შ. მნიშვნელოვანია „გეოგრაფიის ლექსიკონი“, რომელშიც ასახულია არაბული გეოგრაფიისა და ისტორიის ლიტერატურის მიღწევები.

მეტად მნიშვნელოვანი იყო აგრეთვე [[იბნ ბატუტა]]ს ხანგრძლივი მოგზაურობანი. იბნ ბატუტამ [[სამყარო]]ს სივრცითი აღწერის საქმე დაიწყო და მოიარა [[ეგვიპტე]], [[ირანი]], [[არაბეთი]], [[მესოპოტამია]], [[სირია]], [[მცირე აზია]], [[ყირიმი]], [[რუსეთი|რუსეთის სამხრეთ ნაწილი]], [[შუა აზია]], [[ინდოეთი]], [[ავღანეთი]], [[ინდონეზია]] და [[ჩინეთი]]. მისი პირველი მოგზაურობა დაიწყო [[1325]] წელს, ბოლო მოგზაურობა კი განხორციელდა [[1352]]-[[1353]] წწ. და ამჯერად გადაკვეთა [[საჰარა|საჰარის]] დასავლური და ცენტრალური ნაწილი. 25 წელი ქვეყანათმომლახველობაში გაატარა და [[ზღვა|ზღვით]] გასცურა დაახლ. 130 ათ. კმ. იბნ ბატუტა მსოფლიოს ერთ-ერთი უდიდესი მოგზაური იყო. ჭეშმარიტი ქვეყანათმომლახველი.

ალ მასუდმა მოახდინა [[მუსონები]]ს აღწერა. იგი იმყოფებოდა [[მოზამბიკის სრუტე]]ზე და აგრეთვე მუშაობდა [[ატმოსფერო (დედამიწა)|ატმოსფერული]] მოვლენების აღწერაზე.

[[XI საუკუნე|XI საუკუნის]] ყველაზე დიდი გეოგრაფი იყო [[ალ-ბირუნი]], რომელმაც დიდი ხანი მოგზაურობაში გაატარა და საფუძვლიანად შეისწავლა [[ირანის მთიანეთი]] და ასევე ცენტრალური აზიის დიდი ნაწილი. შესანიშნავად აღწერა [[ინდოეთი]]. საუბრობს გეოგრაფიულ პროცესებზე.

არაბული კულტურის უდიდესი მეცნიერი იყო [[იბნ სინა]] ([[980]]-[[1037]] იგივე ''ავიცენა''), რომელიც ჯერ კიდევ XI საუკუნეში სწერდა [[დენუდაცია|დენუდაციური]] პროცესების შესახებ. აღწერა მთიანი ქვეყნების დამსხვრევის მოვლენები. თუმცა ყველაფრის მიუხედავად, არაბული გეოგრაფია თეორიულ წარმოდგენაში ვერ განვითარდა. არაბული გეოგრაფიის წარმატება მდგომარეობს იმაში, რომ მათ განავითარეს სამყაროს სივრცითი წარმოდგენა.

[[ფაილი:Marco Polo traveling.JPG|thumb|left|280px|<center>[[მარკო პოლო]] ჩინეთში]]
[[რუკა|რუკებს]] არაბულ კულტურაშიც გამორჩეული ადგილი ეკავათ. თუმცა რუკების უდიდესი ნაწილი დაბალი დონისა იყო, რამეთუ მოკლებული იყო გრადუსთა ბადეს. გამონაკლისს შეადგენდა [[ალ-იდრისი]] ([[1100]]-[[1165]]) და მისი რუკები. იდრისის შექმნა [[მსოფლიო]]ს იმ დროისათვის ცნობილი ნაწილის [[რუკა]] (ქაღალდზე და ვერცხლის ბრტყელ მრგვალ ფირფიტაზე) და დაწერა შრომა „გეოგრაფიული გასართობი“, რომელიც შეიცავს სხვადასხვა ცნობებს ხალხის შესახებ. წიგნში შესულია ორი მსოფლიოს რუკა. იდრისიმ ამასთანავე [[დედამიწა]] დაყო 7 კლიმატად (ყოველ კლიმატში 10 ნაწილია).

[[XIII საუკუნე|XIII საუკუნის]] შუა წლებიდან ევროპელთა სივრცობრივი თვალთახედვა გაფართოვდა, მაგრამ ამან ნაკლები ზეგავლენა მოახდინა მათ გეოგრაფიულ თვალსაწიერზე. გეოგრაფიული ცნობების მოპოვება დაიწყეს მისიონერებმა [[პლანო კარპინი]]მ და [[ვილემ რუბრუკვისი|ვილემ რუბრუკვისმა]]. უმნიშვნელოვანესი იყო აგრეთვე [[მარკო პოლო]]ს ნაშრომები. ამ პერიოდში ვითარდებოდა რუკების შედგენის ხელოვნებაც.

[[XV საუკუნე]]ში [[სპარსეთი|სპარსეთსა]], [[ინდოეთი|ინდოეთსა]] და [[თურქეთი|თურქეთში]] იმოგზაურა [[ათანასე ნიკიტინი|ათანასე ნიკიტინმა]].

=== გეოგრაფია დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების პერიოდში (XV ს. - XVII ს.) ===
{{მთავარი|დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები}}
[[ფაილი:Christopher Columbus .PNG|miniatur|right|160px|მინი|<center>[[ქრისტეფორე კოლუმბი]]]]
[[ფაილი:Gregório Lopes - Vasco da Gama (ca 1524).jpg|miniatur|right|160px|მინი|<center>[[ვასკო და გამა]]]]
[[დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები]] დაახლოებით ორ საუკუნეს გაგრძელდა. ყველაფერი [[ქრისტეფორე კოლუმბი]]ს მოგზაურობით დაიწყო და გაგრძელდა XIX საუკუნის დასასრულამდე. დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები მსოფლიო მნიშვნელობის მოვლენა იყო. ამ პერიოდში დაზუსტდა დასახლებული კონტინენტების მოხაზულობა, გამოკვლეულ იქნა [[ხმელეთი]]ს ზედაპირის დიდი ნაწილი. მან ახალი მასალა მისცა ცოდნის სხვა დარგებსაც (მაგ.: [[ეთნოგრაფია]]ს ან [[ბოტანიკა]]ს). ექსპედიციების გაგზავნის ზოგადი მიზეზები იყო: სასაქონლო წარმოების ზრდა ევროპულ ქვეყნებში; ძვირფასი ლითონების ნაკლებობა და ამით გამოწვეული ახალი მიწების ძიება ოქრო-ვერცხლის, სანელებლების, სპილოს ძვლის (ტროპიკებში), ძვირფასი ბეწვეულის, მორჟის ეშვების (ჩრდილოეთ ქვეყნებში) მოსახვეჭად.

