იხილეთ წყარო გვერდისთვის ავტობუსი

[[ფაილი:Tbilisi_Man_bus_TT-076-CB.jpg|მინი|MAN-ის ავტობუსი [[თბილისი|თბილისში]]|220px]]
'''ავტობუსი''' ({{lang-fr|[auto]mobile||მანქანა}} და {{lang-la|omni[bus]||ყველასთვის}}) — დიდი ოდენობის [[მგზავრი|მგზავრთა]] გადასაყვანი [[ურელსო_ტრანსპორტი|ურელსო]] სატრანსპორტო საშუალება. მსოფლიოში, ჩვეულებრივ, გავრცელებულია ერთსართულიანი შეუსახსრებელი ავტობუსები, თუმცა ტევადობის გასაზრდელად ხშირად იყენებენ ორსართულიან ან [[შესახსრებული_ავტობუსი|შესახსრებულ]] სახეობებსაც. ყველაზე დიდი მოცულობის, [[ორმაგად შესახსრებული ავტობუსი]], იტევს სამასამდე მგზავრს. მომცრო ზომის, ექვს მეტრამდე სიგრძისა და 35 კაცამდე ტევადობის სატრანსპორტო საშუალებები კი განეკუთვნება [[მიკროავტობუსი]]ს კატეგორიას.<ref name="bussizes">{{cite book|first=Tschangho |last=John Kim |title=Transportation Engineering and Planning|year=2009|isbn=978-1-84826-980-4|page=187|url=http://books.google.ge/books?id=2NbUCwAAQBAJ&pg=PA187&lpg=PA187&dq=%22minibus+is+a%22+%22vehicle%22&source=bl&ots=5-lskiaHPG&sig=ACfU3U21Ioho-FlFthcOQFC3F0H5XlSjFA&hl=ka&sa=X&ved=2ahUKEwjUo6XdxPrgAhWGwqYKHXN8B_cQ6AEwCHoECAUQAQ#v=onepage&q=%22minibus%20is%20a%22%20%22vehicle%22&f=false |accessdate=2019-3-11}}</ref>

ავტობუსებს იყენებენ მრავალი დანიშნულებით, პირველ რიგში კი [[საზოგადოებრივი ტრანსპორტი|საზოგადოებრივი ტრანსპორტის]] სახით. აგრეთვე საქალაქთაშორისო გადაყვანებისთვის, ზოგჯერ ქვეყნებს შორისაც. მისით სარგებლობენ [[ტურიზმი|ტურისტული]] კომპანიები, [[სპორტი|სპორტული]] კლუბები, [[სკოლა|სკოლები]], [[აეროპორტი|აეროპორტები]] და აგრეთვე კერძო დაწესებულებები ან პირები.

ავტობუსების მოძრაობისთვის თავდაპირველად [[შინაური ცხენი|ცხენის]] ძალას იყენებდნენ, რომელიც [[1830]]-იანი წლებიდან ჩანაცვლდა [[ორთქლის ძრავა]]თი. [[1882]] წლიდან კი დაიწყეს ელექტროენერგიის გამოყენებაც, რის შედეგადაც წარმოიშვა კიდევ ერთი სახესხვაობის ტრანსპორტი — [[საზოგადოებრივი_ტრანსპორტი#ტროლეიბუსი|ტროლეიბუსი]]. ხოლო [[1895]] წლიდან დაიწყო [[შიდაწვის ძრავა]]ს აქტიური გამოყენება.<ref name="engines">{{cite book |url=http://books.google.com/books?id=yLZeQwqNmdgC&pg=PA687#v=onepage&q&f=false |title=World History of the Automobile |first=Erik |last=Eckermann |publisher=SAE |year=2001 |ISBN=9780768008005 |pages=67–68 |accessdate=2019-03-12}}</ref> დღესდღეობით კი გარემოზე ზემოქმედების შემცირების მიზნით თანდათან ვითარდება ელექტრობუსები ჰიბრიდული ძრავათი, [[წყალბადი]]ს ძრავათი, აგრეთვე [[შეკუმშული_ბუნებრივი_აირი|შეკუმშულ ბუნებრივ აირსა]] და [[ბიოდიზელი|ბიოდიზელზე]] მომუშავე ავტობუსები.

== სახელწოდება==
[[ფაილი:Omnibus_a_chevaux_vers_1890_CGO_Paris.jpg|მინი|ომნიბუსი [[შინაური_ცხენი|ცხენის]] წევით [[პარიზი|პარიზში]]|220px]]
დასახელება „ავტობუსი“ არის კომბინაცია ტერმინებისა „ავტო“ — მომდინარე სიტყვისგან „[[ავტომობილი]]“ და „ბუსი“ — მომდინარე სიტყვისგან „ომნიბუსი“, რომელსაც უწოდებდნენ ცხენებშებმულ მრავალადგილიან ეტლს. ტერმინი „ომნიბუსი“ პირველად მასობრივი გადაყვანის სატრანსპორტო საშუალების სახელწოდებად გამოიყენეს [[საფრანგეთი]]ს ქალაქ [[ნანტი]]ში, სადაც ადგილობრივმა ფრანგმა მეწარმემ, სტანისლავ ბოდრიმ ([[:fr:Stanislas_Baudry|ფრანგ.]]), წამოიწყო სატრანსპორტო მომსახურება [[1823]] წლიდან. მას გააჩნდა [[სიმინდი]]ს საწარმო, რომლის შუალედურ პროდუქტსაც წარმოადგენდა ცხელი წყალი, ამის გამო, მან გადაწყვიტა იქვე დაეარსებინა [[აბანო (შენობა)|აბანო]], ხალხის მოსაზიდად კი იყენებდა ცხენებშებმულ საზიდარს, რომელიც მოძრაობდა ქალაქის ცენტრიდან მის დაწესებულებამდე. ამ სატრანსპორტო საშუალებას გაჩერება ჰქონდა მექუდის, გვარად ვინმე „ომნეს“ სახელოსნოს წინ, რომლის აბრაზეც ეწერა ''Omnes Omnibus''. ვინაიდან მფლობელის გვარი წარმოშობილი იყო ლათინური სიტყვისგან ''Omnis ([[ქართული ენა|ქართ.]] „ყველა“)'', [[კალამბური|სიტყვათა თამაშის]] მიზნით გადაწყვიტა საკუთარი სახელოსნოს აბრაზე გვართან ერთად მიეწერა ''Omnibus'', რომელიც ''Omnis-ის'' [[ბრუნება|ნათესაობითი ბრუნვის]] ფორმაა და ნიშნავს „ყველასთვის“.<ref name="omnibusdef">Marchant, J.R.V.; Charles, Joseph F., რედ. (1928). Cassell's Latin Dictionary (შესწორებული რედ.).</ref> ეს სამარშრუტო ხაზი მეტად წარმატებული გამოდგა და ნანტის მცხოვრებლებმა ტრანსპორტს შეარქვეს „ომნიბუსი“.<ref name=britannica>Chisholm, Hugh, რედ. (1911)."[http://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Omnibus Omnibus]". [http://en.wikipedia.org/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannica_Eleventh_Edition Encyclopædia Britannica]. 20 (11-ე რედ.). Cambridge University Press. გვ. 104.</ref> ბოდრისთვის მოულოდნელად აღმოჩნდა, რომ მგზავრების დიდი ნაწილი სულაც არ სტუმრობდა მის აბანოს. შედეგად, მან გადაწყვიტა, აღნიშნული სატრანსპორტო მომსახურება ექცია თავის ძირითად, მომგებიან საქმიანობად, საწარმო და აბანო კი დახურა,<ref>{{cite web |url=http://amtuir.org/03_htu_generale/htu_1_avant_1870/htu_1.htm |title=La préhistoire des transports urbains |publisher=Transportation Museum |language=French |location=Chelles, Seine-et-Marne, France}}</ref> ხოლო მოგვიანებით მისი წარმატებული იდეა გადაიტანა [[პარიზი|პარიზში]], სადაც ომნიბუსის პირველი მომსახურება გაუშვა [[1828]] წლის [[აპრილი|აპრილში]].<ref name=britannica /> მსგავსი მომსახურება აგრეთვე გაეშვა [[ლონდონი|ლონდონში]] [[1829]] წელს.<ref>{{cite web |title=Omnibus (n.) |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=omnibus&allowed_in_frame=0 |publisher=Online Etymology Dictionary |accessdate=2013-03-30 }}</ref><ref name="amtuir">{{cite web |url=http://www.amtuir.org/03_htu_generale/htu_1_avant_1870/htu_1.htm |title=Histoire générale des transports |publisher=French transportations Museum Website |date=2010-09-16 |accessdate=2019-03-18 |language=fr |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110718154641/http://www.amtuir.org/03_htu_generale/htu_1_avant_1870/htu_1.htm |archivedate=2011-07-18 }}</ref>

== ისტორია ==
[[ფაილი:First_Trolleybuss_of_Siemens_in_Berlin_1882_(postcard).jpg|მინი|სიმენსის პირველი ტროლეიბუსი [[ბერლინი|ბერლინში]] [[1882]] წელს|220px]]
პირველად ავტობუსი, ანუ [[ძრავა]]თი აღჭურვილი ხალხის გადასაყვანი სატრანსპორტო საშუალება ააგო [[ბრიტანელები|ბრიტანელმა]] გამომგონებელმა რიჩარდ ტრევიტიკმა ([[:en:Richard_Trevithick|ინგ.]]) [[1801]] წელს და იგი მოძრაობისთვის იყენებდა [[ორთქლი]]ს [[ენერგია]]ს. ავტობუსებით კი ხალხის გადაყვანა [[მსოფლიო]]ში პირველად შესრულდა [[1831]] წელს [[ჩელტნემი|ჩელტნემში]], ხოლო რეგულარული მოძრაობა დაიწყო [[ლონდონი|ლონდონში]] [[1833]] წლიდან. თავდაპირველი ვერსიები იყო 14-ადგილიანი და გადაადგილდებოდა დაახლოებით 30 კმ/სთ [[სიჩქარე|სიჩქარით]]. ორსართულიანი ავტობუსი აგრეთვე ლონდონში გამოჩნდა პირველად [[1847]] წელს, ხოლო საქალაქთაშორისო საავტობუსო ხაზი პირველად შეიქმნა [[1898]] წელს ლონდონსა და [[კლაკტონი|კლაკტონს]] შორის.<ref name="firstbus">{{cite book|first=John|last=Hurt |title=The National CV of Britain: A non-PC history of Britain. |year=2012|page=134|url=http://books.google.ge/books?id=h6wwkmvRxGoC&pg=PT74&lpg=PT74&dq=Richard+Trevithick+%22bus%22&source=bl&ots=OLeERdlqMy&sig=ACfU3U1EKt1rhUZHR31tS4YAuL4EuqfHSg&hl=ka&sa=X&ved=2ahUKEwjohtm7-IbhAhUgxcQBHYjvD4AQ6AEwB3oECAcQAQ#v=snippet&q=%22first%20motor%20bus%22&f=false |accessdate=2019-03-16}}</ref>
[[ფაილი:1904_Milnes-Daimler_Double-Decker_Omnibus.JPG|მინი|Milnes-Daimler ერთობლივი ქმნილება, [[1904]] წლის ადრეული სახის ორსართულიანი ავტობუსი [[ლონდონი]]სთვის|220px|left]]
განვითარების მომდევნო ეტაპს წარმოადგენდა [[ელექტროენერგია]]ზე გადასვლა და შესაბამისად ტრანსპორტის ახალი სახეობის, [[საზოგადოებრივი ტრანსპორტი#ტროლეიბუსი|ტროლეიბუსის]], შემოღება. პირველად იგი ვილჰელმ ფონ სიმენსმა ([[:en:Carl_Wilhelm_Siemens|ინგ.]]) აღწერა [[1880]] წელს ინგლისურ [[ჟურნალი|ჟურნალში]] ''Royal Society of Arts'', ხოლო [[1882]] წელს ხორცი შეასხა მისმა ძმამ, ვერნერ ფონ სიმენსმა ([[:en:Werner_von_Siemens|ინგ.]]), [[ბერლინი|ბერლინში]].<ref name="tiflis">{{cite book|first=ნიკა|last=მახარაძე |first2=ალექსანდრე |last2=სარალიძე |title=თბილისის საქალაქო ტრანსპორტის განვითარების ისტორიიდან|publisher=ტფილისის ჰამქარი|year=2012||page=14 |url=http://www.scribd.com/doc/115292899/%E1%83%97%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%9D-%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%98%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9C |accessdate=2019-03-17}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.trolleybus.co.uk/history1.htm |title=Trolleybus history – current collector design}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.siemens.com/history/en/news/1075_electrical-streetcar.htm |title=Inauguration of the first electric streetcar in the world |accessdate=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190330220712/https://www.siemens.com/history/en/news/1075_electrical-streetcar.htm |archivedate=2019-03-30 }}</ref>

[[1895]] წლიდან კი გამოჩნდა შიდაწვის ძრავის მქონე ავტობუსი, რომელიც ბენზინისძრავიანი პირველი ავტომობილის შემქმნელის, [[კარლ_ბენცი|ბენცის]], კომპანიის გამოშვებულ მანქანაზე იყო დაფუძნებული<ref name="engines" /> და იმავე წელს დაიწყო რეგულარული მოძრაობა გერმანულ ქალაქებს, ზიგენსა და ნეტფენს შორის.

გარდა ამისა, კომპანია „[[Daimler|დაიმლერიც]]“ აწარმოებდა ადრეული სახის ავტობუსებს [[1898]] წლიდან, მათ შორის ორსართულიანსებსაც, რომლებიც პირველად გაუშვეს [[ლონდონი]]ს ქუჩებში 1898 წლის აპრილში. მას გააჩნდა მცირე ზომის ბორბლები, მძღოლი იჯდა წინ გამოყოფილ ადგილას, მის ქვეშ კი განთავსებული იყო 12 [[ცხენის ძალა|ცხენის ძალის]] მქონე ძრავა, რომელიც ავითარებდა მაქსიმუმ 18 კმ/სთ სიჩქარეს. მგზავრების სივრცე იტევდა 20-მდე კაცს, მეორე სართული კი წარმოდგენილი იყო ღია პლატფორმის სახით. ამ მოდელის ავტობუსები მეტად პოპულარული გახდა, რის შედეგადაც „დაიმლერმა“ გააფართოვა მისი წარმოება ლონდონისთვის და აგრეთვე დაიწყო მიწოდება გერმანიის ქალაქ [[შპაიერი]]სა და [[შვედეთი]]ს დედაქალაქ [[სტოკჰოლმი]]სთვისაც. [[1902]] წელს მან ხელშეკრულება გააფორმა ბრიტანულ კომპანია ''Milnes-სთან'', რომელთან ერთადაც რამდენიმე წელიწადში ამგვარი ავტობუსების უდიდესი მიმწოდებელი გახდა. მათი პარტნიორობა [[პირველი მსოფლიო ომი]]ს შედეგად შეწყდა.<ref name="Daimler">{{cite web |url=http://media.daimler.com/marsMediaSite/en/instance/ko/1898-The-worlds-first-bus-series-launched-by-Daimler--a-mile.xhtml?oid=9913455 |title=1898: The world’s first bus series launched by Daimler – a milestone for passenger transport - marsMediaSite |accessdate=2019-03-17}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.gracesguide.co.uk/Milnes-Daimler |title=Milnes-Daimler |publisher=GraceGuide |accessdate=2019-03-17}}</ref>