ამ პერიოდში გეოგრაფიული აზრი თანდათან თავისუფლდებოდა საეკლესიო დოგმებისაგან. აღორძინდა [[დედამიწა|დედამიწის]] სფერულობის იდეა და მასთან ერთად [[პტოლემე]]ს კონცეფცია ევროპის დასავლეთ და აზიის აღმოსავლეთ სანაპიროების სიახლოვის შესახებ.

XV საუკუნის გეოგრაფიული თხზულებიდან აღსანიშნავია [[პიუს II|ენეა სილვიო დე პიკოლომინის]] (''პიუს II'') „კომენტარები“ და წერილები. განიხილავს დედამიწის ფორმას, ასავე საუბრობს [[კლიმატი|კლიმატურ]] სარტყლებსა და მათ თავისებურებაზე, აგრეთვე აღნიშნავს დედამიწის დანაწილებაზე ქვეყნის ნაწილებად და ამასთანავე განიხილავს [[ევროპა]]სა და [[აზია]]ს. აღწერა მთის ქედები და მდინარეები.

უპირველესად აღსანიშნავია [[ქრისტეფორე კოლუმბი]]ს ([[1451]]-[[1506]] წწ) დიდებული მოგზაურობა, რითაც ყოველივე [[ამერიკა|ამერიკის]] ([[1492]]) აღმოჩენით დამთავრდა. ამერიკის გახსნას მოჰყვა მსოფლიო ეკონომიკური, ეთნოგრაფიული, პოლიტიკური და სამეცნიერო რეზონანსი. მთლიანობაში კოლუმბმა ამერიკის მიმართულებით განახორციელა ოთხი მოგზაურობა:

# პირველი მოგზაურობა ([[3 აგვისტო]] [[1492]] - [[15 მარტი]] [[1493]])
# მეორე მოგზაურობა ([[25 სექტემბერი]] [[1493]] - [[11 ივნისი]] [[1495]])
# მესამე მოგზაურობა ([[30 მაისი]] [[1498]] - [[25 ნოემბერი]] [[1500]])
# მეოთხე მოგზაურობა ([[9 მაისი]] [[1502]] - [[ნოემბერი]] [[1504]] )

მნიშვნელოვანი იყო აგრეთვე [[ვასკო და გამა]]ს მოგზაურობა. ვასკო და გამა იყო პირველი ევროპელი რომელმაც ზღვაოსნური მიმოსვლა განახორციელა [[ევროპა|ევროპიდან]] [[ინდოეთი]]ს მიმართულებით. უმნიშვნელოვანესი იყო აგრეთვე [[ფერნანდო მაგელანი]]ს ([[1480]] [[1521]]) დიადი მოგზაურობა დედამიწის გარშემო. საყურადღებოა ასევე ალბუკერკეს, [[ჯეიმზ კუკი]]ს ზღვაოსნური მარშრუტები.
[[ფაილი:A partida de Vasco da Gama para a Índia em 1497.jpg|thumb|300px|left|ვასკო და გამას გასვლა ინდოეთში]] ნიშანდობლივია რომ, ამ პერიოდში ფართოდ განვითარდა [[კარტოგრაფია|კარტოგრაფიული]] ხელოვნებაც. განსაკუთრებული პოპულარობით სარგებლობდა [[რუკა|რუკები]], ხოლო XVI საუკუნიდან - [[ატლასი (კარტოგრაფია)|ატლასები]]. გაჩნდა ცალკეული ქვეყნების დაწვრილებითი აღწერილობანი, რომლებშიც ყურადღება გამახვილებული იყო [[ეკონომიკა|ეკონომიკურ]] და [[პოლიტიკა|პოლიტიკურ]] საკითხებზე. XVI-XVII სს. ზოგად დედამიწისმცოდნეობას გამოყენებითი ხასიათი მიეცა, იგი ძირითადად ნავიგაციის ინტერესებს ემსახურებოდა. ამ დროის უდიდესი გეოგრაფიული შრომაა [[ბერნჰარდ ვარენიუსი]]ს „''Geographia Generalis''“ ([[1650]]), რომელშიც შეჯამებულია [[დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენები]]ს პერიოდის მეცნიერული ცოდნა, განხილულია დედამიწის ხმელეთის ზედაპირის, [[ჰიდროსფერო]]სა და [[ატმოსფერო (დედამიწა)|ატმოსფერო]]ს ძირითადი თავისებურებანი. ერთ-ერთი პირველი [[რუკა]] სადაც დაცული იყო [[გრადუსთა ბადე]] შეადგინა ცნობილმა გეოგრაფმა და ასტრონომმა - პაოლო ტოსკანელიმ ([[1397]]-[[1482]]). პაოლო ტოსკანელი თავგამოდებით იცავდა დედამიწის სფერულობის იდეას. ამასთანავე წამოაყენა დასავლეთის გზით ინდოეთამდე მიღწევის შესაძლებლობის იდეა. აღსანიშნავია რომ [[1492]] წელს მარტინ ბეჰაიმმა ([[1459]]—[[1507]]) გამოიგონა [[გლობუსი]].

=== გეოგრაფიული ცოდნის მეცნიერული სისტემატიზაცია (XVII ს. - XIX ს.) ===
[[ფაილი:William Dampier.jpg|right|150px|მინი|უილიამ დამპირი]]
XVII საუკუნიდან მოყოლებული [[ევროპა|ევროპის]] ტერიტორიაზე დაიწყო ძველი ავტორებისა და არაბების წერილებისა და კომენტარების თარგმნები. ამასობაში იმატა ინტერესმა ქვეყნების ბუნებრივი პირობების შესწავლისა და [[დედამიწა|დედამიწის]] ბუნების ახსნისადმი. XVIII-XIX საუკუნეებში განხორციელდა დიდი სამეცნიერო საბუნებისმეტყველო ექსპედიციები, რომელიც მეცნიერურ ამოცანებსაც ისახავდა მიზნად.

დიდმა მეცნიერმა [[ფრანსის ბეკონი|ფრანსის ბეკონმა]] ([[1561]]-[[1626]]) მოახდინა რეფორმა მეცნიერულ მეთოდებსა და მეთოდოლოგიაში. მნიშვნელოვნად უჭერდა მხარს მეცნიერულ გეოგრაფიაში აღმოჩენების საქმეს და საუბრობდა მათ მნიშვნელობაზე. მნიშვნელოვანი იყო აგრეთვე [[გოტფრიდ ლაიბნიცი|გოტფრიდ ვილჰელმ ლაიბნიცის]] ([[1646]]-[[1716]]), [[ჟორჟ ბიუფონი]]სა ([[1707]]-[[1788]]) და [[მიხეილ ლომონოსოვი]]ს ([[1711]]-[[1765]]) წარმოდგენები დედამიწის [[ბუნება|ბუნების]] შესახებ.

პირველ მეცნიერ მოგზაურად შეიძლება მივიჩნიოთ [[ედმუნდ ჰალეი]] ([[1656]]-[[1742]]) - ცნობილი [[ასტრონომია|ასტრონომი]] და [[გეოფიზიკა|გეოფიზიკოსი]]. იგი მონაწილეობდა წმინდა სამეცნიერო ექსპედიციებში, სადაც ცდილობდა დედამიწის მაგნეტიზმის გარკვევას. უნდა დავასახელოთ აგრეთვე [[უილიამ დამპირი]] ([[1651]]-[[1715]]) ზღვაოსანი და მეკობრე, რომელმაც შეასრულა სამი დიდი ზღვაოსნური მარშრუტი. შედეგად დასწერა ნაშრომი, სადაც აღწერა ზღვის მარილიანობა, ასევე ცდილობდა დაედგინა ოკეანური დინებებისა და ქარის ურთიერთკავშირი.

ამ პერიოდში მნიშვნელოვანი იყო აგრეთვე დანიელ გოტლიბ მესერშმიდტის ([[1685]]-[[1735]]) მოგზაურობა, რომელსაც მოჰყვა დიდძალი ბოტანიკურ-ზოოლოგიური, მინერალოგიური, ეთნოგრაფიული და არქეოლოგიური კოლექციების შეგროვება. შედგენილი აქვს რუკები, აღმოაჩინა სასარგებლო წიაღისეულები და ა.შ.

XVIII საუკუნეში გრანდიოზული სამეცნიერო და საბოლოოდ გახსნითი ექსპედიციები მოაწყო წარმოშობით დანიელმა ზღვაოსანმა [[ვიტუს ბერინგი|ვიტუს ბერინგმა]] ([[1681]]-[[1741]]), რომლის შედეგად ალექსი ჩირიკოვთან ერთად აღმოაჩინა ჩრდილოეთ-დასავლეთ ამერიკა და [[ალეუტის კუნძულები]].

[[XVIII საუკუნე|XVIII საუკუნის]] ბოლოსა და [[XIX საუკუნე|XIX საუკუნის]] დამდეგს [[ფიზიკური გეოგრაფია|ფიზიკურ გეოგრაფიაში]] არ შექმნილა დიდი განმაზოგადებელი შრომები.

=== თეორიული აღმოჩენები და გეოგრაფიის დიფერენციაცია (XIX ს.- XX ს.) ===
[[ფაილი:Carl Ritter2.jpg|thumb|Carl Ritter|right|180px|მინი|<center>[[კარლ რიტერი]]]]
[[ფაილი:Ferdinand von Richthofen.jpg|thumb|right|180პქ|<center>[[ფერდინანდ ფონ რიხტჰოფენი]]]]
XIX საუკუნე არის გეოგრაფიის შექმნის თარიღი. სწორედ XIX საუკუნეში ჩამოყალიბდა გეოგრაფია როგორც დამოუკიდებელი [[მეცნიერება]]. წლების მანძილზე დაგროვილმა ფაქტობრივმა მასალამ და თეორიულმა სინთეზმა განპირობა გეოგრაფიის შიდა კანონზომიერებანი. ასევე გეოგრაფიულმა აღმოჩენებმაც იქონია გავლენა [[სამყარო]]ს წარმოდგენის შესახებ. XIX საუკუნის მკვლევართაგან აღსანიშნავია: [[დეივიდ ლივინგსტონი]] ([[1813]]-[[1873]]), [[ფერდინანდ ფონ რიხტჰოფენი]] ([[1833]]-[[1905]]), [[ნიკოლოზ პრჟევალსკი]] ([[1839]]-[[1888]]) და [[ფრიტიოფ ნანსენი]] ([[1861]]-[[1930]]).

თეორიული გეოგრაფიის საკითხებზე მუშაობდნენ [[ბუნება|ბუნების]] დიდი მკვლევარები [[ალექსანდერ ჰუმბოლდტი]] ([[1769]]-[[1859]]) და [[კარლ რიტერი]] ([[1779]]-[[1859]]). სწორედ ამ ორმა მკვლევარმა აიყვანა გეოგრაფია პროფესიონალ დონეზე და მათ საბოლოოდ აწარმოეს გეოგრაფიული კვლევის სინთეზი.
[[ფაილი:AvHumboldt.jpg|thumb|Carl Ritter|left|170px|მინი|<center>[[ალექსანდერ ფონ ჰუმბოლდტი]]]]
ალექსანდრ ფონ ჰუმბოლდტი იყო კაცობრიობის ერთ-ერთი უდიდესი გენია, დიდი მოაზროვნე და გეოგრაფი, რომელმაც დაწერა ცნობილი შრომა „კოსმოსი“. განსაკუთრებით, აღსანიშნავია მისი ხუთწლიანი მოგზაურობა [[ლათინური ამერიკა|ლათინურ ამერიკაში]]. მთელი თავისი ცხოვრება მოგზაურობდა. მეცნიერების მრავალმხრივი მცოდნე იყო. მისი შეხედულებანი დაედო საფუძვლად [[ფიზიკური გეოგრაფია|ზოგად ფიზიკურ გეოგრაფიასა]] და [[ლანდშაფტმცოდნეობა]]ს, აგრეთვე [[ფიტოგეოგრაფია|მცენარეთა გეოგრაფიასა]] და [[კლიმატოლოგია]]ს.