== სახეობები ==
[[ფაილი:Dyson's_Bus_Service_(in_APT_livery)_-_Coach_Design_bodied_Mercedes_Benz_O500RF-3_13-5m.jpg|მინი|შორეული სვლის ავტობუსი მგზავრებისთვის შემაღლებულად მდებარე სავარძლებით და ქვემოთ ბარგის სათავსოთი|220px]]
ტიპების მიხედვით შეიძლება დაიყოს ერთსართულიან ან [[ორსართულიანი ავტობუსი|ორსართულიანებად]] (რომლებიც ჩვეულებრივ შეუსახსრებელია) და [[შესახსრებული ავტობუსი|შესახსრებულ ავტობუსებად]]. ასევე არსებობს კიდევ უფრო [[ორმაგად შესახსრებული ავტობუსი|გაზრდილი ტევადობის ავტობუსებიც]] მეტი სექციებითა და ჩასაბმელებით, რომელთაც იყენებენ შესაბამისი საჭიროების არსებობისას.<ref name="highcapacity">{{cite book |title=Uses of Higher Capacity Buses in Transit Service |author1=Hemily, Brendon |author2=King, Rolland D. |date=2008 |isbn=978-0-309-09804-5 |publisher=Transit Cooperative Research Program |url= http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.184.4998&rep=rep1&type=pdf }}</ref> დღესასწაულებისა და სხვადასხვა ღონისძიებებისთვის პოპულარულია გადახდილი სახურავის მქონე ავტობუსებიც. [[ტურიზმი|ტურისტული]] მიზნებისთვის, კერძო დაწესებულებებისთვის, სპორტული კლუბებისთვისა და საქალაქთაშორისო გადაყვანებისთვის კი ჩვეულებრივ იყენებენ [[შორეული სვლის ავტობუსი|შორეული სვლის ავტობუსებს]], რომლებსაც უფრო მეტი კომფორტი გააჩნია დიდ მანძილებზე მგზავრობისთვის. კიდევ არსებობს [[მიმართვადი ავტობუსი|მიმართვადი ავტობუსებიც]], მოძრავი საგანგებოდ გამოყოფილ ლიანდაგზე, რომელიც უზრუნველყოფს სწრაფ გადაადგილებას ნაკლები ფართობის გამოყენებით, მსგავსად [[რკინიგზა|სარკინიგზო]] სისტემებისა, ვიდრე ეს ხერხდება ცალკე გამოყოფილი [[ავტობუსის ზოლი]]თ,<ref name="guidedbus">{{cite web |url=http://citytransport.info/FrameOBahn.htm |title=Bus Priority Systems |publisher=citytransport.info |accessdate=2019-03-18}}</ref> მაგრამ განსხვავებით თუნდაც რეზინის ბორბლებიანი [[ტრამვაი]]სა, შეუძლია როგორც თავის ტრასაზე, აგრეთვე ჩვეულებრივ გზებზე გადაადგილებაც.<ref name="bendy">{{cite web |url=http://www.ingenia.org.uk/Ingenia/Articles/130c101d-2dc6-44d3-bfe8-8cdbdf1bc516 |title=The Bendy Bus: A Transport Revolution |publisher=Ingenia |first=John |last=Bickerton |date=2005-03-22 |accessdate=2019-03-18 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201020003638/https://www.ingenia.org.uk/Ingenia/Articles/130c101d-2dc6-44d3-bfe8-8cdbdf1bc516 |archivedate=2020-10-20 }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://homepage.ntlworld.com/c.fuller1/GX237.html |title=The Renault Heuliez Mégabus and other oddities |accessdate=მარტი 18, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071205152430/http://homepage.ntlworld.com/c.fuller1/GX237.html |archivedate=დეკემბერი 5, 2007 }}</ref><ref name="evidence">{{cite book |url=http://books.google.ge/books?id=cVfnWO9pC8oC&pg=PA86&dq=%22use+of+bus%22+%22school%22+%22airport%22&hl=ka&sa=X&ved=0ahUKEwjetLP-rpDhAhUCz6YKHYSMDMgQ6AEIKzAB#v=onepage&q=buses&f=false |title=Integrated Transport: The Future of Light Rail and Modern Trams in the |publisher=Great Britain: Parliament: House of Commons: Transport Committee |year=2005 |pages=119–174 |accessdate=2019-03-20}}</ref>
[[ფაილი:Tbilisi's_new_city_bus_-_MAN_Lion's_city_A21_CNG_interior_(04).jpg|მინი|MAN-ის საქალაქო ავტობუსი 100%-იანი დაბალი იატაკით, ადაპტირებული ეტლით მოსიარულეთათვის|220px|left]]
გამომდინარე იქიდან, რომ განვითარებულ ქვეყნებში მუდმივად მიმდინარეობს მომსახურების ხარისხის სრულყოფა და ასევე სპეციალური საჭიროების მქონე ადამიანებისთვის ცხოვრების პირობების გაუმჯობესებისთვის ზრუნვა, ბოლო ათეულ წლებში უკვე სტანდარტად იქცა საზოგადოებრივი ტრანსპორტის და მათ შორის ავტობუსების კიდევ ერთი სახეობა — [[დაბალიატაკიანი_ავტობუსი|დაბალიატაკიანი]] მოდელები. ამგვარ ავტობუსებში ძრავა, სავალი ნაწილი და კონდიცირების სისტემა განთავსებულია უკანა მხარეს ან სახურავზე იმგვარად, რომ მოიხსნას საფეხურების დამატების საჭიროება ასასვლელებში. ამ ყველაფერს აქვს უარყოფითი მხარეებიც, პირველ რიგში კი ამგვარი აგებულების ძვირადღირებულობა, აგრეთვე მეტი დანახარჯები მომსახურებაში და ნაკლები მედეგობა დაზიანებული გზების მიმართ, მაგრამ ზოგიერთ ქვეყანაში უკვე [[კანონი (ნორმატიული აქტი)|კანონითაც]] კი მოითხოვება საზოგადოებრივ ტრანსპორტად დაბალიატაკიანი ავტობუსების გამოყენება მომსახურების დონის, ეფექტიანობისა და ხელმისაწვდომობისთვის ასამაღლებლად.<ref name="transit">{{cite book |url=http://books.google.ge/books?id=zFby0C3ohwQC&pg=PA212&lpg=PA212&dq=Standardbus+Articulated+bus+Midibus+dimensions&source=bl&ots=iQ9Fon0IaK&sig=ACfU3U3sSm-W4IBa3YwGvWn8M0FCYiKjwg&hl=ka&sa=X&ved=2ahUKEwifwsXn9o7hAhWgw8QBHUFEBoIQ6AEwBXoECAcQAQ#v=onepage&q=%22low-floor%22&f=false |title=Urban Transit Systems and Technology |first=Vukan |last=R. Vuchic |publisher=John wiley & Sons. Inc. |year=2007 |ISBN=978-0-471-75823-5 |pages=233–325 |accessdate=2019-03-20}}</ref>

თავისმხრივ დაბალიატაკიანი ვერსია სხვადასხვა ხარისხითაც შეიძლება იყოს წარმოდგენილი: ნაწილობრივად (35%-მდე), ნახევრად (70%-მდე) და სრულად (100%-იანი). განსხვავება ისაა, თუ იატაკის რა ნაწილია დადაბლებული, მხოლოდ ღერძის განაპირა განაკიდი, ღერძებს შორის მდებარე სივრცე თუ სრულად მთელი იატაკი. რასაკვირველია, 100%-ით დაბალიატაკიანი მოდელები ყველაზე რთული კონსტრუქციისაა და შედარებით ნაკლები სივრცე გააჩნია სკამების განსალაგებლად, თუმცა ყველაზე მეტად ასწრაფებს და ამარტივებს ავტობუსში მგზავრთა ჩასხდომას და დაცლას.<ref name="transit" /> ამასთანავე, დაბალიატაკიან ავტობუსებს, უმეტესად გააჩნია პნევმატიკური დაკიდების სისტემა, რომლის მეშვეობითაც, მგზავრთა ჩასხდომისას შეიძლება კიდევ უფრო მეტად დაიწიოს იატაკის დონე, დაახლოებით 10 სანტიმეტრით და გასახსნელი პანდუსის მეშვეობით გაადვილდეს ბავშვების ან შესაბამისი საჭიროების პირთა ეტლით გადაადგილება. ბევრ განვითარებულ ქვეყანაში კი ინფრასტრუქტურაც შესაბამისადაა მოწყობილი, გაჩერებების სიმაღლეც სათანადოდაა შერჩეული და მძღოლებსაც სპეციალური გადამზადება აქვთ გავლილი, რომ ისე შეძლონ ავტობუსის გაჩერება, საერთოდ არ გახდეს საჭირო პანდუსის გამოყენება. [[შორეული_სვლის_ავტობუსი|შორეული სვლის ავტობუსებში]] კი, ვინაიდან ვერ ხერხდება იატაკის დადაბლება საბარგო და სხვა სათავსოებისთვის გამოყოფილი სივრცის გამო, დამონტაჟებულია ხოლმე სპეციალური ლიფტი ეტლით მოსიარულეთათვის.<ref name="transit" />

== აგებულება ==

=== მცირე ===
{{მრავალი სურათი
| მიმართულება = vertical
| სიგანე      = 200
| ფაილი1    = Anadolu_Isuzu_Novo_Citi_Life_Tbilisi_1.jpg
| წარწერა1   = [[:en:Isuzu_(Anadolu)|Anadolu Isuzu]] მცირე ზომის 8-მეტრიანი ავტობუსი
| ფაილი2    = Man_bus_Tbilisi_Green.jpg
| წარწერა2   = [[:en:MAN_Lion's_City|MAN Lion's City M]] საშუალო ზომის 10-მეტრიანი ავტობუსი
| ფაილი3    = Tbilisi's_new_city_bus_-_MAN_Lion's_city_A21_CNG_(02).jpg
| წარწერა3   = [[:en:MAN_Lion's_City|MAN Lion's City]] სრული ზომის 12-მეტრიანი ავტობუსი
| ფაილი4    = Syntusbusharmonica1.JPG
| წარწერა4   = [[:nl:Den_Oudsten_B88|Den Oudsten B88]] გაზრდილი ზომის 18-მეტრიანი შესახსრებული ავტობუსი
| ფაილი5    = Goteborg autobus.jpg
| წარწერა5   = „[[Volvo|ვოლვოს]]“ ორმაგად შესახსრებული ავტობუსი ჩქაროსნული სისტემის ცალკე ზოლისთვის. 
| ფაილი6    = London_Buses_route_343.jpg
| წარწერა6   = ლონდონისთვის დამახასიათებელი ორსართულიანი ავტობუსი სტანდარტული სიგრძით, მაგრამ მეტი დასაჯდომი ადგილით
}}
თანამედროვე ავტობუსები იერსახის, ტევადობისა და აგებულების მიხედვით მრავალგვარია, თუმცა არსებობს გარკვეული სტანდარტები, რომლის მიხედვითაც შეიძლება მათი დაჯგუფება და კლასიფიკაცია. ჩვეულებრივ, ავტობუსად მიიჩნევენ სამგზავრო სატრანსპორტო საშუალებას, რომელიც არის 8 მეტრზე მეტი სიგრძის და იტევს 35-ზე მეტ კაცს.

უფრო მცირე ზომისა და ტევადობის სამგზავრო ავტომობილები კი მიეკუთვნება [[მიკროავტობუსი|მიკროავტობუსის]] ''({{lang-en|minibus}})'' კლასს. ეს კატეგორია არ განიხილება საზოგადოებრივ ტრანსპორტად, ვინაიდან არ შეუძლია დიდი ოდენობის მგზავრთა გადაყვანა დროის ერთეულში შეზღუდული ტევადობის გამო. გამოსადეგია მხოლოდ კერძო გადაყვანებისთვის, სადგურებიდან ან სასტუმროებიდან ხალხის აეროპორტში მისაყვანად და ა. შ. თუმცა [[90-იანები|90-იან]] წლებში [[პოსტსაბჭოთა სივრცე]]ში მეტად პოპულარული გახდა, ვინაიდან იმ დროს არსებული მძიმე ეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობის გამო სახელმწიფო სისტემები სათანადოდ ვერ მუშაობდა, მათ შორის ვერც საზოგადოებრივი სატრანსპორტო სისტემაც და მისი ფუნქციები კერძო ბიზნესმა აიღო საკუთარ თავზე ხელმისაწვდომი ღირებულების მიკროავტობუსების გამოყენებით. მსგავსი მდგომარეობაა დღემდე [[განვითარებადი ქვეყნები]]ს უმეტესობაში, სადაც მუნიციპალური ტრანსპორტი სათანადოდ ვერ აკმაყოფილებს გადაადგილების მსურველთა მოთხოვნას.<ref name="transit" /><ref name="dimensions">[http://www.dimensions.guide/collection/buses Dimensions Guide]</ref>

=== საშუალო ===
ავტობუსებს, რომელთა სიგრძეც მერყეობს 8-იდან 10 მეტრამდე, უწოდებენ საშუალო ზომის ავტობუსებს ''({{lang-en|midibus}})'', ამგვარ ავტობუსებში ეტევა 45-60 კაცამდე, 20-30 დასაჯდომი ადგილით. საშუალო ზომის ავტობუსები გამოიყენება მცირე მგზავრბრუნვის მიმართულებებზე, მცირე ქალაქებში ან უბნების შიდა ქუჩებსა და ისეთ ადგილებში, სადაც დიდი ზომის ავტობუსების მანევრირება ძნელია.<ref name="transit" /><ref name="man">{{Cite web |url=http://www.neoplan.se/uploads/files/lions_city_2014_en.pdf |title=MAN Lion's City brochure 2014 |accessdate=2019-03-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190303104548/http://www.neoplan.se/uploads/files/lions_city_2014_en.pdf |archivedate=2019-03-03 }}</ref><ref name="dimensions" />

=== ჩვეულებრივი ===
სტანდარტული ზომის ავტობუსებს მიეკუთვნება მოდელები 10-12 მეტრის სიგრძით, რომლებიც იტევს 60-90 მგზავრს, 30-40 დასაჯდომი ადგილით. თანამედროვე ავტობუსებში დასაჯდომი ადგილები მეტად შემცირებულია, ვინაიდან უმეტესობა მათგანი არის დაბალიატაკიანი და ეტლით მოსიარულეებზე გათვლილი, რაც მოითხოვს ისეთ კონსტრუქციულ ცვლილებებს, როგორიცაა ძრავას სათავსოს და კონდიცირების სისტემების გადატანა ავტობუსის უკანა ნაწილში, ხშირად ვერტიკალური კარადის სახით, აგრეთვე ადგილის გამოთავისუფლებას კარებთან, ეტლის გადაადგილებისა და დამაგრებისთვის. ამ ტიპის ავტობუსები ყველაზე მეტადაა გავრცელებული, ვინაიდან ყველაზე მეტად აბალანსებს ღირებულებასა და სარგებლიანობას.<ref name="transit" /><ref name="man" /><ref name="dimensions" />

=== გაზრდილი ტევადობის ===
უწოდებენ ძირითადად [[შესახსრებული_ავტობუსი|შესახსრებულ]] მოდელებს ან [[ორსართულიანი_ავტობუსი|ორსართულიან]] ვარიანტებს.

შესახსრებული ავტობუსების სიგრძე მერყეობს 16-18 მეტრის ფარგლებში, რომლებიც იტევს 150-160 მგზავრს, 40-50 დასაჯდომი ადგილით. გარდა ამისა, არსებობს [[ორმაგად შესახსრებული ავტობუსი|ორმაგად შესახსრებულიც]], ანუ სამ სექციანი ავტობუსები 22-24 მეტრის სიგრძითა და 200 კაცზე მეტი ტევადობით, მაგრამ ამგვარი ავტობუსები მანევრირებისთვის საგანგებოდ გამოყოფილ ტრასებს ან ზოლებს საჭიროებს და, ჩვეულებრივ, ჩქაროსნული ავტობუსის ([[BRT]]) სისტემებში გამოიყენება.<ref name="transit" /><ref name="man" /><ref name="dimensions" />

ავტობუსების სიგანე სახეობის განურჩევლად სტანდარტულია, [[ევროპა]]ში დაახლოებით 2,5 მეტრი, ხოლო [[ჩრდილოეთი_ამერიკა|ჩრდილო-ამერიკაში]] მერყეობს 2,4 – 2,6 მეტრის შუალედში. სიმაღლე მცირე ავტობუსების შემთხვევაში 2,5 მეტრს შეადგენს, საშუალოსა და ჩვეულებრივის — 3 მეტრს. შორეული სვლის ავტობუსების სიმაღლე 4 მეტრს აღწევს, ხოლო ორსართულიანი ავტობუსი 5 მეტრამდეც შეიძლება იყოს.<ref name="transit" /><ref name="man" /><ref name="dimensions" />

ორსართულიანი ავტობუსები ძირითადად [[დიდი ბრიტანეთი|დიდ ბრიტანეთშია]] გავრცელებული და [[ლონდონი]]ს ერთგვარ სიმბოლოსაც კი წარმოადგენს. ვინაიდან სწორედ აქ გახდა იგი ყველაზე მეტად პოპულარული ძველი უბნების ვიწრო ქუჩებიდან გამომდინარე. ორსართულიანი ავტობუსები სიგრძით ჩვეულებრივი ავტობუსის ზომისაა და შედგება ორი სართულისგან, რომლებიც ერთმანეთთან დაკავშირებულია შიდა კიბით, შედარებით გრძელ ვარიანტებში ორი კიბე შეიძლება იყოს გამოყენებული. ზედა სართულზე კი დაბალი ჭერია და მხოლოდ დასაჯდომებია განთავსებული (გაბარიტებიდან მეტად რომ არ გამოვიდეს). ამგვარი ავტობუსების ტევადობა მერყეობს 65-100 მგზავრს შორის,<ref name="transit" /> ანუ ოდნავ მეტია, ვიდრე ჩვეულებრივი ზომის ავტობუსის შემთხვევაში, თუმცა დასაჯდომი ადგილების წილია გაზრდილი. ამ სახის ავტობუსები სხვა ქვეყნებში ვერ გავრცელდა, ვინაიდან ორსართულიანი ავტობუსების სიმაღლე უმეტესი ქალაქების ინფრასტრუქტურაში არაა გათვალისწინებული. ძნელია მისი მანევრირება და სიმაღლის გამო დიდია გადაბრუნების საფრთხეც. ამასთან ერთად, დაბალი აქვს მგზავრთა ჩასხდომა/დაცლის სისწრაფე და ეფექტიანობა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია დატვირთულ მარშრუტებზე, მისი ღირებულება და მოვლა-შენახვის ხარჯებიც შედარებით ძვირია და რადგან არც ტევადობაში იძლევა განსაკუთრებულ უპირატესობას, უმეტესად შესახსრებულ ვარიანტებს ამჯობინებენ ხოლმე. [[2005]] წლიდან ლონდონშიც კი გადაწყვიტეს შესახსრებული ავტობუსების დამატება და მართალია ორსართულიანთან შედარებით ნაკლები დასაჯდომი ადგილი აქვს და არც ლამაზი ხედები იშლება ზემოდან, სამაგიეროდ გაცილებით მეტი მგზავრი გადაადგილდება მისით და კიბეზე ასვლა/ჩამოსვლის საჭიროებაც მოხსნილია, რაც საგრძნობლად ამცირებს მგზავრობისას შეყოვნებას.<ref name="transit" /><ref name="londons">{{cite book|first=John |last=Biggs |title=Improving London’s BusServices|year=2001 |page=23|url=http://www.london.gov.uk/moderngov/Data/Bus%20Priority%20Issues%20Investigative%20Committee/20010703/Agenda/5%20Session%20six%20PDF.pdf |accessdate=2019-3-11}}</ref>