XIX საუკუნის გეოგრაფიაში დიდი წვლილი შეიტანა ასევე [[კარლ რიტერი|კარლ რიტერმა]], რომელიც გეოგრაფიის პირველი პროფესიონალი მცოდნე [[პროფესორი]] იყო. არაერთი დიდმოცულობითი შრომის ავტორია. კარლ რიტერის ნაშრომში „''erdkunde''“ მოცემულია გეოგრაფიის როგორც „ამხსნელი“ მეცნიერების განსაზღვრა. შედარებითი მეთოდის გამოყენებით ცდილობდა მრავალი ბუნებრივი მოვლენის კლასიფიკაციასა და ახსნას, ამით იგი დაუახლოვდა [[ლანდშაფტი]]ს მთლიანობის თანამედროვე წარმოდგენას. კარლ რიტერი [[გეოგრაფიული დეტერმინიზმი]]ს მომხრე იყო.

ალექსანდრ ფონ ჰუმბოლდტისა და კარლ რიტერის იდეებმა დიდი გავლენა მოახდინა XIX საუკუნისა და XX საუკუნის დასაწყისის გეოგრაფიული აზროვნების განვითარებაზე.

ამავე პერიოდში [[რუსეთი|რუსეთში]], [[საფრანგეთი|საფრანგეთში]], [[გერმანია]]სა და [[აშშ|ამერიკაში]] დაარსდა გეოგრაფიული სკოლები, რომლებსაც მსოფლიო მნიშვნელობა ჰქონდათ. აქვე აღიზარდა მრავალი გამოჩენილი გეოგრაფი, რომლებმაც თავიანთი შრომებით, საფუძველი ჩაუყარეს როგორც მეცნიერულ გეოგრაფიასა და მისი აზრის განვითარებას, ისე მის მომიჯნავე დარგების შესწავლის საქმეს.

[[XIX საუკუნე|XIX საუკუნიდან]] მოყოლებული დაიწყო გეოგრაფიული მეცნიერების ინტენსიური დიფერენციაცია. ფიზიკურ გეოგრაფიას გამოეყო საკმაოდ ბევრი სპეციალური დარგი (მაგ.,: [[გეომორფოლოგია]]), ხოლო ამ უკანასკნელს ქვედარგები. ახალმა გამოყოფილმა დარგებმა გაზარდეს გეოგრაფიული კვლევის არე და მისი პერსპექტივა. დიფერენციაცია წლების მანძილზე მიმდინარეობდა, რის საფუძველზე გეოგრაფიამ მჭიდრო კავშირი დაამყარა ბუნებისმეტყველების სხვა დარგებთან, მ.შ. გეოგრაფია [[ოკეანოლოგია|ოკეანოლოგიისა]] და [[ჰიდროლოგია|ჰიდროლოგიის]] საშუალებით უკავშირდება [[გეოფიზიკა]]ს; კლიმატოლოგიისა და ლანდშაფტოლოგიის მეშვეობით დაკავშირებილია [[ბიოგეოცენოლოგია]]სთან; [[გეოლოგია]]ს იგი უმთავრესად [[გეომორფოლოგია|გეომორფოლოგიით]] უკავშირდება, [[ჰიდროლოგია]] გეოგრაფიას აკავშირებს ჰიდროტექნიკასთან, ჰიდრავლიკასთან; [[ბიოგეოგრაფია]] კი გეოგრაფიას [[ბიოლოგია]]სთან აკავშირებს. გარკვეულწილად გეოგრაფია უკავშირდება [[მათემატიკა]]ს, [[გეოქიმია]]სა და [[გეობოტანიკა]]ს.

გეოგრაფია-გეოლოგიის მიჯნაზე იმყოფება ასევე [[სპელეოლოგია]], [[პალეოგეოგრაფია]]  და [[გლაციოლოგია]]. გეოგრაფიასთან უშუალოდ არის დაკავშირებული მეცნიერების სპეციფიკური დარგი - [[კარტოგრაფია]].

=== თანამედროვე პერიოდი (XXI ს.) ===
[[ფაილი:Sede do CDDI - IBGE.JPG|thumb|270px|left|ბრაზილიის გეოგრაფიისა და სტატისტიკის ინსტიტუტი]]
[[XXI საუკუნე]]ში ჩვენთვის ცნობილია ერთი მთლიანი მსოფლიო ოკეანე (ზღვებითურთ) და შვიდი [[კონტინენტი]]. ცნობილია [[დედამიწა|დედამიწის]] უამრავი ბუნებრივი უბანი (დიდი თუ პატარა). გამოკვლეულია მსოფლიო ოკეანეც და მის ირგვლივ გარშემორტყმული [[ხმელეთი]]ც. და ბოლო-ბოლო ვიცით რომ [[დედამიწა]] მრგვალია და მოქცეულია [[მზის სისტემა]]ში და ბრუნავს მზის ირგვლივ ელიფსურ ორბიტაზე. XX საუკუნეში დაგროვილმა დიდმა სამეცნიერო მასალამ თავისი გაგრძელება ჰპოვა XXI საუკუნეშიც. თუმცა XXI საუკუნეს ჯერ ბევრი აქვს სათქმელი და გასაკეთებელიც. XX-XXI სს. არსებითი კავშირი მაინც არსებობს. ერთგვარად XXI საუკუნე გეოგრაფიული აზრებისა და იდეების გაგრძელების ხანაა.

მიუხედავად იმისა, რომ XXI საუკუნე მხოლოდ „ახალგაზრდა“ გეოგრაფიული პერიოდია, მაინც არსებობს წარმატებები და დაწერილია არაერთი სამეცნიერო შრომა. დღეისათვის არსებობს მრავალი გეოგრაფიული დაწესებულება, მ.შ. ინსტიტუტები, საზოგადოებები, კავშირები და სხვა, მნიშვნელოვნად გაუწევს კოორდინაციას გეოგრაფიული აზრის შემდგომ განვითარებას. [[XX საუკუნე]]ში შექმნილმა სამეცნიერო კვლევითმა ინსტიტუტებმა უდიდეს გეოგრაფიულ წარმატებას მიაღწია და ასეთი ტემპებით წინსვლა გამოიწვევს ასევე XXI საუკუნეში ახალი გეოგრაფიული შეხედულებების, აზრებისა და თეორიების შექმნას და საბოლოოდ მათ დამუშავებას. მით უმეტეს, რომ XXI საუკუნეს გააჩნია უდიდესი [[პოტენციალი]], რამეთუ [[მეცნიერება]]ს მხარს უჭერს განვითარებული და მუდამ წინსვლითი [[ტექნიკა]].

== ფიზიკური გეოგრაფია ==
{{მთავარი|ფიზიკური გეოგრაფია}}
ფიზიკური გეოგრაფია არის დედამიწის [[გეოგრაფიული გარსი]]ს კომპლექსურად შემსწავლელ გეოგრაფიულ მეცნიერებათა სისტემა. იგი შედგება გეოგრაფიული გარსის და მისი სტრუქტურული ნაწილების - ბუნებრივი ტერიტორიული კომპლექსების - ზოგადი თავისებურებების შემსწავლელი მეცნიერებისა (დედამიწისმცოდნეობა, ლანდშაფტმცოდნეობა, პალეოგეოგრაფია) და კერძო, გეოგრაფიული გარსის ცალკეული კომპონენტების შემსწავლელ მეცნიერებათაგან (გეომორფოლოგია, კლიმატოლოგია, ხმელეთის ჰიდროლოგია, ოკეანოლოგია, გლაციოლოგია, გეოკრიოლოგია, ნიადაგების გეოგრაფია, ბიოგეოგრაფია).

:{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| [[ფაილი:Línea de Wallace.jpg|96px]] || [[ფაილი:Cyclone Catarina from the ISS on March 26 2004.JPG|96px]] || [[ფაილი:90 mile beach.jpg|96px]] || [[ფაილი:Gavin Plant.JPG|96px]]
|-
| [[ბიოგეოგრაფია]] || [[კლიმატოლოგია]] & [[პალეოკლიმატოლოგია]] || [[ნაპირების გეოგრაფია]] || [[ეკოლოგიური გეოგრაფია|ეკოლ. გეოგრაფია]] & [[ეკოლოგიური მენეჯმენტი|მენეჯმენტი]]
|-
| [[ფაილი:Meridian convergence and spehrical excess.png|96px]] || [[ფაილი:Delicate Arch LaSalle.jpg|96px]] || [[ფაილი:Receding glacier-en.svg|96px]] ||[[ფაილი:Meander.svg|96px]]
|-
| [[გეოდეზია]] || [[გეომორფოლოგია]] || [[გლაციოლოგია]] || [[ჰიდროლოგია]] & [[ჰიდროგრაფია]]
|-
| [[ფაილი:Khajuraho-landscape.jpg|96px]] || [[ფაილი:World11.jpg|96px]] || [[ფაილი:Soil profile.jpg|96px]] || [[ფაილი:Pangea animation 03.gif|96px]]
|-
| [[ლანდშაფტური ეკოლოგია]] || [[ოკეანოლოგია]] || [[ნიადაგთმცოდნეობა]] || [[პალეოგეოგრაფია]]
|-
|}

== საზოგადოებრივი გეოგრაფია ==
{{მთავარი|საზოგადოებრივი გეოგრაფია}}
საზოგადოებრივი გეოგრაფია არის გეოგრაფიის ნაწილი, რომელიც მოიცავს ამ [[მეცნიერება|მეცნიერების]] ყველა ასპექტს, გარდა იმ საკითხებისა, რომლებიც უშუალოდ ეხება ფიზიკურ (ბუნებრივ) გარემოს, და ისეთი გეოგრაფიული დისციპლინებისა, რომლებიც შეისწავლიან წმინდა ტექნიკურ საკითხებს.

:{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin: auto;" cellspacing="15"
| [[ფაილი:Qichwa conchucos 01.jpg|96px]] || [[ფაილი:Pepsi in India.jpg|96px]] || [[ფაილი:Christaller model 1.jpg|96px]] || [[ფაილი:Star of life.svg|96px]]
|-
|[[კულტურული გეოგრაფია]] || [[განვითარების გეოგრაფია]] || [[ეკონომიკური გეოგრაფია|ეკონ. გეოგრაფია]] || [[სამედიცინო გეოგრაფია|სამედ. გეოგრაფია]]
|-
| [[ფაილი:British Empire 1897.jpg|96px]] || [[ფაილი:UN General Assembly.jpg|96px]] || [[ფაილი:Pyramide Comores.PNG|96px]] || [[ფაილი:ReligionSymbol.svg|96px]]
|-
| [[ისტორიული გეოგრაფია|ისტ. გეოგრაფია]] & [[გეოგრაფიული დრო]] || [[პოლიტიკური გეოგრაფია|პოლიტ. გეოგრაფია]] & [[გეოპოლიტიკა]] || [[მოსახლეობის გეოგრაფია|მოსახ. გეოგრაფია]] || [[რელიგია და გეოგრაფია]]
|-
| [[ფაილი:US-hoosier-family.jpg|96px]] || [[ფაილი:RERParisVision2025.png|96px]] || [[ფაილი:Niagara Falls 4 db.jpg|96px]] || [[ფაილი:New-York-Jan2005.jpg|96px]]
|-
| [[სოციალური გეოგრაფია]] || [[ტრანსპორტის გეოგრაფია]] || [[ტურიზმის გეოგრაფია]] || [[ურბანული გეოგრაფია]]
|}