მიუხედავად ამისა, ლონდონში ორსართულიანი ავტობუსები უკვე [[ტრადიცია|ტრადიციის]] ნაწილია და უცხოელთათვის იგი იმდენად მიმზიდველია, რომ ზოგ ქვეყანაში ლონდონის მეორეულ ავტობუსებს [[ტურიზმი|ტურისტების]] მოსაზიდადაც კი ყიდულობენ.<ref name="transit" />

== გამოყენება ==

=== საზოგადოებრივი ტრანსპორტი ===
ავტობუსებს უმთავრესად [[საზოგადოებრივი ტრანსპორტი|საზოგადოებრივ ტრანსპორტად]] იყენებენ, გამომდინარე დიდი ტევადობისა და [[რკინიგზა|სარკინიგზო]] ტრანსპორტთან შედარებით სიიაფისა, ვინაიდან არ საჭიროებს დამატებით ინფრასტრუქტურას და მარტივია მარშრუტების დამატება ან შეცვლა. ტევადობის გაზრდასთან ერთად, მაგალითად [[ორსართულიანი_ავტობუსი|ორსართულიანი]] ან [[შესახსრებული_ავტობუსი|ორსექციანი]] ვარიანტების შემთხვევაში, რთულდება სწრაფი მართვა, მეტად მოუქნელი ხდება მოსახვევებში და მეტ ფართობს საჭიროებს გზებზე, ამიტომ უფრო მეტად პოპულარული და გავრცელებულია ჩვეულებრივი და საშუალო ზომის ავტობუსები, რომელთაც სარკინიგზო ტრანსპორტთან შედარებით ნაკლები მგზავრბრუნვის მიმართულებებზე იყენებენ. გარდა ამისა, არსებობს ჩქაროსნული ავტობუსისა ([[BRT]]) და [[მიმართვადი ავტობუსი|მიმართვადი ავტობუსების]] სისტემებიც, რომლებიც მეტნაკლებად წყვეტს სწრაფი გადაადგილებისა და ფართობის გამოყენების პრობლემებს, მაგრამ დამატებით სათანადო ინფრასტრუქტურასაც საჭიროებს.<ref name="evidence" /><ref name="transit" /><ref name="schoolbuscode">{{cite book |url=http://books.google.ge/books?id=6lkF4DaUzF4C&pg=PA472&lpg=PA472&dq=%22use+of+buses%22+%22school%22+%22yellow%22&source=bl&ots=crlYk7lCh4&sig=ACfU3U1g_fABPVsSiPsH3Y83YIGW7kTuQQ&hl=ka&sa=X&ved=2ahUKEwj41dX-sJDhAhXGzYUKHZVaACwQ6AEwC3oECAYQAQ#v=onepage&q=%22use%20of%20buses%22%20%22school%22%20%22yellow%22&f=false |title=Code of Federal Regulations: 1949-1984 |publisher=U.S. Government |year=1977 |pages=472 |accessdate=2019-03-20}}</ref>

=== საქალაქთაშორისო გადაყვანები ===
ასევე ხშირად გამოიყენება ავტობუსები შორ მანძილებზე გადაყვანისთვის, როგორც ქალაქებს შორის, აგრეთვე ქვეყნებს შორისაც კი. ამისთვის უმეტესად [[შორეული სვლის ავტობუსი|შორეული სვლის ავტობუსებია]] განკუთვნილი, რომლებსაც გააჩნია შესაბამისი გარემო და აღჭურვილობა მოსახერხებელი მგზავრობისთვის: ინდივიდუალური სავარძლები მაღალი საზურგეებით, ეკრანები ვიდეოს საყურებლად, საპირფარეშო და დიდი საბარგო სივრცე.<ref name="transit" />

=== ტურიზმი ===
[[ფაილი:Double-decker_bus_in_Tbilisi.jpg|მინი|ორსართულიანი ავტობუსი თბილისში ტურისტებისთვის|220px|left]]
ავტობუსები აგრეთვე პოპულარულია ტურების მოსაწყობად, ექსკურსიებისთვის, ბანაკებისთვის და ა. შ. ქალაქების დასათვალიერებლად ხშირად გამოიყენება ღია სახურავის მქონე მოდელები, ქალაქგარეთ გადასაადგილებლად კი უპირატესობა ენიჭება ჩვეულებრივ და შორეული სვლის ავტობუსებს. ტუროპერატორი შეიძლება თავად ფლობდეს ამგვარ ტრანსპორტს, ან იქირაოს სხვა კომპანიებისგან. ავტობუსების ქირაობა კერძოდაცაა შესაძლებელი ადამიანთა ცალკეული ჯგუფების მიერ, რომელთაც სურთ ღირსშესანიშნავი ადგილების დამოუკიდებლად მონახულება.<ref name="transit" />

=== კერძო ფლობა ===
[[ფაილი:Tbilisi_bus_-_Leica_style.jpg|მინი|„ლაზის“ მარკის ავტობუსი ექსკურსიებისთის|180px]]
ბევრი ორგანიზაცია იყენებს ავტობუსებს ხალხის ჯგუფების გადასაყვანად და თავიანთი საჭიროებისამებრ, ვინაიდან იგი არის მეტად ეფექტიანი და ეკონომიური, როგორც მოვლა-შენახვის ხარჯების მხრივ, ასევე პრაქტიული გამოყენებისთვის. ავტობუსებით სარგებლობს [[პოლიცია]], სასწავლებლები, არამომგებიანი ორგანიზაციები, [[ფეხბურთი|საფეხბურთო კლუბები]], სასტუმროები.<ref name="transit" />

ზოგიერთ ქვეყანაში, უმეტესად [[ჩრდილოეთი_ამერიკა|ჩრდილოეთ ამერიკაში]], [[სკოლა|სკოლებისთვის]] განკუთვნილ ავტობუსებს გამორჩეული ფერი და იერსახე გააჩნია, სხვა ქვეყნებში კი უბრალოდ აბრა ან ნიშანი ახლავს თან. აგრეთვე მიღებულია საგანგებო [[კანონი_(ნორმატიული_აქტი)|კანონები]], რომლებიც განსაზღვრავს სკოლის ავტობუსის უპირატესობას ბავშვების ჩასხდომისას და გადაყვანისას საგზაო მოძრაობის მონაწილე სხვა სუბიექტებთან მიმართებით. ამ კანონების დარღვევა კი დიდი ჯარიმებითა და ზოგ შემთხვევაში პატიმრობითაც შეიძლება დასრულდეს.<ref name="schoolbuscode" />

აგრეთვე ავტობუსებს იყენებს [[აეროპორტი|აეროპორტების]] უმეტესობა და საგანგებოდ [[ასაფრენ-დასაჯდომი_ზოლი|ასაფრენი ბილიკისთვის]] განკუთვნილი მოდელებიც კი არსებობს შემუშავებული, რომლებითაც გადაჰყავთ მგზავრები აეროპორტის შენობიდან უშუალოდ [[თვითმფრინავი|თვითმფრინავამდე]] ან პირიქით.

ხარჯების შემცირების მიზნით ხშირად ახალი ავტობუსების შეძენის ნაცვლად ყიდულობენ უკვე ნახმარ ავტობუსებს და შესაბამისი აღჭურვილობის დამატების გზით იყენებენ საჭიროებისამებრ. იმ შემთხვევებში კი, როცა შედარებით ნაკლები ოდენობის ხალხის გადაყვანაა საჭირო, ავტობუსებს ჩვეულებრივ ანაცვლებენ ხოლმე [[მიკროავტობუსი|მიკროავტობუსებით]].<ref name="transit" />

== საქართველოში ==

=== ადრეული ხანა ===
[[ფაილი:Ermakov._Old_Tbilisi._107.jpg|მინი|ტრანსპორტი [[ძველი_თბილისი|ძველ თბილისში]], „[[დროშკები]]“ და ცხენებშებმული „[[კონკა]]“ ახლანდელ [[თავისუფლების_მოედანი_(თბილისი)|თავისუფლების მოედანზე]]|220px]]
საქართველოში ავტობუსის წინამორბედი, ცხენებშებმული ''ომნიბუსები'', გამოჩნდა [[XIX_საუკუნე|XIX საუკუნეში]]. ისინი გამოიყენებოდა [[თბილისი]]ს გარეუბნებთან დასაკავშირებლად. ომნიბუსი იყო ოცადგილიანი, დადიოდა განსაზღვრულ დროსა და განსაზღვრული მარშრუტით, მგზავრობის საფასურს კი იღებდა გამყოლი.<ref name="tiflis" /><ref name="net_history">{{cite web |url=http://blogs.netgazeti.ge/2010/03/17/9678/ |title=თბილისის ტრანსპორტი |publisher=netgazeti.ge |date=2010-03-17 |accessdate=2019-03-30}}</ref><ref name="gza_history">{{cite web |url=http://gza.kvirispalitra.ge/qveyana/2975-pirsvesli-konska-tramsvai-da-avstosmosbisli-thbislissis-quschebsshi.html |title=პირველი კონკა, ტრამვაი და ავტომობილი თბილისის ქუჩებში |publisher=gza.kvirispalitra.ge |date=2016-02-03 |accessdate=2019-03-30}}</ref><ref name="techuni_history">{{cite web |url=http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/167579/1/Disertacia.pdf |title=საქალაქო სატრანსპორტო მომსახურების განვითარების მიმართულებები |first=მიხეილი |last=მასხულია |publisher=ტექნიკური უნივერსიტეტი |date=2016-07 |accessdate=2019-03-30}}</ref>

ავტობუსს, ანუ ძრავიან სატრანსპორტო საშუალებას, მეცხრამეტე საუკუნის საქართველოში არ უვლია, სანაცვლოდ თბილისში [[ევროპა|ევროპის]] კვალდაკვალ ვითარდებოდა სარკინიგზო სატრანსპორტო სისტემა. [[1883]] წლის [[26_თებერვალი|26 თებერვალს]] ამუშავდა ვიწროლიანდაგიანი ცხენებშებმული ტრამვაი, ე. წ. „[[კონკა]]“, დაახლოებით ოცი წლის შემდეგ, რაც იგი გაიყვანეს [[პარიზი|პარიზსა]] და [[პეტერბურგი|პეტერბურგში]], ხოლო [[1904]] წლის [[21_ნოემბერი|21 ნოემბრიდან]] ჩაანაცვლა [[ტრამვაი|ელექტროტრამვაიმ]], რომელიც ასევე ოცი წლით ადრე წარმოადგინა ვერნერ ფონ სიმენსმა [[1879]] წელს [[ბერლინი]]ს სამრეწველო გამოფენაზე, ჯერ კიდევ ტროლეიბუსის შემუშავებამდე, [[რუსეთის იმპერია]]ში კი გამოჩნდა თორმეტი წლით ადრე, [[1892]] წელს. პარალელურად, [[1905]] წლის [[27_მარტი|27 მარტს]], გაიხსნა [[ფუნიკულიორი]]ც, შესაბამისად, იმ დროისთვის ქალაქის მოსახლეობა თანამედროვე ტრანსპორტით საკმარისად უზრუნველყოფილი იყო.<ref name="tiflis" /><ref name="net_history" /><ref name="gza_history" /><ref name="techuni_history" />

=== საბჭოთა ხანა ===
{{მრავალი სურათი
| მიმართულება = vertical
| სიგანე      = 200
| ფაილი1    = LAZ-695N_lv_cropped.jpg
| წარწერა1   = „ლაზ-695“ — უკრაინული 10-მეტრიანი საშუალო ზომის ავტობუსი
| ფაილი2    = PAZ-672_at_Bronevoy_Pereulok_12_in_Minsk_24_August_2014.JPG
| წარწერა2   = „[[პაზ-672|პაზ-672]]“ — საბჭოთა წარმოების მცირე ზომის მაღალი გამავლობის ავტობუსი
| ფაილი3    = Ikarus_260.51_in_Semey.JPG
| წარწერა3   = „იკარუს-260“ — უნგრული 11-მეტრიანი სტანდარტული ავტობუსი
| ფაილი4    = RAF-2203_Omsk.jpg
| წარწერა4   = „[[რაფ-2203]]“ — ლატვიური მიკროავტობუსი პოპულარული სამარშრუტო ტაქსებად
| ფაილი5    = Skoda_Trolleybus_in_Tbilisi_2002.jpg
| წარწერა5   = „შკოდას-14Tr“ — [[ჩეხეთი|ჩეხური]] ტროლეიბუსი, [[90-იანები|90-იან]] წლებში აქტიურად მომუშავე სატრანსპორტო სისტემა [[თბილისის_მეტროპოლიტენი|მეტროსთან]] ერთად
}}
ავტობუსის საჭიროება დედაქალაქში დადგა უკვე [[საბჭოთა_კავშირი|საბჭოთა პერიოდში]], [[ურბანიზაცია|ურბანიზაციის]] მაღალი ტემპებიდან და მიმდებარე ტერიტორიების შემოერთებიდან გამომდინარე. პირველი რეგულარული საავტობუსო მარშრუტი გაიხსნა თბილისში [[1934]] წელს. თავდაპირველად ხაზზე მხოლოდ 5 ავტობუსი მოძრაობდა, მარშრუტის სიგრძე კი 10 კილომეტრი იყო. მიუხედავად ამისა, პირველივე წელს გადაყვანილ მგზავრთა რაოდენობამ 1 200 000-ს მიაღწია. [[1960-იანები|1960-იანი]] წლებისთვის დედაქალაქის საზოგადოებრივი ტრანსპორტის სისტემაში მთავარი ადგილი ელექტროტრანსპორტს ეკავა, მათ შორის ტრამვაის, ტროლეიბუსსა და ახლად აშენებულ [[თბილისის_მეტროპოლიტენი|მეტროპოლიტენს]]. ვინაიდან კვლავ გრძელდებოდა ახალი უბნების შემოერთება და განაშენიანება, გაზრდილი მოთხოვნის სწრაფი დაკმაყოფილებისთვის სწორედ ავტობუსი იყო ყველაზე მოსახერხებელი, რადგან არ საჭიროებდა დამატებითი ინფრასტრუქტურის მოწყობას ელექტროტრანსპორტის მსგავსად. შესაბამისად, ავტობუსის დაფარვის ქსელი და მგზავრთა რაოდენობა თანდათან იმატებდა. 1970 წელს კი გადააჭარბა 125 მილიონს, ხოლო შემდგომ ათწლეულში კიდევ თითქმის 100 მილიონით გაიზარდა.<ref name="tiflis" /><ref name="net_history" /><ref name="techuni_history" />

თავდაპირველად მეტად გავრცელებული იყო საბჭოთა რუსული წარმოების ავტობუსები, მათ შორის [[1950-იანები|50-იანი]] წლების [[:ru:ЗИС-155|ЗИС-155]], ვაგონის ტიპის საშუალო ზომის ავტობუსი, მომდევნო წლებში კი უფრო პოპულარული გახდა უკრაინული [[:ru:ЛАЗ-695|ЛАЗ-695]], რომლის სხვადასხვა მოდიფიკაციები საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგაც აქტიურად გამოიყენებოდა. საქართველოში აგრეთვე მოძრაობდა ბევრი მცირე ზომის [[:ru:ПАЗ-652|ПАЗ-652]] და მისი გაუმჯობესებული ვარიანტი, [[პაზ-672|ПАЗ-672]], ასევე იყო [[:ru:ЛиАЗ-677|ЛиАЗ-677]] ტიპის ავტობუსებიც. [[1973]] წლიდან კი მასობრივად გავრცელდა [[უნგრეთი|უნგრული]] „იკარუსის“ წარმოების ავტობუსები, როგორც საქალაქო, ასევე საქალაქთაშორისო მარშრუტებზე. თბილისში აგრეთვე მოძრაობდა მისი შესახსრებული ვარიანტებიც.<ref name="tiflis" /><ref name="gallery">{{cite web |url=http://www.tbiltrans.narod.ru/busgallerymain.htm | title=თბილისის ტრანსპორტი — გალერეა |publisher=tbiltrans.narod.ru ||accessdate=2019-03-30}}</ref>