== გეოგრაფიული აღმოჩენები ==
=== გეოგრაფიული ობიექტების გახსნა ===
გეოგრაფიული აღმოჩენები - ეწოდება ახალი გეოგრაფიული ობიექტების ან კანონზომიერებების მიკვლევას. გეოგრაფიის განვითარების ადრეულ ეტაპზე უმთავრესი ყურადღება ექცეოდა [[ხმელეთი]]ს ჯერ კიდევ უცნობი ნაწილების აღმოჩენას (ტერიტორიული აღმოჩენები). შემდგომში, გეოგრაფია, როგორც მეცნიერების, განვითარებასთან ერთად სულ უფრო და უფრო მეტი მნიშვნელობა მოიპოვეს ისეთმა აღმოჩენებმა, რომლებიც ხელს უწყობდენ გეოგრაფიულ კანონზომიერებათა გამოვლინებას. გეოგრაფიული ცოდნის ჩანასახი ჯერ კიდევ პირველყოფილ საზოგადოებაში არსებობდა ლეგენდებისა და პრიმიტიული ნახატი „რუკების“ სახით.

როცა ძველ ხალხებს გეოგრაფიული თვალსაწიერი გაუფართოვდათ, შეექმნათ წარმოდგენა თავიანთ ირგვლივ დასახლებულ [[სამყარო]]ზე. უფრო გვიან ჩაისახა პირველი მეცნიერული წარმოდგენა [[დედამიწა|დედამიწის]] სფერულობის შესახებ, თუმცა დასახლებული [[ქვეყანა]] კვლავ ვიწროდ იყო შემოზღუდული (მაგ.,: ძველი ბერძნების „ოიკუმენეა“). ხალხთა შორის ურთიერთობის განვითარებასთან ერთად ფართოვდება გეოგრაფიული ჰორიზონტიც. ეს პროცესი, რომელიც მონათმფლობელური და ფეოდალური წყობილების დროს თანდათან ვითარდებოდა, მკვეთრად აჩქარდა წარმოების კაპიტალური წესის ჩასახვასთან ერთად.

ახლა უკვე სახმელეთო და საზღვაო ექსპედიციათა შედეგად იქმნება მეცნიერული წარმოდგენები მთლიანად დედამიწის შესახებ. ტერიტორიული აღმოჩენები აისახება მსოფლიოს გეოგრაფიულ რუკაზე. ტერიტორიული აღმოჩენები მჭიდროდაა დაკავშირებული საზოგადოების განვითარების საერთო პროცესთან. მათი სოციალურ-ისტორიული როლი საზოგადოების განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე სხვადასხვაა.

ძველი სამყაროს [[ისტორია|ისტორიიდან]] (ჩვენთვის ცნობილია [[ბერძნები|ძველ ბერძენთა]] და [[რომაელები|რომაელთა]], [[ეგვიპტელები|ძველ ეგვიპტელთა]] და [[დასავლეთი აზია|დასავლეთ აზიის]] ხალხთა აღმოჩენები). ცნობილია ზოგიერთი მოგზაურის სახელი. კართაგენელი ჰანონი (ძვ. წ. VI ს), მასალიის მკვიდრი პითეა (ძვ. წ. IV ს) და სხვ.

უდიდეს შედეგებს მიაღწიეს ცნობილმა მოგზაურებმა: [[მარკო პოლო]]მ, [[ქრისტეფორე კოლუმბი|ქრისტეფორე კოლუმბმა]], [[ვასკო და გამა]]მ, [[ჯეიმზ კუკი|ჯეიმზ კუკმა]] და ა.შ. მნიშვნელოვანია ახალი აღმოჩენები, რომლებიც [[ანტარქტიდა|ანტარქტიდის]] ყინულზედა და ყინულქვეშა რელიეფის რუკაზე გადატანას უკავშირდება. მსხვილ ორო-ჰიდროგრაფიულ ერთეულთა აღმოჩენები კვლავაც მოსალოდნელია ხმელეთის ზოგიერთ მივარდნილ ნაწილში.

ტერიტორიულ აღმოჩენებს გარკვეული მნიშვნელობით შეიძლება გავუტოლოთ [[ოკეანოლოგია|ოკეანოგრაფიულ]] კვლევასთან დაკავშირებული აღმოჩენებიც. იგივე ითქმის [[სპელეოლოგია|სპელეოლოგიურ]] გამოკვლევებზეც.

ასე მაგ.: [[საქართველო]]ში აღმოჩენილია ასობით კარსტული [[მღვიმე]]. თუკი გასული საუკუნის 80-იანი წლებისათვის საქართველოში ცნობილი იყო 500 მ-მდე მღვიმე, ახლა მათი რაოდენობა 1500-ს უტოლდება.

== გეოგრაფიული მეცნიერება საქართველოში ==
=== საქართველოს გეოგრაფიული შესწავლის მოკლე ისტორია ===
საქართველოს გეოგრაფიულ შესწავლას დიდი ხნის [[ისტორია]] აქვს. შორეულ პერიოდში ქართველ მოღვაწეებს, საერო და სასულიერო პირებს სრული წარმოდგენა ჰქონდათ [[საქართველო]]სა და მის მეზობელ ქვეყნებზე. საყურადღებო გეოგრაფიულ ინფორმაციას იძლევიან X-XII სს. ცნობილი ქართველი მოღვაწეები [[გიორგი მერჩულე]], [[იოანე პეტრიწი]] და [[შოთა რუსთაველი]]. რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანში“ კარგად ჩანს მაშინდელი მსოფლიოს ფართო და ღრმა ცოდნა.

მეცნიერული გეოგრაფიით დაინტერესება [[საქართველო]]ში მხოლოდ XVIII საუკუნეში დაიწყო. ამ ეპოქაში საქართველოში მოღვაწეობდა დიდი მეცნიერი [[ვახუშტი ბაგრატიონი]], რომელმაც საქართველოს გეოგრაფიულ შესწავლას ჩაუყარა საფუძველი. „[[აღწერა სამეფოსა საქართველოსა]]“ ვახუშტიმ რუსეთში დაასრულა - [[1745]] წელს.