საბჭოთა კავშირში გამოჩნდა პირველად [[მიკროავტობუსი]]ც თბილისში [[1968]] წელს [[სამარშრუტო_ტაქსი|სამარშრუტო ტაქსების]] სახით, რომლებიც რეალურად წარმოადგენდა შუალედურ რგოლს საზოგადოებრივ ტრანსპორტსა და ჩვეულებრივ [[ტაქსი]]ს შორის. [[1990]] წლამდე ამ ტრანსპორტით მომსახურებულ მგზავრთა ოდენობა ექვსჯერ გაიზარდა, ხოლო სატრანსპორტო საშუალების რაოდენობამ სამასს გადააჭარბა, მიუხედავად ამისა, მისი წილი მგზავრთა საერთო გადაყვანებში დიდი არ ყოფილა, ვინაიდან საზოგადოებრივ ტრანსპორტთან შედარებით ძვირი, ხოლო კერძო ტაქსისთან შედარებით ნაკლებად კომფორტული იყო. სამარშრუტო ტაქსების პარკი მთლიანად სახელმწიფოს ხელში იყო და შედგებოდა [[ლატვია]]ში წარმოებული „რაფის“ მარკის სამგზავრო მიკროავტობუსებისგან.<ref name="tiflis" /><ref name="techuni_history" />

=== დამოუკიდებლობის ხანა ===
სატრანსპორტო სისტემისთვის დიდი დარტყმა აღმოჩნდა [[საბჭოთა კავშირი]]ს დანგრევით გამოწვეული არასტაბილურობა და [[საბაზრო ეკონომიკა]]ზე გადასვლა. [[90-იანები|90-იან]] წლებში აღარცერთი სახელმწიფო სტრუქტურა არ მუშაობდა გამართულად, ამასთან ერთად მძვინვარებდა [[ფინანსური კრიზისი]] და ვერ ხერხდებოდა [[მუნიციპალიტეტი]]ს მფლობელობაში არსებული სატრანსპორტო საშუალებების სათანადო მოვლა-პატრონობა, განსაკუთრებით კი ელექტროტრანსპორტისა და მისი ინფრასტრუქტურისა, რის შედეგადაც [[XX_საუკუნე|XX საუკუნის]] მიწურულს ტრამვაისა და ტროლეიბუსის სისტემები სავალალო მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ერთადერთი სისტემა, რომელიც მეტნაკლებად გადაურჩა ამ მძიმე მდგომარეობას, იყო [[თბილისის მეტროპოლიტენი]]. აგრეთვე მკვეთრად შემცირდა ავტობუსებისა და მათი მარშრუტების რაოდენობაც. მართალია, ზემოთ აღნიშნული ყველა სისტემა მაინც განაგრძობდა მუშაობას, მაგრამ საზოგადოებრივი ტრანსპორტის ფუნქციას მეტროს გარდა სათანადოდ ვერცერთი ვეღარ ასრულებდა, რაც თავის თავზე აიღო კერძო ბიზნესმა [[მიკროავტობუსი|მიკროავტობუსების]] მეშვეობით, რომელთა რაოდენობაც [[2005]] წლისთვის დედაქალაქში 5000-ს აღწევდა და [[1995]] წლიდან მათი წილი მიწისზედა სატრანსპორტო გადაზიდვებში 90%-მდე იყო. თავდაპირველად ავტოპარკის დიდ ნაწილს შეადგენდა [[რიგა]]ში წარმოებული საბჭოთა „[[რაფ-2203]]“ მოდელის მიკროავტობუსები, თანდათანობით კი მათ ანაცვლებდა „[[ფორდი]]სა“ და „[[მერსედეს-ბენცი|მერსედესის]]“ სამგზავროდ გადაკეთებული (უმეტეს შემთხვევაში არაქარხნულად) [[ფურგონი_(ავტომობილი)|ფურგონები]].<ref name="tiflis" /><ref name="techuni_history" /><ref name="business_journal">{{cite web |url=http://www.aaf.ge/index.php?menu=2&jurn=6&rubr=3&mas=1630 |title=ექნება თუ არა თბილისს მიწისზედა საქალაქო სამგზავრო ტრანსპორტის ახალი სქემა |publisher=ბიზნესი და მენეჯმენტი (ჟურნალი)|first=დალი |last=ჩიკვაიძე|date=2005-06|accessdate=2019-03-30}}</ref>

=== რეფორმების ხანა ===
[[2004]] წელს, [[ვარდების_რევოლუცია|ხელისუფლების რევოლუციური ცვლილების]] შემდგომ, დაიგეგმა საზოგადოებრივი ტრანსპორტის რეფორმა. გადაწყდა ავტობუსის სისტემის განახლება, ვინაიდან ყველაზე სწრაფად და იაფად შეიძლება შეძენა და ხაზების დამატება. ელექტროტრანსპორტის სისტემები — ტრამვაი და ტროლეიბუსი კი დიდ [[ინვესტიცია]]ს საჭიროებდა და ვინაიდან უკვე ამორტიზებული იყო, გადაწყდა მათი გაუქმება. შედეგად, [[2006]] წლის [[4_დეკემბერი|4 დეკემბერს]] თბილისსა და შესაბამისად საქართველოში, დასრულდა ტრამვაის 102-წლიანი ისტორია. ასევე 2006 წელს გაუქმდა ტროლეიბუსი თბილისში, ხოლო [[2009]] წლამდე [[:კატეგორია:ტროლეიბუსის_სისტემები_საქართველოში|დანარჩენ ქალაქებშიც]]. ტროლეიბუსის ერთადერთი მოქმედი სისტემა შემორჩა ქალაქ [[სოხუმი|სოხუმში]], რომელიც არაა [[საქართველოს_მთავრობა|საქართველოს ხელისუფლების]] [[იურისდიქცია|იურისდიქციის]] ქვეშ.<ref name="tiflis" /><ref name="techuni_history" />

იმ დრომდე თბილისში მოძრაობდა [[უნგრეთი|უნგრული]] „იკარუსის“ 260.51 მოდელის 11-მეტრიანი ავტობუსები (სამკარიანი 260.50, აგრეთვე შემცირებული ზომის 211 და საქალაქთაშორისო 250) რომლებიც პირველად [[1973]] წელს გავრცელდა საქართველოში და [[აღმოსავლეთი_ევროპა|აღმოსავლეთ ევროპაში]]. ამასთან ერთად, პერიფერიულ უბნებში გამოიყენებოდა რამდენიმე ათეული მცირე ზომის [[საბჭოთა_კავშირი|საბჭოთა]] „[[პაზ-672]]“ და მისი შედარებით ახალი მოდელი „[[:ru:ПАЗ-3205|პაზ-3205]]“, ასევე ერთი ერთეული „[[:ru:ПАЗ-4230_«Аврора»|პაზ-4230]]“. გარდა ამისა, დედაქალაქის სამგზავრო გადაყვანებში მონაწილეობდა [[თურქეთი|თურქული]] ''Otoyol'', [[იტალია|იტალიური]] „[[iveco|ივეკოს]]“ ძარაზე, შემორჩენილი იყო დიდი ზომის [[უკრაინა|უკრაინული]] „ლაზის“ ტიპის ავტობუსებიც და აეროპორტის გზაზე მოძრაობდა [[აშშ|ამერიკული]] ''Blue Bird Body Company-ს'' 1990 წლის მოდელები. მცირე ხნით [[80-იანები|80-იან]] წლებში გამოშვებული, ორი ერთეული ორსართულიანი ''[[MAN]] SD200 D77'' ავტობუსიც დადიოდა საქალაქო ხაზებზე, თუმცა განსაკუთრებული ეფექტიანობით არ გამოირჩეოდა.<ref name="gallery" /><ref name="video_history">{{cite AV media | date = 1999-09 | title = Tbilisi (Georgia) Tiflis / Trolleybus / ტროლეიბუსი / Obus - 09.1999 | url = http://www.youtube.com/watch?v=xwf1lu0AzZM | access-date = 2019-03-30 | location = თბილისი |people =Dave Spencer | publisher = Irakli Zhozhuashvili}}</ref>

==== ავტოპარკის ძირეული მოდერნიზება ====
[[ფაილი:BBAbus.jpg|მინი|[[1988]]-[[1992]] წლების გამოშვების [[ნიდერლანდები|ნიდერლანდური]] ავტობუსი|220px]]
სისტემის მოდერნიზაციის მიზნით ყველა აღნიშნული ავტობუსი ჩამოიწერა და სრულად ჩანაცვლდა [[ნიდერლანდები|ნიდერლანდური]] „დენ-აუდსტენის“ ''([[:en:Den_Oudsten|ინგ. Den Oudsten]])'' [[1988]]–[[1992]] წლებში გამოშვებული მეორეული გამოყენების 12-მეტრიანი B88 მოდელებით, რომლებიც დაფუძნებული იყო ასევე ნიდერლანდური „დაფის“ ''([[:en:VDL_Bus_%26_Coach|ინგ. DAF]])'' MB230, SB220 და სხვა შასებზე. მათი უმეტესობა საქალაქთაშორისო გადაყვანებისთვის იყო მაღალი იატაკით, თუმცა SB220-ს გააჩნდა დახრის შესაძლებლობა ჩასხდომისას, ოდნავ დაბლა მდგარი წინა სავარძლები და იატაკიდან უკან გადატანილი ძრავა. გარდა ამისა იყო რამდენიმე სახესხვაობაც, ზოგი თითო-თითო (B86, ძველებური MB200), ზოგიც მეტად მაღალი ძირით (B89, B91), აგრეთვე „[[Volvo|ვოლვოს]]“ B10MA-55 შასით და 18-მეტრიანი შესახსრებული ვარიანტებიც. „დენ-აუდსტენი“ [[2001]] წელს გაკოტრდა და ევროპული მოთხოვნების შეუსაბამო ავტობუსები (მაღალი ძირითა და [[ეკოლოგია|ეკოლოგიური]] პრობლემებით), იაფად გაიყიდა [[საქართველო]]ში, [[პოლონეთი|პოლონეთში]], [[ნიგერია]]ში, [[ვიეტნამი|ვიეტნამში]] და ა. შ. თავდაპირველად 107 ერთეული შემოვიდა, მომდევნო წლებში კი 200-ით გაიზარდა.<ref>{{cite web |url=http://www.radiotavisupleba.ge/a/1538620.html |title=მძღოლები მეორადი მოხმარების ჰოლანდიური “დაფების” წინააღმდეგ |publisher=რადიო თავისუფლება |first=ჯიმშერ |last=რეხვიაშვილი |date=2004-07 |accessdate=2019-03-30}}</ref> თითოეულის ფასი დაახლოებით 10-12 ათასი [[ევრო]] იყო და საერთაშორისო ორგანიზაციების სახსრებით დაფინანსდა. ხაზებზე პირველად გაეშვა [[ივნისი]]ს დასაწყისში დედაქალაქში, ხოლო შემდეგ საქართველოს დანარჩენ ქალაქებშიც, მათ შორის შეიძინეს სოხუმშიც (ქართული მხარის გვერდის ავლით).<ref name="tiflis" /><ref name="business_journal" /><ref>{{cite web |url=http://fotobus.msk.ru/list.php?did=9969&st=500 |title=Тбилиси, "Транспортная компания" Список подвижного состава |publisher=fotobus.msk.ru |accessdate=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170720025616/http://fotobus.msk.ru/list.php?did=9969&st=500 |archivedate=2017-07-20 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.nplg.gov.ge/gsdl/cgi-bin/library.exe?e=d-01000-00---off-0ekonomik--00-1--0-10-0--0-0---0prompt-10--.%2E-4----4---0-1l--11-en-10---10-help-50--00-3-1-00-0-00-11-1-1utfZz-8-00-0-11-1-0utfZz-8-00&cl=CL4.1&d=HASH01c7c4002661a7fd27d0d050.4.2&x=1 |title=დედაქალაქის სოციალურ-ეკონომიკური ინფრასტრუქტურის განვითარების პრობლემები |first=ლალი |last=ხურცია |publisher=დემოკრატიის განვითარების ცენტრი |date=2004 |accessdate=2019-03-30  }}</ref>
[[ფაილი:Tbilisi_Bus_Depot.jpg|მინი|[[2008]] წლის გამოშვების საშუალო ტევადობის [[უკრაინა|უკრაინული]] ავტობუსები|220px]]
[[2005]]–[[2006]] წლებში [[თბილისის_მერია|მერიამ]] შეისყიდა ასამდე ერთეული [[უკრაინა|უკრაინული]] „ბოგდანის“ [[ბოგდან_А092|A092]] მოდელის 8-მეტრამდე მცირე ზომის ავტობუსიც, თითოეული დაახლოებით 28 ათას [[ამერიკული_დოლარი|დოლარად]], [[იაპონია|იაპონური]] ''isuzu-ს'' შასით. [[2007]]–[[2008]] წლებში დაემატა კიდევ 360 ერთეული და 40 ცალი A-092 H მოდიფიკაციით ეტლით მოსიარულეთათვის.<ref>{{cite web |url=http://www.autoconsulting.com.ua/article.php?sid=8263 |title=Богдан поставил в Грузию партию автобусов |publisher=AUTO-Consulting |date=2007-10-19|accessdate=2019-03-30}}</ref><ref name="rbc_news">{{cite web |url=http://www.rbc.ua/rus/news/_bogdan_vyigrala_tender_na_postavku_83_avtobusov_v_batumi_061120080 |title="Богдан" выиграла тендер на поставку 83 автобусов в Батуми. |publisher=rbc.ua |date=2008-11-06 |accessdate=2019-03-30}}</ref> ეს ავტობუსები გადანაწილდა უბნების შიდა ქუჩებსა და იმ მიმართულებებზე, სადაც ნაკლები მგზავრბრუნვა იყო. 2008 წელს აგრეთვე შემოვიდა იმავე ფირმის 85 ათასამდე დოლარის ღირებულების 150 საშუალო ზომის 10-მეტრიანი [[ბოგდან_А144|А144.5]] მოდელებიც. საბოლოო ჯამში, 2008 წლისთვის დედაქალაქს გააჩნდა 956 ავტობუსი, მათ შორის 260 „დენ-აუდსტენი“, 504 ერთეული A-092, 40 ერთეული A-092 H, 150 ერთეული A-144,<ref>{{cite web |url=http://www.tbiltrans.narod.ru/archive/news16.htm | title=ავტობუსები თბილისის მარშრუტებზე |publisher=tbiltrans.narod.ru ||accessdate=2019-03-30}}</ref> 2 ერთეული „პაზი“, ხაზებზე კი მოძრაობდა 700-ზე მეტი. მოცემულ პერიოდში ასევე აქტიურად მიმდინარეობდა არსებული მარშრუტების დაგრძელება და ახლების დამატება, რომელთა რაოდენობამაც 117-ს მიაღწია. პარალელურად შეიზღუდა სამარშრუტო ტაქსების მოძრაობა ცენტრალურ ქუჩებზე.<ref>{{cite web |url=http://www.radiotavisupleba.ge/a/1541682.html |title=თბილისის მერია სამარშრუტო ტაქსების რაოდენობას ამცირებს |publisher=რადიო თავისუფლება |first=ჯიმშერ |last=რეხვიაშვილი |date=2005-06-10|accessdate=2019-03-30}}</ref>
[[ფაილი:Bus-stop_in_Baratashvili_St.,_Tbilisi.jpg|მინი|[[2005]]-[[2007]] წლების გამოშვების მცირე ტევადობის უკრაინული ავტობუსები|220px]]
[[2009]] წელს, [[1966]] წლიდან მოქმედ ყოფილ [[შპს]] „[[თბილისის_მეტრო]]ს“ შეერწყა შპს „თბილისის ავტობუსი“ და გადაეცა მუნიციპალური ავტობუსები თავისი სამი ავტოპარკით, ([[2012]] წელს თბილისის [[საბაგირო_გზა|საბაგიროების]] აქტივებიც) და ეწოდა „[[თბილისის სატრანსპორტო კომპანია]]“, რომლის 100% წილის მფლობელიც დედაქალაქის [[თბილისის_მერია|მერიაა]].

„ბოგდანის“ 20 ავტობუსი 2004 წლიდან აგრეთვე მოძრაობდა [[ბათუმი|ბათუმშიც]],<ref name="bat_report">{{cite web |url=http://batumi.ge/ge/upload/2018%20%E1%83%AC%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%20%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%92%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%A8%E1%83%98%20%E1%83%99%E1%83%95%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1%20%E1%83%9B%E1%83%98%E1%83%AE%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%97.pdf#39 |title=ქალაქ ბათუმის მუნიციპალიტეტის სტრატეგიული განვითარების გეგმა |publisher=ბათუმის მუნიციპალიტეტი |page=39 |year=2018 |accessdate=2019-03-30}}</ref> ხოლო [[2010]] წლიდან აქტიურად დაიწყო სამარშრუტო ტაქსების ჩანაცვლება [[ჩინეთი|ჩინური]] „ზონდას“ (Zonda) ფირმის 101 ახალი ავტობუსით.<ref name="rbc_news" /><ref name="batumi-fact">{{cite web |url=http://factcheck.ge/wp-content/uploads/2017/07/danarthi-1.pdf |title=ქალაქ ბათუმის საქალაქო სამგზავრო გადაყვანები |publisher=ბათუმის მუნიციპალიტეტი |page=39 |year=2018 |accessdate=2019-03-30}}</ref>

[[ქუთაისი|ქუთაისში]] 2007 წლიდან მუნიციპალიტეტის ნაცვლად ავტობუსების 10 და მიკროავტობუსების 34 ხაზს ემსახურებოდა 18 სხვადასხვა კომპანია,<ref>{{cite web| url=http://www.radiotavisupleba.ge/a/იქნება-თუ-არა-მუნიციპალური-ტრანსპორტი-კერძო-ავტოტრანსპორტის-ალტერნატივა-ქუთაისში/29766030.html |title= თბილისის ძველი და ახალი ავტობუსები | publisher=რადიო თავისუფლება |date=2019-02-12|accessdate=2019-03-31}}</ref> შესაბამისად, მოდელების შეცვლა და განახლება არასისტემური იყო და ქალაქს მეტად მრავალფეროვანი საავტობუსო პარკი გააჩნდა, თუმცა უმრავლესი მათგანი მეორეული გამოყენების ძველ გამოშვებებს წარმოადგენდა „დენ-აუდსტენის“, „მერსედესის“, „ნეოპლანის“, „მანის“, „ივეკოსა“ და სხვა მწარმოებლებისა.<ref>{{cite web|url=http://www.kutaisipost.ge/akhali-ambebi/article/11946-quthaisshi-yvitheli-avtobusebi-shemoiyvanes |publisher=kutaisipost.ge |title= ქუთაისში ყვითელი ავტობუსები შემოიყვანეს |date=2018-05-16 |accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite book|url=http://gtu.ge/Library/Pdf/32_2015.pdf |publisher=საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტი|title=ქუთაისის საქალაქო სატრანსპორტო მომსახურების მდგომარეობა |first=ნ. |last=ნავაძე |first2=მ. |last2=ნავაძე|year=2015 |page=5 |issn=1512-3537 |accessdate=2019-03-31}}</ref>

==== ავტობუსების სისტემის კრიზისი ====
რეფორმების მიუხედავად, ავტობუსებით გადაყვანას დედაქალაქში მზარდი პრობლემები ახლდა თან. მოძველებულ ნიდერლანდურ ავტობუსებს, გარდა მაღალი იატაკისა და გარემოზე მეტად უარყოფითი ზემოქმედებისა, არ გააჩნდა გამართული კონდიცირების სისტემა ადგილობრივი [[კლიმატი|კლიმატისთვის]] მორგებული და მგზავრთა უკმაყოფილების გამო ჩამოყვანიდან მალევე დასჭირდა ფანჯრების არაქარხნული გადაკეთება. ვინაიდან უმეტესი მათგანი საგარეუბნო ტიპის იყო დასადგომი ადგილების მცირე წილით, ზრდიდა შეყოვნებას ქალაქის დატვირთულ უბნებში. 2008 წლისთვის, „ბოგდანის“ მარკის ავტობუსების ბოლო პარტიის შემოყვანამდე, 2004–05 წლებში შემოსული ავტობუსების მდგომარეობა უკვე სავალალო იყო არასათანადო მოვლა-შენახვის პირობებიდან გამომდინარე. განსხვავებით მცირე ზომის სახეობებისა, უკრაინულ საშუალო ზომის ავტობუსებს ახლდა კონდიცირების სისტემა, მაგრამ მაინც გაუმართავად მუშაობდა და არცერთი მოდელი არ იყო წარმოდგენილი გამონაბოლქვის დაბალი ([[Euro 2]]-ზე უკეთესი) დონით. 

[[საქართველოს_პოლიტიკური_კრიზისი_(2007)|2007 წლის შიდა-პოლიტიკური კრიზისისა]] და [[რუსეთ-საქართველოს_ომი_(2008)|2008 წლის რუსეთთან ომის]] დროს დაზიანდა და ჩამოიწერა არაერთი ავტობუსი. იმავე წელს დაწყებული [[გლობალური_ფინანსური_კრიზისი_(2008)|გლობალური ფინანსური კრიზისის]] ფონზე კი მკვეთრად გაიზარდა საწვავის ფასი, გაძვირდა მგზავრობის ტარიფი და თითქმის გაუთანაბრდა სამარშრუტო ტაქსისას.<ref>{{cite web|url=http://for.ge/view/2538/amoucnobi-yviTeli-avtobusi-mgzavrebs-porblemebs-uqmnis.html |title=ამოუცნობი ყვითელი ავტობუსი მგზავრებს პორბლემებს უქმნის| publisher=for.ge |date=2011-01-24|accessdate=2019-03-30}}</ref> ვინაიდან ავტობუსების ახალი ხაზები ინიშნებოდა წინასწარი მოკვლევის გარეშე, ბევრი მარშრუტი არაეფექტიანი აღმოჩნდა და ემთხვეოდა მიკროავტობუსების ხაზებს, რომელთაც იმავე ფასად მეტად მოსახერხებელი სერვისი გააჩნდა. ამას გარდა, ვერც გაბილეთიანების სათანადო კონტროლი ვერ ხერხდებოდა და<ref>{{cite web|url=http://www.humanrights.ge/index.php?a=main&pid=6817&lang=geo |title=ყვითელი ავტობუსების უბილეთო მგზავრები | publisher=humanrights.ge |date=2007-10-23|accessdate=2019-03-30}}</ref> შედეგად, ავტობუსების სისტემის ყოველწლიური ზარალის ზრდამ ათეული მილიონობით ლარს მიაღწია. ხარჯების შესამცირებლად კი [[2010]] წლის ზაფხულიდან დაიწყო მარშრუტების მკვეთრი შეკვეცა ან სრულად გაუქმება, ხოლო [[1_ნოემბერი|1 ნოემბრიდან]] „დენ-აუდსტენის“ ავტობუსები თბილისში 6-წლიანი მუშაობის შემდგომ სრულად მოიხსნა ხაზებიდან და ჩამოიწერა. ექსპლუატაციისთვის ვარგისი ერთეულები გადაეცა [[საქართველოს_თავდაცვის_სამინისტრო|თავდაცვის სამინისტროს]].<ref>{{Cite web |url=http://banksandfinance.ge/society/1740-meria.html?ref=nf |title=მერიას "ყვითელი ავტობუსების" პროექტი ჩაუვარდა |accessdate=2019-03-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130619133826/http://banksandfinance.ge/society/1740-meria.html?ref=nf |archivedate=2013-06-19 }}</ref>

[[2010]] წლის [[1_ნოემბერი|1 ნოემბრიდან]], საბოლოო ჯამში, მოძრავი ავტობუსების რაოდენობა შვიდასზე მეტი ერთეულიდან შემცირდა 477-მდე, ხოლო ხაზების რაოდენობა 125-დან ჩამოვიდა 92-მდე. წლის ბოლოს კი პარლამენტმა დაჩქარებულად განიხილა და დაამტკიცა თვითმმართველობების მიერ საქალაქო სამგზავრო გადაყვანებისთვის ნებართვების გაცემის წესი, რაც მიზნად ისახავდა დაურეგულირებელი მიკროავტობუსების სისტემის დაქვემდებარებასა და სამარშრუტო ტაქსებით ავტობუსის ხაზების შემცირებით გამოწვეული დეფიციტის აღმოფხვრას.<ref>{{cite web |url=http://www.docdroid.net/kGbV0Ah/matsne-1265131-0.pdf#page=26 |title=თბილისის საკრებულოს დადგენილება No16 |publisher=თბილისის საკრებულო|date=2011-03-25 |accessdate=2019-03-30}}</ref><ref name="tbilisi-report-12">{{cite web |url=http://ttc.com.ge/files/pdf/2013/Annual_report_2012_v1.pdf |title=წლიური ანგარიში 2012 |publisher=თბილისის სატრანსპორტო კომპანია |year=2013 |accessdate=2019-03-31 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401024401/http://ttc.com.ge/files/pdf/2013/Annual_report_2012_v1.pdf |archivedate=2019-04-01 }}</ref><ref name="ttc-reserves">{{cite book|url=http://www.tsu.ge/data/file_db/economist_faculty/satransp.pdf |title=თბილისის სატრანსპორტო კომპანიის ფინანსური გაუმჯობესების რესერვები |publisher=თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი |year=2016 |page=97 |isbn=978-9941-13-570-5 |first=ელენე|last=ხარაბაძე|first2=ლევან|last2=საბაური|first3=ნანა|last3=სრესელი|first4=ნაძეჟდა|last4=კვატაშიძე|first5=მერაბ|last5=ჯიქია |accessdate=2019-03-31}}</ref>

==== მიკროავტობუსების რეგულირება ====
[[ფაილი:Tbilisi_MinibusMarshrutka.jpg|მინი|„[[ფორდი]]ს“ მიკროავტობუსები დატვირთულ მაგისტრალურ გამზირზე|220px]]
[[2011]] წლის [[14_იანვარი|იანვარში]] ჩატარდა [[ტენდერი]],<ref>{{cite web |url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/147717-tvitmmartvelobebs-sakalako-regularul-samgzavro-gadaqvanebze-konkursis-gamocxadeba-uaxloes-dgeebshi-sheezlebat/?ar=A |publisher=ინტერპრესნიუსი |accessdate=2019-03-30 |date=2010-10-15 |title=საქალაქო რეგულარულ სამგზავრო გადაყვანებზე კონკურსის გამოცხადება}}</ref> რომლის მიხედვითაც კერძო სუბიექტს [[2031]] წლამდე გადაეცა დედაქალაქში [[სამარშრუტო_ტაქსი|სამარშრუტო ტაქსებით]] მომსახურების უფლება.<ref>{{cite web |url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/158029-tbilisshi-samarshruto-taksebistvis-gamocxadebul-tendershi-otxma-kompaniam-gaimarjva/ |publisher=ინტერპრესნიუსი |accessdate=2019-03-30 |date=2011-01-31|title=თბილისში სამარშრუტო ტაქსებისთვის გამოცხადებულ ტენდერში ოთხმა კომპანიამ გაიმარჯვა}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.amerikiskhma.com/a/article-------------------------115016799/533878.html |title=სამარშრუტო ტაქსების ბიზნესი|publisher=ამერიკის ხმა |date=2011-02-01|accessdate=2019-03-30}}</ref> ხელშეკრულებით კომპანიას მომდევნო წლის [[15_იანვარი|15 იანვრამდე]] ეტაპობრივად უნდა შემოეყვანა ახალი 3068 ერთეული ქარხნულად სამგზავროდ გამზადებული 16-ადგილიანი [[ფურგონი (ავტომობილი)|ფურგონის]] ტიპის ავტომობილი. ყვითელი ფერის [[თურქეთი|თურქეთში]] წარმოებული „[[ფორდი|ფორდ-ტრანზიტის]]“ მარკის მიკროავტობუსები, თითოეული 40 ათას დოლარამდე ღირებულებით, თბილისში გამოჩნდა [[15 ივლისი]]დან და დაიწყო მოძრავი ერთეულების ჩანაცვლება, რაც დასრულდა ერთი წლის შემდეგ, განსაზღვრულ თარიღზე 7 თვის ვადაგადაცილებით.<ref>{{cite web |url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/189579-tbilisis-meriam-samarshruto-kompaniebi-daajarima/ |publisher=ინტერპრესნიუსი |title=თბილისის მერიამ სამარშრუტო კომპანიები დააჯარიმა |date=2012-01-13 |accessdate=2019-03-30}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.kvirispalitra.ge/economic/10971-satendero-pirobebis-darghveebi-mkholod-100-larad-fasdeba.html?all=1&add_new=0&reply=0 |title= სატენდერო პირობების დარღვეები მხოლოდ 100 ლარად ფასდება |publisher=კვირის პალიტრა |date=2012-01-23 |accessdate=2019-03-30}}</ref> ამასთანავე, [[2012]] წლის [[მაისი]]დან სამარშრუტო ტაქსების ხაზები კვლავ დაბრუნდა ქალაქის ცენტრალურ ქუჩებსა და მაგისტრალებზე.<ref>{{cite web|url=https://tabula.ge/ge/news/546954-mikroavtobusebi-tsentralur-gamzirebze|title=მიკროავტობუსები ცენტრალურ გამზირებზე იმოძრავებენ|publisher=ტაბულა|date=2012-05-04|accessdate=2019-03-30|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221130140327/https://tabula.ge/ge/news/546954-mikroavtobusebi-tsentralur-gamzirebze|archivedate=2022-11-30}}</ref><ref>{{cite web |title=კონკურსი M2 კატეგორიის ავტობუსებით რეგულარული სამგზავრო გადაყვანის ნებართვის მოსაპოვებლად |publisher=ქალაქ თბილისის მთავრობა |date=2010-11-22 |accessdate=2019-03-30 |url=http://momxmarebeli.ge/images/file_562592.pdf }}</ref><ref>{{cite web |url=http://netgazeti.ge/news/8992/ |title=თბილისში ახალი სამარშრუტო ტაქსები|publisher=netgazeti.ge |date=2011-02-01|accessdate=2019-03-30}}</ref>

რეგულაცია მოიცავდა კონდიცირების სისტემით უზრუნველყოფას, დასაშვებზე მეტი (ფეხზე მდგომი) მგზავრების გადაყვანის აკრძალვასა და ნებისმიერ ადგილას მოთხოვნით გაჩერების შეზღუდვას. ხელმისაწვდომობის შესანარჩუნებლად მიმდინარეობდა ტარიფზე მოლაპარაკებაც, მაგრამ დედაქალაქისთვის მიკროავტობუსების ტევადობა და რაოდენობა არასაკმარისი აღმოჩნდა, თითო მგზავრის გადაყვანის ხარჯიც მაღალი იყო და ზემოთ აღნიშნული ვერცერთი მიზანი ვერ შესრულდა. ინვესტიციის ასანაზღაურებლად კერძო კომპანიას მაინც მოუწია ტარიფის ზრდა, კონდიცირების სისტემაც ვერ გამართა სათანადოდ<ref>{{cite web |url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/207884-gamortuli-kondicionerebis-gamo-mikrovatobusebis-mzgolebi-daisajnen/ |title=გამორთული კონდიციონერების გამო, მიკროვატობუსების მძღოლები დაისაჯნენ |publisher=ინტერპრესნიუსი |date=2012-07-17 |accessdate=2019-03-30}}</ref> და მგზავრობის მაღალი მოთხოვნის გამო გაგრძელდა ქაოსურად გაჩერება და ხალხის ფეხზე დაყენება.<ref>{{cite web|url=http://tm.ge/?menuid=4&id=2&lang=1 |title="თბილისის მიკროავტობუსი" პირობას დებს, რომ მიკროავტობუსების გადატვირთულობის პრობლემა მალე მოგვარდება| publisher=commersant.ge |date=2012-01-31|accessdate=2019-03-30}}</ref> ხარჯების შემცირების მიზნით კომპანიას მანქანების გაზზე გადაყვანის მცდელობაც ჰქონდა, მაგრამ საზოგადოების პროტესტისა და მერიის მიერ გამოვლენილი უსაფრთხოების ხარვეზების გამო სასამართლო გადაწყვეტილებით აღიკვეთა.<ref>{{cite web|url=http://for.ge/view/38588/yviTel-marSrutkebSi-gazi-daamontaJes.html|publisher=for.ge|title=ყვითელ „მარშრუტკებში“ გაზი დაამონტაჟეს|date=2015-04-1|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web|url=http://old.1tv.ge/ge/news/view/160746.html|publisher=პირველი არხი|title=თბილისში მოძრავი მიკროავტობუსები, გაზის ნაცვლად, დიზელის სისტემაზე გადადიან|date=2017-05-12|accessdate=2019-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190331140252/http://old.1tv.ge/ge/news/view/160746.html|archivedate=2019-03-31}}</ref> [[2014]] წელს „ფორდ-ტრანზიტის“ მარკის სამგზავრო ფურგონებით განახლდა ავტოპარკი თბილისი-რუსთავის საქალაქთაშორიო ხაზებზეც.<ref>{{cite web|url=http://www.bpn.ge/article/3448-rustavi-tbilisis-samarshuto-xazis-dasakaveblad-ori-kompania-ibrzolebs/|title=რუსთავი-თბილისის სამარშუტო ხაზის დასაკავებლად ორი კომპანია იბრძოლებს|publisher=bpn.ge|date=2014-03-18|accessdate=2019-03-30}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/278102-intertransma-rustavshi-qviteli-mikroavtobusebi-sheiqvana/|title=,,ინტერტრანსმა" რუსთავში ყვითელი მიკროავტობუსები შეიყვანა|publisher=ინტერპრესნიუსი|date=2014-04-15|accessdate=2019-03-30}}</ref>

=== ხელმეორე რეფორმების ხანა ===
დედაქალაქში გაუარესებული სატრანსპორტო მომსახურებისა და დამძიმებული ეკოლოგიური მდგომარეობის გამო, ჯერ კიდევ 2010 წლიდან [[არასამთავრობო_ორგანიზაცია|არასამთავრობო ორგანიზაციების]] ძალისხმევით დაიწყო ჩქაროსნული ტრამვაის სისტემის დანერგვაზე ფიქრი, რომელიც მსხვილი მგზავრბრუნვის არტერია უნდა გამხდარიყო ავტობუსების და მიკროავტობუსების ქსელისთვის და ნაწილობრივ მეტროს ფუნქცია შეეთავსებინა უბნებში, რომელთაც ვერ ფარავს [[თბილისის მეტროპოლიტენი]]. მერიამ [[2011]] წელს საფრანგეთისგან მიღებული 1 მილიონი ევროს გრანტით კვლევაც დაუკვეთა [[საფრანგეთი|ფრანგულ]] საკონსულტაციო ჯგუფ „სისტრას“ ([[:en:SYSTRA|ინგ. SYSTRA]]), რომლის შედეგებითაც პროექტი 500 მილიონ ევრომდე ჯდებოდა და მის განსახორციელებლად თანხის მოძიება სამომავლოდ გადაიდო.<ref>{{cite web|url=http://www.radiotavisupleba.ge/a/2211964.html |title=
თბილისში ტრამვაი ბრუნდება| publisher=რადიო თავისუფლება |date=2010-11-05|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref name="fact-tram">{{cite web|url=http://factcheck.ge/ka/story/21530-ra-bedi-etsia-thbilisshi-tramvais-aghdgenis-proeqts-da-eqneba-thu-ara-dedaqalaqs-tramvai |title=რა ბედი ეწია თბილისში ტრამვაის აღდგენის პროექტს და ექნება თუ არა დედაქალაქს ტრამვაი  | publisher=ფაქტ-მეტრი|date=2016-04-04|accessdate=2019-03-31}}</ref>