XX საუკუნემდე [[საქართველო]]სა და [[კავკასია|კავკასიის]] შესწავლა ძირითადად უცხოეთიდან ხორციელდებოდა, მ.შ. დაკვირვებასა თუ კვლევებს აწარმოებდნენ : მისიონერები, მოგზაურები, ქვეყანათმომლახველები და სხვ.

საქართველოს გეოგრაფიის სისტემატური კვლევა კოლექტიური ხაზით მხოლოდ XX საუკუნიდან დაიწყო. ამ პერიოდში დაარსდა უმნიშვნელოვანესი სამეცნიერო დაწესებულებები. და სწორედ ამ ეპოქას უნდა მივაკუთვნოთ გეოგრაფიული აზროვნების ყველაზე დიდი ხანა. აქვე აღიზარდა მრავალი გამოჩენილი გეოგრაფი, რომლებმაც თავიანთი შრომებით, მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრეს ქართული გეოგრაფიული აზრის პრინციპები, სახელდობრ : საერთო გეოგრაფიული აზროვნებისათვის დიდი წვლილია: [[ალექსანდრე ასლანიკაშვილი]]ს, [[გიორგი გეხტმანი]]ს, [[თეოფანე დავითაია]]ს, [[გრიგოლ დევდარიანი]]ს, [[ბორის დობრინინი]]ს, [[ლევ ვლადიმიროვი]]ს, [[ვსევოლოდ ზენკოვიჩი]]ს, [[მიტროფანე კორძახია]]ს, [[მელენტი სანებლიძე|მელენტი სანებლიძის]], [[ზურაბ ტატაშიძე|ზურაბ ტატაშიძის]], [[დავით უკლება]]ს, [[ბესარიონ ყავრიშვილი]]ს, [[შალვა ყიფიანი]]ს, [[იასე შაქარიშვილი]]ს, [[სერგი ცხაკაია]]ს, [[დავით წერეთელი|დავით წერეთლის]], [[ვახტანგ ჯაოშვილი]]სა და სხვათა შრომები. მიუხედავად ხანდაზმულობისა, მათ ნაშრომებს დღესაც არ დაუკარგავთ თავიანთი მეცნიერული ღირებულება. დაბოლოს, განსაკუთრებით აღსანიშნავია აგრეთვე დიდი ქართველი მკვლევარები - [[ალექსანდრე ჯავახიშვილი]] და [[ლევან მარუაშვილი]].

ალექსანდრე ჯავახიშვილი გვევლინება როგორც ბუნების მკვლევარი, ასევე ღვაწლმოსილი მეცნიერიც. მისი თაოსნობით საქართველოში დაიწყო კვლევითი და სამეცნიერო-პედაგოგიური მუშაობა, რასაც უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა. ხოლო [[ლევან მარუაშვილი]] XX საუკუნის ერთ-ერთი სახელოვანი მეცნიერი, ბუნების დიდი მკვლევარი იყო, რომელმაც [[კავკასია|კავკასიის]] გეოგრაფიის შესწავლის საქმე ახალ ეტაპზე აიყვანა.

XX საუკუნის საქართველოში ფართოდ მოიკიდა ფეხი [[გეომორფოლოგია]]მ, [[კლიმატოლოგია]]მ, [[ჰიდროლოგია]]მ, [[სპელეოლოგია]]მ, [[გლაციოლოგია]]მ, [[ნიადაგების გეოგრაფია]]მ და ა.შ.

დღეისათვის გეოგრაფიის სწავლება მიმდინარეობს [[თსუ|თსუ-ში]] და სხვა ინსტიტუტებში. სხვადასხვა დაწესებულებებში მოღვაწეობენ გეოგრაფიის დოქტორები, პროფესორები, აკადემიკოსები და სხვ.

== გეოგრაფიული მეცნიერების სისტემა ==
=== ფიზიკური გეოგრაფია ===
ფიზიკური გეოგრაფიის დანიშნულებაა დედამიწის გეოგრაფიული გარსის კომპლექსურად შესწავლა. ფიზიკური-გეოგრაფიის საფუძველია ზოგადი დედამიწისმცოდნეობა და [[ლანდშაფტმცოდნეობა]]. ზოგადი დედამიწისმცოდნეობა შეისწავლის [[გეოგრაფიული გარსი]]ს კანონზომიერებას, ხოლო ლანდშაფტმცოდნეობა - ბენებრივ ტერიტორიულ კომპლექსებს.

ფიზიკური გეოგრაფიის დარგებია:
* [[გეომორფოლოგია]]
* [[კლიმატოლოგია]]
* [[ჰიდროლოგია]]
* [[ოკეანოლოგია]]
* [[გლაციოლოგია]]
* [[პალეოგეოგრაფია]]
* [[გეოკრიოლოგია]]
* [[სპელეოლოგია]]
* [[ბიოგეოგრაფია]]
* [[ფიტოგეოგრაფია]]
* [[ნიადაგების გეოგრაფია]]
* [[კარტოგრაფია]]
* [[ტოპოგრაფია]]
* [[გეოინფორმაციული სისტემა]]

=== სოციალურ-ეკონომიკური გეოგრაფია ===
[[საზოგადოებრივი გეოგრაფია|სოციალურ-ეკონომიკური გეოგრაფია]] არის გეოგრაფიული მეცნიერების სისტემა, რომელიც შეისწავლის საზოგადოების ტერიტორიულ ორგანიზაციას.