2013 წლის [[4_ნოემბერი|4 ნოემბერს]] გამოცხადდა ტენდერი ავტობუსების განსაახლებლად და ევროპულ ბრენდებთან შედარებით დაბალი ფასი (30 მილიონი ლარი) ჩინურმა კომპანიამ დააფიქსირა,<ref name="first-tender">{{cite web|url=http://ka-ge.facebook.com/ttc.com.ge/posts/d41d8cd9/702005273145804/|publisher=თბილისის მერია|title=თბილისის მერიამ ქალაქში 100 ახალი ავტობუსის შესაძენად, ტენდერი 4 ნოემბერს გამოაცხადა|date=2013-11-25|accessdate=2019-03-31}}</ref> მაგრამ ხარისხის ევროპული სერტიფიკატის არქონის გამო ტენდერიდან მოიხსნა. გადაწყვეტილების გაასაჩივრების შედეგად ტენდერი შეჩერდა,<ref>{{cite web |url=http://www.bpn.ge/article/2509-chinuri-kompaniis-sachivris-gamo-100-axali-avtobusis-tenderi-shecherebulia/ |title=ჩინური კომპანიის საჩივრის გამო 100 ახალი ავტობუსის ტენდერი შეჩერებულია |publisher=bpn.ge |date=2013-12-16 |accessdate=2019-03-31}}</ref> ერთი თვის შემდეგ კი ბიუჯეტის დაუმტკიცებლობის საბაბით მერიამ შეწყვიტა.<ref>{{cite web |url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/264798-davebis-ganxilvis-sabchom-tbilisis-meriis-cinaagmdeg-kompania-xiamen-golden-dragon-bus-co-ltd-s-sarcheli-daakmaqopila/ |title=დავების განხილვის საბჭომ თბილისის მერიის წინააღმდეგ კომპანია XIAMEN GOLDEN DRAGON BUS Co Ltd–ს სარჩელი დააკმაყოფილა |publisher=ინტერპრესნიუსი |date=2013-12-24 |accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/265182-tbilisis-meria-avtobusebis-shesazenad-gamocxadebuli-tendertan-dakavshirebit-gancxadebas-avrcelebs/ |title=თბილისის მერია ავტობუსების ტენდერთან დაკავშირებით განცხადებას ავრცელებს|publisher=ინტერპრესნიუსი |date=2013-12-27 |accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web |url=http://tenders.procurement.gov.ge/public/?go=96819&lang=ge# |publisher=სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტო |title=ავტობუსების ელექტრონული ტენდერი|date=2013-11-04 |accessdate=2019-03-31}}</ref> გარდა ამისა, გადაიდო ახალი ავტოპარკის მშენებლობაც და არც 2014 წელს არ განახლებულა საჭირო თანხების მოუძიებლობის გამო.<ref>{{cite web |url=http://factcheck.ge/ka/story/13604-mimdinare-tsels-100-akhali-ekologiurad-suphtha-da-shshm-pirebze-adaptirebuli-avtobusebis-shemoqhvana-imis-gamo-ver-gankhortsielda-rom-qalaqis-sakrebulom-satchiro-thankha-ar-gamoqho |title= მიმდინარე წელს, ახალი ავტობუსების შესყიდვის პრობლემები|publisher=ფაქტ-მეტრი |date=2014-07-07 |accessdate=2019-03-31}}</ref> დედაქალაქის ახალმა ხელმძღვანელობამ კი „სისტრას“ შემოთავაზებულ ძვირადღირებულ რეფორმაზე უარი თქვა და პრიორიტეტი კვლავ ავტობუსების ქსელის განვითარებას მიანიჭა.<ref name="fact-tram" />

[[2013]] წელს ბათუმის ავტობუსებს მილიონ ლარად შეემატა 21 ერთეული „ფავის“ (FAW) მარკის 80 მგზავრზე გათვლილი მოდელები, აღჭურვილი ეტლით მოსიარულეთა პანდუსებითა და კონდიცირების სისტემით.<ref name="batumi-fact" /><ref>{{cite web|url=http://batumelebi.netgazeti.ge/news/6419/|publisher=netgazeti.ge|title=ხვალიდან ბათუმში პანდუსიანი ავტობუსები იმოძრავებს|date=2013-01-22|accessdate=2019-03-31}}</ref> იმავე წლის ზაფხულში კი თბილისის მერიამაც განაცხადა, რომ იგეგმებოდა 100 თანამედროვე, ბუნებრივ აირზე მომუშავე (მცირე გამონაბოლქვით, სუნისა და კვამლის არმოქნე) ტევადი 12-მეტრიანი ავტობუსების შესყიდვა.<ref name="first-tender" /><ref>{{cite web|url=http://www.info9.ge/sazogadoeba/77975.html?lang=ka-GE|publisher=info9.ge|title=ბათუმის მერიამ 21 ახალი ავტობუსი შეიძინა|date=2013-01-24|accessdate=2019-03-31}}</ref>

==== ავტობუსების განახლების პირველი ტალღა ====
[[ფაილი:MAN_A21_in_Tbilisi,_Georgia.jpg|მინი|[[გერმანია|გერმანული]] თანამედროვე ტიპის ავტობუსი, ადაპტირებული სპეციალური საჭიროების მქონე მგზავრებზე და მომუშავე შეკუმშულ აირზე გარემოზე შემცირებული ზემოქმედებით|220px]]
[[2015]] წელს ავტოპარკის ახალი ერთეულებით შევსება იგეგმებოდა [[ევროპის_ზაფხულის_ახალგაზრდული_ოლიმპიური_ფესტივალი_2015|ოლიმპიური ფესტივალის]] დაწყებამდე<ref>{{cite web| url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/298630-davit-narmaniam-tbilisis-satransporto-kompanias-davaleba-misca/ |title=მერის დავალება თბილისის სატრანსპორტო კომპანიას | publisher=ინტერპრესნიუსი |date=2014-09-26|accessdate=2019-03-30}}</ref><ref>{{cite web| url=http://netgazeti.ge/news/35315/ |title=თბილისის მერმა დედაქალაქის სატრანსპორტო კომპანიის საქმიანობის ანგარიში მოისმინა| publisher=netgazeti.ge|date=2014-09-26|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web| url=http://www.worldsport.ge/ge/page/123287_olimpiuri-sofeli-oficialurad-gaixsna |title=ოლიმპიური სოფელი ოფიციალურად გაიხსნა| publisher=worldsport.ge|date=2015-07-20|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web| url=http://www.skyscrapercity.com/showpost.php?p=125694150&postcount=47 |title=Tbilisi 2015 European Youth Olympyc Festival | publisher=skyscrapercity.com|date=2015-07-20|accessdate=2019-03-31}}</ref> და იმავე წლის [[მარტი|მარტში]] [[იაპონია|იაპონიის]] მთავრობასთანაც შედგა შეთანხმება თბილისში ჰიბრიდული ელექტროავტობუსების შემოსაყვანად,<ref>{{cite web| url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/320573-tbilisistvis-hibriduli-avtobusebis-shezena-igegmeba/ |title=თბილისისთვის ჰიბრიდული ავტობუსების შეძენა იგეგმება | publisher=ინტერპრესნიუსი |date=2015-03-10|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web| url=http://liberali.ge/news/view/15211/tbilisis-tsentraluri-natsilis-marshrutebze-hibriduli-avtobusebi-dainishneba |title=თბილისის ცენტრალური ნაწილის მარშრუტებზე ჰიბრიდული ავტობუსები დაინიშნება | publisher=ლიბერალი |date=2015-03-10|accessdate=2019-03-31}}</ref> მაგრამ არცერთი პროექტი არ განხორციელებულა.<ref>{{cite web| url=http://www.bpn.ge/article/14616-ratom-ar-chans-tbilisis-kuchebshi-dapirebuli-hibriduli-avtobusebi/ |title=რატომ არ ჩანს თბილისის ქუჩებში დაპირებული ჰიბრიდული ავტობუსები | publisher=bpn.ge|date=2015-08-25|accessdate=2019-03-31}}</ref> წლის ბოლოს კი [[ევროპის_რეკონსტრუქციისა_და_განვითარების_ბანკი|ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკმა (EBRD)]] ქალაქის ხელმძღვანელობას გამოუყო 27 მილიონი ევროს შეღავათიანი კრედიტი და [[ევროკავშირი|ევროკავშირის]] ფონდიდან 7 მილიონიანი გრანტი ავტობუსების შესაძენად.<ref>{{cite web|url=http://bfm.ge/2016-wlis-ivlisidan-tbiliss-akhali-12-metriani-avtobusebi-eqneba/|title=2016 წლის ივლისიდან თბილისს ახალი, 12–მეტრიანი ავტობუსები ექნება|publisher=bfm.ge|date=2015-11-05|accessdate=2019-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190331221322/http://bfm.ge/2016-wlis-ivlisidan-tbiliss-akhali-12-metriani-avtobusebi-eqneba/|archivedate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web| url=http://www.ebrd.com/documents/comms-and-bis/psd-47166.pdf?blobnocache=true |title=თბილისის ავტობუსების პროექტი | publisher=EBRD |date=2016-01-28|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web| url=http://factcheck.ge/ka/story/34626-biujetshi-gamovnakheth-shesadzlebloba-rom-tselsve-shemoviqhvanoth-sul-mtsire-100-akhali-ekologiurad-suphtha-avtobusi |title=2018 წელს 100 ახალი, ეკოლოგიურად სუფთა ავტობუსის შეძენა | publisher=ფაქტ-მეტრი|date=2018-03-05|accessdate=2019-03-31}}</ref> ასევე გაგრძელდა მუშაობა დამატებით 19 მილიონი ლარის მოსაძიებლად ახალი მუნიციპალური ავტობუსების ბაზის მშენებლობისთვის.<ref>{{cite web| url=http://www.ghn.ge/com/news/view/146439 |title=საქალაქო ავტობუსების პარკი 150 ერთეულით განახლდება | publisher=ghn.ge |date=2015-12-27|accessdate=2019-03-31}}</ref>

[[2016]] წლის [[იანვარი|იანვარში]] ევრობანკის დახმარებით შედგა ტენდერი 175-მდე ავტობუსის შესაძენად<ref>{{cite web| url=http://fortuna.ge/fortuna/post/tbilisshi-akhali-avtobusebis-shemoyvanastan-dakavshirebuli-tenderi-dasrulda/ |title=თბილისში ახალი ავტობუსების შემოყვანასთან დაკავშირებული ტენდერი დასრულდა | publisher=fortuna.ge |date=2016-03-18|accessdate=2019-03-31}}</ref> და ექვს თვეში გამარჯვებულად გამოცხადდა კომპანია Man Truck & Bus AG, რომლის წარმომადგენელიც საქართველოში „[[Tegeta_Motors|თეგეტა-მოტორსია]]“,<ref>{{cite web| url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/388133-sektembridan-tbilisshi-axali-lurji-peris-avtobusebi-ivlis/ |title=სექტემბრიდან თბილისში ახალი, ლურჯი ფერის ავტობუსები ივლის | publisher=ინტერპრესნიუსი |date=2016-07-12|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web | url=http://commersant.ge/ge/post/ra-feris-avtobusebi-chaanacvlebs-tbilisshi-yvitel-avtobusebs-prezentacia-xval-gaimarteba | title=სასტუმრო „რედისონში“ ახალი ავტობუსების პრეზენტაცია გაიმართება | publisher=commersant.ge | date=2016-07-11 | accessdate=2019-03-31 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20190331225317/https://commersant.ge/ge/post/ra-feris-avtobusebi-chaanacvlebs-tbilisshi-yvitel-avtobusebs-prezentacia-xval-gaimarteba | archivedate=2019-03-31 }}</ref> სექტემბრის ბოლოდან კი ეტაპობრივად დაიწყო 235 ათასი ევროს ღირებულების 143 ერთეული MAN-ის მარკის Lion city-ის სერიის ლურჯი ავტობუსების შემოყვანა და ხაზებზე გაშვება,<ref>{{cite web| url=http://fortuna.ge/fortuna/post/man-is-pirveli-avtobusi-ukve-saqartveloshia/ |title=MAN-ის პირველი ავტობუსი უკვე საქართველოშია | publisher=fortuna.ge |date=2016-09-23|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.tbilisi.gov.ge/news/2978 | title=“Man”-ის ახალი ავტობუსები ხაზზე გავიდა | publisher=თბილისის მერია | date=2016-10-06 | accessdate=2019-03-31 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401022144/http://www.tbilisi.gov.ge/news/2978 | archivedate=2019-04-01 }}</ref> რაც აპრილში დასრულდა.<ref>{{cite web|url=http://expressnews.com.ge/?id=43421|title=თბილისში MAN-ის ავტობუსების შემოყვანა დასრულდა|publisher=epn.ge|date=2017-04-11|accessdate=2019-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190331232800/http://expressnews.com.ge/?id=43421|archivedate=2019-03-31}}</ref>

[[2016]] წლის [[26_მაისი|26 მაისს]], სტამბულის მერიამ თბილისს საჩუქრად გადასცა 5 ცალი მეორეული გამოყენების [[1997]] წლის „მერსედეს-კონექტოს“ მარკის O345 ავტობუსი,<ref>{{cite web| url=http://www.interpressnews.ge/ka/article/375842-stambolis-meria-tbiliss-sachukrad-5-avtobuss-gadascems/?ar=A |title=სტამბოლის მერია თბილისს საჩუქრად 5 ავტობუსს გადასცემს| publisher=ინტერპრესნიუსი|date=2016-04-19|accessdate=2019-03-31}}</ref> რომლებიც გამოიყენებოდა [[თბილისის_საერთაშორისო_აეროპორტი|აეროპორტის]] მარშრუტის ღამის რეისსა და წრიულ ხაზებზე<ref>{{cite web| url=http://netgazeti.ge/news/127261/ |title=თბილისის აეროპორტისკენ ავტობუსები ღამის განმავლობაშიც იმოძრავებს| publisher=netgazeti.ge|date=2016-05-07|accessdate=2019-03-31}}</ref> მაგრამ ტექდათვალიერების შედეგად გამოვლენილი ხარვეზების გამო,<ref>{{cite web| url=http://sao.ge/files/auditi/auditis-angarishebi/2018/atmosferuli-haeris-dabinzureba.pdf |title=ეფექტიანობის აუდიტის ანგარიში| publisher=სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტო |date=2018|accessdate=2019-03-31}}</ref> დაახლოებით ერთი წლის შემდეგ, მოიხსნა და ახალი ერთეულებით ჩანაცვლდა.<ref>{{cite web|url=http://www.tbilisi.gov.ge/news/3332|title=2 თებერვლიდან „მანი“-ს ახალი ავტობუსები N37 მარშრუტზე იმოძრავებს|publisher=თბილისის მერია|date=2017-02-1|accessdate=2019-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401022237/http://www.tbilisi.gov.ge/news/3332|archivedate=2019-04-01}}</ref>

[[2017]] წლის [[ივლისი|ივლისში]], პირველად [[1963]] წლის შემდეგ, გაიხსნა ახალი მუნიციპალური ავტობაზა თანამედროვე ავტობუსების სათანადო მომსახურებისთვის 377 ადგილით.<ref>{{cite web |url=http://tbilisi.gov.ge/news/3866 |title=თბილისში ახალი მუნიციპალური ავტობაზა გაიხსნა |publisher=თბილისის მერია |year=2017-07-17|accessdate=2019-03-31}}</ref> შესაბამისად, იმავე თვეში დარჩენილი ახალი ავტობუსებიც, ჯამში 143<ref>{{cite web|url=http://imedinews.ge/ge/saqartvelo/19924/dgeidan-manis-akhali-avtobusebi-qalaqis-titqmis-kvela-ubanshi-imodzravebs|title=დღეიდან Man-ის ახალი ავტობუსები ქალაქის თითქმის ყველა უბანში იმოძრავებს|publisher=imedinews.ge|date=2017-07-17|accessdate=2019-03-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190401004618/https://imedinews.ge/ge/saqartvelo/19924/dgeidan-manis-akhali-avtobusebi-qalaqis-titqmis-kvela-ubanshi-imodzravebs|archivedate=2019-04-01}}</ref> (კომპანიაში ირიცხება 144<ref>{{Cite web|year=2017|url=https://tbilisi.gov.ge/news/4569|title=თბილისს საჩუქრად MAN-ის ახალი ავტობუსი გადაეცა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240124170802/https://tbilisi.gov.ge/news/4569|archivedate=24-01-2024|accessdate=24-01-2024|author=თბილისის მერია}}</ref>) სრულად გაეშვა 12 ხაზზე.<ref>{{cite web| url=https://tbilisi.gov.ge/img/original/2017/11/10/TBILISISTVIS.pdf |title=თბილისის მერიის ანგარიში 2017| publisher=თბილისის მერია |date=2017|accessdate=2022-03-07}}</ref><ref>{{cite web| url=http://tenders.procurement.gov.ge/public/library/files.php?mode=que&file=177143&code=1508971588 |title=სადაზღვევო მომსახურება| publisher=სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტო |date=2017|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web| url=http://tenders.procurement.gov.ge/public/library/files.php?mode=que&file=177142&code=1508971552 |title=სადაზღვევო მომსახურების პირობები| publisher=სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტო |date=2017|accessdate=2019-03-31}}</ref> თბილისის ავტობუსებს, დამატებით კიდევ ორი ბაზა ემსახურება: [[სამგორი|სამგორის რაიონში]] N1 და [[გლდანის რაიონი|გლდანში]] N3, [[სარაჯიშვილი_(თბილისის_მეტრო)|სარაჯიშვილის მეტროს]] მიმდებარედ. 2017 წლამდე N2 მდებარეობდა აგრეთვე გლდანში, [[ახმეტელის_თეატრი_(თბილისის_მეტრო)|ახმეტელის მეტროსთან]],<ref>{{cite web| url=http://tenders.procurement.gov.ge/public/library/files.php?mode=app&file=7575&code=1295027854 |title=თბილისის სატრანსპორტო კომპანიიის სატენდერო დოკუმენტაცია| publisher=სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტო|date=2011|accessdate=2019-03-31}}</ref> ახალი ბაზის აშენების შემდეგ კი გაუქმდა.<ref>{{cite web| url=http://tbsakrebulo.gov.ge/uploads/2/2019/45-2019.pdf |title=განაშენიანების რეგულირების გეგმა| publisher=თბილისის მუნიციპალიტეტის საკრებულო |date=2019-02-12|accessdate=2019-03-31}}</ref> ასევე, ავტობაზის ფუნქციას ითავსებს მომსახურებისა და კაპიტალური შეკეთებისთვის განკუთვნილი [[ავჭალა|ავჭალის]] ავტოსერვისცენტრის ტერიტორია.<ref>{{cite web| url=http://tenders.procurement.gov.ge/public/library/files.php?mode=que&file=469855&code=1547745476 |title=თბილისის სატრანსპორტო კომპანიის ავტოსერვისცენტრის კეთილმოწყობის საპროექტო დოკუმენტაციის მომზადება| publisher=სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტო |date=2019-01-18|accessdate=2019-03-31}}</ref><ref>{{cite web| url=http://tenders.procurement.gov.ge/public/library/files.php?mode=que&file=471367&code=1547832900 |title=თბილისის სატრანსპორტო კომპანიის ავტოსერვისცენტრის კეთილმოწყობის საპროექტო დოკუმენტაციის მომზადების შესყიდვის ტენდერი| publisher=სახელმწიფო შესყიდვების სააგენტო |date=2019-01-18|accessdate=2019-03-31}}</ref> იგეგმება მეოთხე ავტობაზის მშენებლობა აეროპორტთან.

==== ავტობუსების განახლების მეორე ტალღა ====
[[2018]] წელს დედაქალაქის ახალმა ხელმძღვანელობამ შეიმუშავა სატრანსპორტო პოლიტიკის სამოქმედო გეგმა, რომელიც ითვალისწინებდა მომდევნო ოთხი წლის განმავლობაში 511 ერთეული ამორტიზებული ყვითელი (უკრაინული) ავტობუსის სრულად ჩანაცვლებას და 2020 წლისთვის ავტოპარკის 655-იდან 900 ერთეულამდე გაზრდას.<ref>{{Cite web|url=https://www.tbilisi.gov.ge/news/5767|title=თბილისის მერმა დედაქალაქის სატრანსპორტო პოლიტიკა წარადგინა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180823205405/https://www.tbilisi.gov.ge/news/5767|year=2018|archivedate=2018-08-23|access-date=2023-08-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.interpressnews.ge/ka/article/505022-2018-2019-clebshi-511-amortizebuli-avtobusis-srulad-chanacvleba-igegmeba-2020-clistvis-axali-avtobusebis-raodenoba-900-mde-gaizrdeba|year=2018|title=ამორტიზებული ავტობუსის სრულად ჩანაცვლება იგეგმება|access-date=2023-08-21}}</ref> იმავე წელსვე შესწორებული ბიუჯეტით გამოიყო 50 მილიონი ლარი ასამდე ავტობუსის შესაძენად და<ref>{{Cite web|title=ბიუჯეტში განხორციელებული ცვლილების შედეგად, თბილისში 100 ახალი ავტობუსის შემოყვანა მოხდება|url=https://www.interpressnews.ge/ka/article/477723-biujetshi-ganxorcielebuli-cvlilebis-shedegad-tbilisshi-100-axali-avtobusis-shemoqvana-moxdeba|year=2018|access-date=2023-08-21}}</ref> გამოცხადებული ტენდერის რამდენჯერმე ჩაშლის შემდგომ, მესამე ჯერზე, 5 ივლისს გაიმარჯვა „თეგეტამ“, რომელსაც 9 თვეში უნდა შემოეყვანა 45 მილიონი ლარის ღირებულების 90 ერთეული დიზელზე მომუშავე 10-მეტრიანი MAN Lion's City M ტიპის A47 მოდელი 82 მგზავრის ტევადობით. პირველი 50 ერთეული მომდევნო წლის აპრილში გამოჩნდა, ხოლო დარჩენილი 40 ერთეული კომპანიამ ვადაგადაცილებით შემოიყვანა. ნოემბერშივე გამოცხადდა კიდევ ერთი ტენდერი 65 მილიონი ლარის ღირებულების 220 ერთეული მცირე ზომის, 8-მეტრიანი, ავტობუსების შემოსაყვანად,<ref name=":0">{{Cite web|url=https://factcheck.ge/ka/story/39050-%E1%83%A4%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%90%E1%83%93-%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A9%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%95%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%92%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%A0%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%92%E1%83%95%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%95%E1%83%A1|title=ფაქტობრივად ყვითელი ავტობუსების ჩანაცვლების პროგრამა დასრულებული გვაქვს|year=2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230329233559/https://factcheck.ge/ka/story/39050-%E1%83%A4%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%90%E1%83%93-%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A9%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%95%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%9E%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%92%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%A0%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%92%E1%83%95%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%95%E1%83%A1|archivedate=2023-03-29|access-date=2023-08-21}}</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=https://factcheck.ge/ka/story/41302-%E1%83%97%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%9D-%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%90-%E1%83%A0%E1%83%90-%E1%83%98%E1%83%AC%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%A8%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1|title=თბილისის სატრანსპორტო პოლიტიკა - რა იწვევს დედაქალაქში საცობებს?|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221207002031/https://factcheck.ge/ka/story/41302-%E1%83%97%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%9D-%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%90-%E1%83%A0%E1%83%90-%E1%83%98%E1%83%AC%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%95%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%A8%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1|archivedate=2022-12-07|access-date=2023-08-21}}</ref> რომელიც ოთხთვიანი დავის შემდეგ, [[2019]] წლის აპრილში, დასრულდა „ჯითი ჯგუფის“ გამარჯვებით და სექტემბრიდან წლის ბოლომდე უნდა მოეწოდებინა თურქულ-იაპონური მწარმოებლის, „ანადოლუ-ისუზუს“ (Anadolu Isuzu) მიერ გამოშვებული 53-ადგილიანი ავტობუსი Novo City Life. სექტემბერში ევრობანკის 65-მილიონიანი სესხით გამოცხადდა ტენდერი 12-მეტრიანი ბუნებრივ აირზე მომუშავე ავტობუსების შესაძენადაც და კვლავ გაიმარჯვა კომპანია „თეგეტამ“ თურქული მწარმოებლის, „ბიემსის“ (BMC OTOMOTIV SANAYI VE TICARET AS) 90 მგზავრზე გათვლილი მოდელით PROCITY.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> საბოლოოდ, [[2020]] წლის თებერვალში დასრულდა მცირე და საშუალო ზომის (ISUZU, MAN) ავტობუსების შემოყვანა და ოქტომბერში შემოვიდა სრული ზომის 126 ერთეული „ბიემსიც“, რის შემდეგაც „ბოგდანის“ ათმეტრიანი ავტობუსების გამოყენება შეწყდა.<ref name=":0" /><ref name=":1" />

[[2021]] წელს მხარეთა შეთანხმებით კიდევ 100 ერთეული „ბიემსი“ დაემატა ავტოპარკს და ახალი ავტობუსების რაოდენობამ 680 შეადგინა, ასევე გაიმართა ტენდერი 21 მილიონ ევროდ 180 ერთეული რვამეტრიანი „ისუზუს“ შესყიდვაზე<ref>{{Cite web|url=https://bm.ge/news/tbilisis-meria-80-milion-larad-ji-ti-jgufisgan-180-avtobuss-yidulobs/86545|year=2021|title=მერია ISUZU-ს მარკის 180 ერთეულ 8-მეტრიან ავტობუსს 21.3 მილიონ ევროდ ანუ დღევანდელი ღირებულებით 79.7 მილიონ ლარად შეიძენს.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230822055126/https://bm.ge/news/tbilisis-meria-80-milion-larad-ji-ti-jgufisgan-180-avtobuss-yidulobs/86545|archivedate=2023-08-22|access-date=2023-08-22}}</ref> და წლის ბოლოს უკვე 35 ერთეული შემოვიდა. შედეგად, „ბოგდანის“ ტიპის მცირეზომიანი ავტობუსები დედაქალაში 15-წლიანი გამოყენების შემდეგ საბოლოოდ მოიხსნა ხაზებიდან და ყვითელი ავტობუსების ჩანაცვლების პროგრამა დასრულებულად გამოცხადდა. საბოლოო ჯამში, [[2022]] წლისთვის სატრანსპორტო კომპანიაში ირიცხებოდა 860 ავტობუსი, ხაზებზე სამოძრაოდ შვიდასამდე, ხოლო დანარჩენი — სარეზერვოდ.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> 2021 წელს დაიგეგმა ორასი 18-მეტრიანი ავტობუსის შეძენა „ევრობანკის“ სესხით, მაგრამ საბოლოოდ გადაწყდა საბიუჯეტო სახსრების გამოყენება და [[2023]] წლის ივნისში„თეგეტა-მოტორსთან“ ხელშეკრულებით მერიამ შეიძინა 160 ერთეული 162-ადგილიანი (43 დასაჯდომით) [[შესახსრებული ავტობუსი]] 259 მილიონ ლარად (თითო 1,6 მილიონად). პირველი 50 ერთეული მოწოდებული იქნა [[2024]] წლის იანვრისთვის და ამუშავდებიან №301, №302, №308 და №314 მარშრუტებზე,<ref>{{Cite web|url=https://fotobus.msk.ru/news.php?all=1&cid=196&date1=28.01.2024&date2=02.02.2024&ntext=|title=Хронология: Грузия – Автобусный транспорт}}</ref> დანარჩენი მოწოდებული იქნება წლის მეორე ნახევრისთვის. წლის ბოლომდე უნდა დასრულდეს აღნიშნული ავტობუსებისთვის საჭირო ახალი ავტობაზის მშენებლობაც [[თბილისის საერთაშორისო აეროპორტი|თბილისის აეროპორტთან]].<ref>{{Cite web|url=https://www.marneulifm.ge/ka/siakhleebi/article/72595-160-ertheuli-18-metriani-avtobusis-shesyidvaze-tenderi-maisshi-gamockhaddeba--kaladze|title=160 ერთეული 18-მეტრიანი ავტობუსის შესყიდვაზე ტენდერი მაისში გამოცხადდება|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240124175633/https://www.marneulifm.ge/ka/siakhleebi/article/72595-160-ertheuli-18-metriani-avtobusis-shesyidvaze-tenderi-maisshi-gamockhaddeba--kaladze|archivedate=24-01-2024|accessdate=24-01-2024|date=26-04-2023}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.radiotavisupleba.ge/a/32380105.html|title=აეროპორტთან 18-მეტრიანი ავტობუსებისთვის ავტობაზა აშენდება|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230502132947/https://www.radiotavisupleba.ge/a/32380105.html|archivedate=02-05-2023|accessdate=24-01-2024|date=26-04-2023}}</ref><ref>{{Cite web|year=2024|url=https://www.radiotavisupleba.ge/a/%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98-%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A8%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A0%E1%83%90-%E1%83%AE%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%92/32762882.html|title=18-მეტრიანი ავტობუსები საქართველოშია - რა ხდება შემდეგ|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240117155252/https://www.radiotavisupleba.ge/a/%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98-%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%9D%E1%83%A8%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A0%E1%83%90-%E1%83%AE%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%9B%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%92/32762882.html|archivedate=17-01-2024|accessdate=24-01-2024}}</ref>

==== მიკროავტობუსების განახლება ====
2018-2019 წლებში დედაქალაქის ახალი ხელმძღვანელობა კერძო კომპანიისგან მოძველებული ყვითელი მიკროავტობუსებისა შეცვლასა და მომსახურების ხარისხის მოწესრიგებას მოითხოვდა, საპასუხოდ კი კომპანია უსახსრობას ასახელებდა და ტარიფის ზრდას ითხოვდა. საბოლოოდ, საკონსულტაციო კომპანია „სისტრას“ შედგენილი მოდელით მერიასა და კერძო მმართველს შორის შედგა შეთანხმება, რომ 2031 წლამდე, ანუ სანებართვო ვადის ბოლომდე, დედაქალაქის მერია თავად უზრუნველყოფდა მარშრუტების დაგეგმვასა და შემოსავლების ფორმირებას, კომპანიას კი, როგორც დამკვეთი, გადაუხდიდა ანაზღაურებას და მძღოლებსაც აღარ მოუწევდათ ხარჯების დაზოგვა უხარისხო საწვავით, კონდიციონერის გათიშვით ან მგზავრების ფეხზე დაყენებით. ამასთანავე, მერიის ფინანსური მხარდაჭერით, 2020-2023 წლებში სრულად ჩანაცვლდა ძველი ყვითელი მანქანები 33 ათასი ევროს ღირებულების Ford Transit-ის მარკის ლურჯი მიკროავტობუსებით. ხაზების უმეტესობამ ცენტრალური ქუჩებიდან გადაინაცვლა შიდა საუბნო დონეზე, რის შედეგადაც 1500 ერთეულიდან შემცირდა 1000-მდე და ტარიფიც ინტეგრირდა ავტობუსების სისტემაში მის შემავსებლად. მიუხედავად ამისა, 2022 წელს ერთჯერადი მგზავრობის ტარიფი მაინც გაიზარდა, გრძელ მარშრუტებზე კი მცირე ტევადობის გამო კვლავ ვერ აკმაყოფილებს მოსახლეობის მოთხოვნას, დიდია მოცდის დრო და გრძელდება ფეხზე მდგომი მგზავრების გადაყვანა.<ref>{{Cite web|url=https://www.interpressnews.ge/ka/article/646680-ra-da-rogor-icvleba-tbilisshi-satransporto-skemis-mgzavrobis-sapasurisa-da-zonaluri-parkirebis-repormis-parglebshi-interviu-irakli-xmalazestan/|title=რა და როგორ იცვლება თბილისში სატრანსპორტო სქემის, მგზავრობის საფასურისა და ზონალური პარკირების რეფორმის ფარგლებში - ინტერვიუ ირაკლი ხმალაძესთან|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210511224406/https://www.interpressnews.ge/ka/article/646680-ra-da-rogor-icvleba-tbilisshi-satransporto-skemis-mgzavrobis-sapasurisa-da-zonaluri-parkirebis-repormis-parglebshi-interviu-irakli-xmalazestan/|archivedate=11-05-2021|date=16-03-2021|accessdate=28-01-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://bm.ge/news/shemosavali-biujetshi-sheva---ra-garigeba-ideba-tbilisis-mikroavtobussa-da-merias-shoris/77609|title=შემოსავალი ბიუჯეტში შევა - რა გარიგება იდება „თბილისის მიკროავტობუსსა“ და მერიას შორის?|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240128094713/https://counter.top.ge/cgi-bin/count222?ID:108249+JS:11+RAND:9316.660737628064+ISFRM:0+REFERER:https%3A%2F%2Fbm.ge%2Fnews%2Fshemosavali-biujetshi-sheva---ra-garigeba-ideba-tbilisis-mikroavtobussa-da-merias-shoris%2F77609+RESOLUTION:1400x900+JL:https%3A%2F%2Fbm.ge%2Fnews%2Fpirveli-sauniversiteto-klinikarespublikuris-tanamshromlebis-dasaqmebistvis-mzad-aris-levan-ratiani+DEPT:24|archivedate=28-01-2024|date=10-03-2021|access-date=28-01-2024}}</ref>