გამოიყოფა:
* [[ეკონომიკური გეოგრაფია]]
* [[პოლიტიკური გეოგრაფია]]
* [[კულტურული გეოგრაფია]]
* [[სოციალური გეოგრაფია]]
* [[ისტორიული გეოგრაფია]]

=== მეცნიერებათაშორისი გეოგრაფიული დისციპლინები ===
* [[ისტორიული გეოგრაფია]]
* [[ეთნოგეოგრაფია]]
* [[ანთროპოგეოგრაფია]]
* [[ლინგვისტური გეოგრაფია]]
* [[სამედიცინო გეოგრაფია]]
* [[ვეტერინარული გეოგრაფია]]
* [[სამხედრო გეოგრაფია]]
* [[რეკრეაციული გეოგრაფია]]
* [[მრეწველობის გეოგრაფია]]

== გეოგრაფიის საერთო ცნებები და ტერმინები ==
=== ფიზიკური გეოგრაფიის ობიექტები ===
[[არხი (ჰიდროგრაფია)|არხი]] - [[დაბლობი]] - [[დელტა]] - [[დინება]] - [[ველი]] - [[ვულკანი]] - [[ზეგანი]] - [[პლატო]] - [[ზღვა]] - [[კონტინენტი]] - [[კუნძული]] - [[ლაგუნა]] - [[მდინარე]] - [[მთა]] - [[მთიანეთი]] - [[მღვიმე]] - [[მყინვარი]] - [[ნახევარკუნძული]] - [[ოკეანე]] - [[რეგიონი]] - [[სრუტე]] - [[ტბა]] - [[ტყე]] - [[უდაბნო]] - [[ფიორდი]] - [[ქედი]] - [[ყურე]] - [[ჩანჩქერი]]

=== სოციალურ–ეკონომიკური გეოგრაფიის ობიექტები ===
[[დაბა]] - [[მხარე]] - [[პროვინცია]] - [[რაიონი]] - [[სახელმწიფო]] - [[სოფელი]] - [[ქალაქი]] - [[ქვეყანა]]

=== სხვა გეოგრაფიული ცნებები ===
[[გეოგრაფიული ატლასი]] - [[გეოგრაფიული გარემო]] - [[გეოგრაფიული კოორდინატები]] - [[გეოგრაფიული რაიონი]] - [[გეოგრაფიული რუკა]] - [[გლობუსი]] - [[ეკვატორი]] - [[კლიმატი]] - [[მერიდიანი]] - [[ნიადაგი]] - [[პარალელი]] - [[პოლუსი]] - [[რელიეფი]] - [[ჰორიზონტი]]

== გამოჩენილი გეოგრაფები და მოგზაურები ==
[[ანაქსიმანდრე]] - [[იბნ ბატუტა]] - [[ვიტუს ბერინგი|ბერინგი, ვიტუს]] - [[შამპლენი, სამიუელ]] - [[კოლუმბი, ქრისტეფორე]] - [[მაგელანი, ფერნანდო]] - [[პოლო, მარკო]] - [[სტრაბონი]] - [[თალესი]]

[[გამოჩენილი გეოგრაფები და მოგზაურები|''იხ. სრული ნუსხა.'']]

== გეოგრაფიული დაწესებულებები ==
* [[გეოგრაფიის ინსტიტუტი]]
* [[გეოგრაფიული საზოგადოება]]
* [[ვახუშტი ბაგრატიონის სახელობის გეოგრაფიის ინსტიტუტი]] 
* [[გეოგრაფიულ მეცნიერებათა საერთაშორისო კავშირი]]
* [[საერთაშორისო გეოგრაფიული კავშირი]]

== იხილეთ აგრეთვე ==
* [[გეოგრაფიული აღმოჩენები]]
* [[გეოგრაფიული სახელწოდებები]]
* [[მსოფლიოს ქვეყნები]]
* [[ტოპონიმიკა]]
* [[ქვეყნის ნაწილები]]: [[ამერიკა]] - [[აზია]] - [[ევროპა]] - [[აფრიკა]] - [[ოკეანეთი]]

== რესურსები ინტერნეტში ==
* [http://www.osgf.ge/gisgroup ვახუშტი ბაგრატიონის სახელობის გეოგრაფიის ინსტიტუტი]
* [http://ggdavid.tripod.com/georgia/geogr.htm საქართველოს გეოგრაფია]
* [http://www.geographes.fr/ Comité National Français de Géographie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170915145309/http://geographes.fr/ |date=2017-09-15 }}
* [http://www.hypergeo.eu/ Hypergéo : Encyclopédie en ligne consacrée à l’épistémologie de la géographie]
* [http://www.passion-geographie.com/ Premier forum francophone sur la réflexion épistémologique en Géographie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110204211308/http://www.passion-geographie.com/ |date=2011-02-04 }}
* [http://www.rgo.ru/ რუსეთის გეოგრაფიული საზოგადოება]
* [http://biogeografers.dvo.ru Кафанов А. И., Кудряшов В. А., 2005. Классики биогеографии : биобиблиографический указатель]
* [http://www.geo.pu.ru Официальный сайт факультета географии и геоэкологии СПбГУ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071109124835/http://www.geo.pu.ru/ |date=2007-11-09 }}
* [http://www.geogr.msu.ru Официальный сайт географического факультета МГУ им. М. В. Ломоносова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230122035206/http://www.geogr.msu.ru/ |date=2023-01-22 }}

== ლიტერატურა ==
{{ქსე|3|60-63}}
* Григорьев А. А., Закономерности строения и развития географической среды, М., 1966;
* Берг, Л. С., Ландшафтно-географические зоны СССР. М.—Л., 1947-52;
* Арманд Д. Л., Наука о ландшафте, М., 1975;
* Мильков Ф. Н., Ландшафтная сфера Земли, М., 1970;
* Развитие физико-географических наук (XVII–XX вв.), М., 1975;
* Магидович И. П., Очерки по истории географических открытий, 3 изд., М., 1967; 
* Джеймс П., Мартин Дж. Все возможные миры. История географических идей. М.: Прогресс, 1988;
* Саушкин Ю.Г. Географическая наука в прошлом, настоящем, будущем: Пособие для учителей. М.: 1980;
* Гумбольдт А., Сосмос, М., 1866.
* ალფენიძე მ., ელიზბარაშვილი ე., ხარაძე კ. ზოგადი ფიზიკური გეოგრაფია, თბ., თსუ გამომცემლობა, 2003.

{{გეოგრაფია}}

[[კატეგორია:გეოგრაფია|*]]
[[კატეგორია:საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები]]