==== სხვა ქალაქებში ====
2018 წლიდან დაიწყო ავტობუსების განახლება ბათუმშიც. ევრობანკის 5.5 მილიონიანი ევროს სესხითა და გარემოსდაცვითი (E5P) ფონდის 1,5 მილიონიანი გრანტით 2017 წლის ივლისში ქალაქის მერიამ [[უკრაინა|უკრაინული]] „ჩერკასკი ავტობუსისგან“ შეისყიდა „ევრო-5“ სტანდარტის 40 ერთეული „ისუზუ-ატამანის“ (Isuzu-Ataman) მარკის ავტობუსი 60 მგზავრის ტევადობით. 2019 წლის სექტემბერში კი [[ბელარუსი|ბელარუსულ]] „ბელკომუნამაშთან“ გაფორმდა 3-მილიონიანი ხელშეკრულება 8 ერთეული 385 ათასი ევროს ღირებულების 10-მეტრიანი ელექტროავტობუსების შესაძენად და ქალაქში (საქართველოში პირველად) დაიწყო მოძრაობა 2020 წლის ოქტომბერში მარშრუტ #13-ზე.<ref>{{Cite web|url=http://www.sca.ge/geo/list/show/1224-batumis-avtoparks-akhali-avtobusebi-sheemata|title=ბათუმის ავტოპარკს ახალი ავტობუსები შეემატა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240124193332/http://www.sca.ge/geo/list/show/1224-batumis-avtoparks-akhali-avtobusebi-sheemata|archivedate=24-01-2024|date=29-08-2018|accessdate=24-01-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://old.commersant.ge/ge/post/batumi-ert-eleqtroavtobusshi-384-790-evros-ixdis|title=ბათუმი ერთ ელექტროავტობუსში 384 790 ევროს იხდის|archivedate=24-01-2024|date=06-02-2020|accessdate=24-01-2024|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240124194618/https://old.commersant.ge/ge/post/batumi-ert-eleqtroavtobusshi-384-790-evros-ixdis}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.adjara.gov.ge/description.aspx?gtid=1002007|title=ბათუმის ავტოპარკი ელექტროავტობუსებით განახლდა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201126071143/http://www.adjara.gov.ge/description.aspx?gtid=1002007|archivedate=26-11-2020|date=19-10-2020|accessdate=24-01-2024}}</ref> 2021 წელს ავტოპარკს შეემატა თურქეთში 5 მილიონ ევროდ შეძენელი 44 ერთეული (4 ქობულეთს გადაეცა) „ისუზუს“ მარკის ავტობუსი, რომელთაგან 20 ერთეულია 63-მგზავრის ტევადობის 10-მეტრიანი Citibus, ხოლო 24 მათგანი 58 მგზავრის ტევადობის 8-მეტრიანი Novociti Life. მომდევნო წელს კი გამოცხადდა ტენდერი დამატებით კიდევ 65 ერთეული (5 მათგანი ქობულეთისთვის) იმავე მოდელის 10-მეტრიანი ავტობუსების შესაძენად 35 მილიონ ლარად, რის შედეგადაც სრულად ჩანაცვლდა ძველი ყვითელი (Zonda) ავტობუსები. 2023 წლისთვის ბათუმის ავტოპარკი საერთო ჯამში 148 ავტობუსით განახლდა.<ref>{{Cite web|url=https://1tv.ge/news/batumsa-da-qobulets-44-akhali-municipaluri-avtobusi-sheemata/|title=ბათუმსა და ქობულეთს 44 ახალი მუნიციპალური ავტობუსი შეემატა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221028105953/https://1tv.ge/news/batumsa-da-qobulets-44-akhali-municipaluri-avtobusi-sheemata/|archivedate=28-10-2022|date=26-09-2021|accessdate=24-01-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://batumelebi.netgazeti.ge/news/442471/|title=ბათუმი თითო ავტობუსში 536 600 ლარს გადაიხდის – ქალაქი 65 ავტობუსს იყიდის|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221103195215/https://batumelebi.netgazeti.ge/news/442471/|archivedate=03-11-2022|date=16-10-2022|accessdate=24-01-2024}}</ref> 

2019 წელს რეგიონული განვითარების ფონდმა ევრობანკის 18-მილიონიანი ევროს სესხით გამოაცხადა ტენდერი 175 ავტობუსის შესაძენად 6 ქალაქისთვის და მომდევნო წელს 117 ერთეული 8-მეტრიანი და 58 ერთეული 10-მეტრიანი თურქული „ოტოკარის“ ავტობუსები შესაბამისად გადაეცა თელავსა და ფოთს 10-10, ზუგდიდს – 25, გორს – 30, რუსთავს – 40 და ქუთაისს – 60.<ref>{{Cite web|url=http://mdf.org.ge/?site-lang=ka&site-path=news/&id=3986|title=175 ერთეული ავტობუსი ექვს ქალაქს ოქტომბრის თვიდან ეტაპობრივად გადაეცემა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200924105820/http://mdf.org.ge/?site-lang=ka&site-path=news/&id=3986|archivedate=24-09-2020|date=8-09-2020|accessdate=28-01-2024}}</ref>

2020 წელს ქუთაისში დაარსდა „ქუთაისის სატრანპორტო კომპანია“, რომელმაც კერძო მმართველებისგან გადაიბარა მგზავრთა მომსახურება და 14 წლის შემდეგ, 10 სამარშრუტო ხაზზე მოძრავი 66 ძველი ავტობუსის 60 ახალი ერთეულით (6 ცალი 83 მგზავრზე გათვლილი) ჩანაცვლებით, კვლავ აღდგა მუნიციპალური ტრანსპორტი, ხოლო კერძო კომპანიების ხელში დარჩა 41 სამარშრუტო ხაზი 158 მიკროავტობუსით.<ref>{{Cite web|url=http://mdf.org.ge/?site-lang=ka&site-path=news/&id=4160|title=რეგიონებისთვის განკუთვნილი 175 ახალი თანამედროვე სტანდარტების ავტობუსიდან 10 ავტობუსი ქუთაისს გადაეცა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220627215721/http://mdf.org.ge/?site-lang=ka&site-path=news/&id=4160|archivedate=27-06-2022|date=19-11-2020|accessdate=28-01-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://ifact.ge/avtobusebi/|title=ახალი ავტობუსები ქუთაისს – სიახლე თუ ბიუჯეტის ხარჯი?!|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240127203645/https://ifact.ge/avtobusebi/|archivedate=27-01-2024|date=14-04-2021|accessdate=28-01-2024}}</ref>

2023 წელს ცენტრალური მთავრობის გადაწყვეტილებით გამოიყო 53 მილიონი ლარი 154 ერთეული 47 მგზავრზე გათვლილი 8-მეტრიანი ავტობუსის შესაძენად 38 მუნიციპალიტეტში შიდა და საქალაქთაშორისო გადაყვანებისთვის. ტენდერში გაიმარჯვა „ჯითი-ჯგუფმა“ „ევრო-5“ სტანდარტის „ისუზუს“ მოდელის ავტობუსებით, რომლებიც ადაპტირებულია ეტლით მოსიარულეთათვის. ამავე პროექტის ფარგლებში და იაპონიის საელჩოს ფინანსური მხარდაჭერით მესტიის მუნიციპალიტეტს გადაეცა სამი ავტობუსი და პირველად იმოძრავებს მესტიაში საზოგადოებრივი ტრანსპორტი.<ref>{{Cite web|url=https://inforustavi.ge/?m=31&news_id=34982&lng=geo&cat_id=|title=რეგიონებს ახალი ავტობუსები გადაეცათ|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240127211628/https://inforustavi.ge/?m=31&news_id=34982&lng=geo&cat_id=|archivedate=27-01-2024|date=14-12-2023|accessdate=28-01-2024}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.radioatinati.ge/akhali-ambebi/article/84225-pirvelad-mestiashi-sami-municipaluri-avtobusi-imodzravebs.html|title=პირველად მესტიაში სამი მუნიციპალური ავტობუსი იმოძრავებს|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240127211247/https://www.radioatinati.ge/akhali-ambebi/article/84225-pirvelad-mestiashi-sami-municipaluri-avtobusi-imodzravebs.html|date=25-01-2024|accessdate=28-01-2024|archivedate=27-01-2024}}</ref>

==== ავტობუსის ქსელის დანაწილების გეგმა ====
2014 წელს [[საქართველოს მუნიციპალური განვითარების ფონდი|საქართველოს მუნიციპალური განვითარების ფონდმა]] [[აზიის განვითარების ბანკი|აზიის განვითარების ბანკის]] დაფინანსებით მოამზადა თბილისი მდგრადი ურბანული ტრანსპორტის სტრატეგია, რომელიც 15-წლიან სამოქმედო გეგმას მოიცავდა.<ref>{{Cite web|title=თბილისის მდგრადი ურბანული ტრანსპორტის სტრატეგია|url=http://mdf.org.ge/?site-lang=ka&site-path=documents/&id=275|year=2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201202165839/http://mdf.org.ge/?site-lang=ka&site-path=documents/&id=275|archivedate=2020-12-02|accessdate=2023-08-22}}</ref> შემუშავდა მოკლე-, საშუალო- და გრძელვადიანი განვითარებისთვის რეკომენდაციები, რომელთა მიხედვითაც საჭირო იყო [[საზოგადოებრივი ტრანსპორტი|საზტრანსპორტის]] იერარქიის შემოღება. ცენტრალური ადგილი უნდა დაეკავებინა [[მეტროპოლიტენი|მეტროს სისტემას]], ხოლო შემდეგი რგოლი იქნებოდა [[LRT|მიწისზედა ჩქაროსნული ტრანზიტი]], რომელსაც შეავსებდა ავტობუსების ქსელი. მიკროავტობუსები კი, ვინაიდან ვერ აკმაყოფილებს მგზავრთა მოთხოვნას მცირე ტევადობის გამო და თან იწვევს გადატვირთულობას ცენტრალურ გზებზე, უნდა გადანაწილებულიყო შიდა უბნებში და საავტობუსე ქსელის გაფართოების ფუნქცია შეეძინა. 

მიწისზედა სწრაფი ტრანზიტის დერეფნისთვის განხილული იყო 2011 წლის „სისტრას“ კვლევა, რომლის საფუძველზეც მოკლევადიან პერიოდში შეიძლებოდა ჩქაროსნული ავტობუსების ([[BRT]]) ზოლების გამოყოფა, გრძელვადიან პერიოდში კი სათანადო სახსრების მოძიების შემთხვევაში ჩქაროსნული ტრამვაის ([[LRT]]) ქსელით მოსაწყობადაც გამოდგებოდა.<ref>{{Cite web|year=2015|url=http://mdf.org.ge/storage/assets/file/documents%202016/murtazi/Strategic%20Paper%20Report%20PDF%20Geo(18_03_2016)/Strategic%20Paper%20Report%20PDF%20Geo.pdf|title=თბილისი მდგრადი ურბანული ტრანსპორტის სტრატეგია|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220319175843/http://mdf.org.ge/storage/assets/file/documents%202016/murtazi/Strategic%20Paper%20Report%20PDF%20Geo(18_03_2016)/Strategic%20Paper%20Report%20PDF%20Geo.pdf|archivedate=2022-03-19|format=PDF|access-date=2023-08-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://cdia.asia/project/tbilisi-bus-network-improvement-and-pilot-surface-transit-system/|title=Tbilisi Bus Network Improvement and Pilot Surface Transit System|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210119235726/https://cdia.asia/project/tbilisi-bus-network-improvement-and-pilot-surface-transit-system/|archivedate=2021-01-19|access-date=2023-08-22}}</ref>

2015 წელს მერიამ გამოაცხადა კონკურსი დედაქალაქის განვითარების [[გენერალური გეგმა|გენერალური გეგმის]] შემუშავებისთვისაც. პროექტი 2017 წელს დასრულდა, ექსპერტიზის ჩატარების, შენიშვნების გასწორებისა და ცვლილებების შემდეგ კი საბოლოოდ 2018 წელს მიიღეს. მასში აგრეთვე იყო ყურადღება გამახვილებული მაღალგამტარიანი მსხვილი გადაზიდვის სატრანსპორტო ქსელის (BRT ან LRT) მოწყობის აუცილებლობასა და სატრანსპორტო განვითარების გეგმის შედგენის საჭიროებაზე.<ref>{{Cite web|year=2017|url=https://droa.ge/wp-content/uploads/2017/07/%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%985-%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98-%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A9%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98.pdf|title=ტრანსპორტი, საინჟინრო კომუნიკაციები და ნარჩენების მართვა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230822113423/https://droa.ge/wp-content/uploads/2017/07/%E1%83%A2%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%985-%E1%83%A2%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98-%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%A9%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98.pdf|archivedate=2023-08-22|access-date=2023-08-22}}</ref> აზიის განვითარების ბანკის ფინანსური მხარდაჭერით 2019 წელს დაიწყო საგანგებოდ ტრანსპორტის გენერალურ გეგმაზეც მუშაობა, რომელიც მოიცავს მთლიან ინფრასტრუქტურასა და ყველა სატრანსპორტო საშუალებას თბილისის აგლომერაციის, მცხეთისა და რუსთავის მასშტაბით. ტენდერში გამარჯვებულმა დანიურმა კომპანია „რამბოლმა“ სამწლიანი მუშაობის შედეგად 2023 წელს წარმოადგინა განვითარების 20-წლიანი გეგმა.<ref>{{Cite web|url=https://bm.ge/news/ra-aris-tbilisis-transportis-gengegma---meris-moadgilis-ganmarteba-/40935|title=თბილისის ტრანსპორტის გენგეგმა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230822141054/https://bm.ge/news/ra-aris-tbilisis-transportis-gengegma---meris-moadgilis-ganmarteba-/40935|archivedate=2023-08-22|access-date=2023-08-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kalaki.ge/rambolis-rekomendatsia/|title=„რამბოლის“ რეკომენდაცია-თბილისის ცენტრსა და აეროპორტს შორის შესაძლოა, მატარებელმა იმოძრაოს|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240127212522/https://kalaki.ge/rambolis-rekomendatsia/|archivedate=27-01-2024|date=21-12-2023|access-date=28-01-2024}}</ref>

2018 წელს „იბიარდის“ მხარდაჭერით მერიამ კომპანია „სისტრასთან“ 800 ათასი ევროს ღირებულების (500 ათასის გრანტით) ხელშეკრულება გააფორმა, რის საფუძველზეც ავტობუსების ქსელის გადანაწილების დაწვრილებითი გეგმა შედგა. განისაზღვრა 10 მაგისტრალური სატრანზიტო TBT (Tbilisi Bus Transit) ხაზი, რომელთაც ექნება ცალკე გამოყოფილი საავტობუსე ზოლი, უპირატესობა შუქნიშანზე, მუდმივად შენარჩუნებული მოკლე ინტერვალი და მოემსახურება ტევადი, 12- ან 18-მეტრიანი [[შესახსრებული ავტობუსი|შესახსრებული]] ავტობუსები. მის მოსამარაგებლად და ახლომდებარე რაიონების ერთმანეთთან ან მოშორებული სოფლების ცენტრთან დასაკავშირებლად მოეწყობა „საქალაქო ხაზები“ (City Lines), რომლებზეც სხვადასხვა ზომის ავტობუსი იმოძრავებს მოთხოვნის შესაბამისად, ხოლო ბოლო შემადგენელი იქნება „ადგილობრივი ხაზები“ (Local Lines) შიდა უბნების ვიწრო ქუჩებზე გადასაადგილებლად მცირე ზომის ავტობუსით ან მიკროავტობუსებით.<ref>{{Cite web|year=2018|url=https://tbilisi.gov.ge/news/5091|title=თბილისის სატრანსპორტო ქსელის რესტრუქტურიზაციისა და მოდელირების პროექტისთვის 500 ათასი ევროს ოდენობის გრანტი გამოიყოფა|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230822141456/https://tbilisi.gov.ge/news/5091|archivedate=2023-08-22|access-date=2023-08-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tbilisi.gov.ge/news/10411|year=2020|title=ავტობუსების ქსელის რესტრუქტურიზაცია და მგზავრობის ავტომატიზირებული გადახდის ინტეგრირებული სისტემის დანერგვა (თავდაპირველი ანგარიში)|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230822135308/https://tbilisi.gov.ge/news/10411|archivedate=2023-08-22|access-date=2023-08-22}}</ref>

==რესურსები ინტერნეტში==
{{მინიდაფა
|პორტალი = 
|ვიქსიკონი = ავტობუსი
|ვიკიწიგნები = 
|ვიკიციტატა = 
|ვიკიწყარო = 
|ვიკისახეობები = 
|ვიკისიახლეები = 
|ვიკისაწყობი = 
|მეტავიკი = 
}}
* [http://amtuir.org/03_htu_generale/htu_1_avant_1870/htu_1.htm საქალაქო ტრანსპორტის წინარეისტორია] {{fr}}
* [http://ttc.com.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=56# თბილისის ტრანსპორტის ისტორია] {{ka}}
* [http://www.scribd.com/doc/115292899/თბილისის-საქალაქო-ტრანსპორტის-განვითარების-ისტორიიდან თბილისის საქალაქო ტრანსპორტის განვითარების ისტორიიდან] {{ka}}

== სქოლიო ==
{{სქოლიო}}

[[კატეგორია:ავტობუსები]]
[[კატეგორია:ტრანსპორტი]]