იხილეთ წყარო გვერდისთვის Armillaria ostoyae

{{ტაქსოდაფა
| სურათის ფაილი = Armillaria ostoyae.jpg
| სამეფო = სოკოები
| განყოფილება  = [[ბაზიდიუმიანი სოკოები]]
| კლასი = [[აგარიკომიცეტები]]
| რიგი = [[ფირფიტოვანნი]]
| ოჯახი = [[ფიზალაკრიასებრნი]]
| გვარი = [[მანჭკვალა (გვარი)|მანჭკვალა]]
| ლათ = ''Armillaria ostoyae'' ([[Romagn.]]) [[Herink]], [[1973]]
}}
'''''Armillaria ostoyae''''' — სოკოს სახეობა [[მანჭკვალა (გვარი)|მანჭკვალას]] გვარისა, რომლის გავრცელების არეალი მოიცავს [[ჩრდილოეთ ამერიკა]]ს, [[ევროპა]]ს, [[აზია]]ს, [[ცენტრალური აფრიკა|ცენტრალურ აფრიკას]], [[ავსტრალია]]სა და [[ახალი ზელანდია|ახალ ზელანდიას]].

მალურის ეროვნულ ნაკრძალში, [[ორეგონი]]ს შტატში ([[აშშ]]) აღმოჩენილი ''Armillaria ostoyae''-ის მიცელიუმი დედამიწაზე ყველაზე დიდ ცოცხალ ორგანიზმად მიიჩნევა, რომელსაც 960 ჰექტარი მიწა უკავია<ref name=patton/> და დაახლოებით 8000 წლით თარიღდება,<ref name=patton/> ხოლო მასა შეიძლება 35,000 ტონამდე აღწევდეს.<ref name=Humongous/>

კარგი ხარისხის საჭმელი სოკოა. საკვებად ვარგისია ახალი, გამხმარი, დამარილებული და დამარინადებული. მოხმარებამდე აუცილებელია მისი თერმულად დამუშავება, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება გამოიწვიოს მოწამვლა.

პარაზიტი სოკოა. იწვევს [[მერქანი|მერქნის]] ლპობას. იზრდება ფოთლოვან, უპირატესად წიწვოვან ტყეებში დიდ ჯგუფებად, იშვიათად ერთეულებად, ზაფხულიდან შემოდგომამდე. გარეგნულად იგი წააგავს მისივე გვარის რამდენიმე სახეობას, მაგალითად, [[ტყუბლა-სოკო]]სა და [[მანჭკვალა]]ს.

'''სამეცნიერო სინონიმები''':
*{{bt|Agaricus congregatus|[[Bolton]] (1791)}}
*''Armillaria mellea'' var. ''obscura'' [[Gillet]] (1874)
*{{bt|Armillaria solidipes|[[Peck]] (1900)}}<ref name=Peck1900>{{cite journal | title = New species of Fungi | journal = Bulletin of the Torrey Botanical Club | author = Peck, C. H. | year = 1900 | volume = 27 | issue = 12 | pages = 609–613 | jstor = 2477998 | doi = 10.2307/2477998 }}</ref>
*{{bt|Armillariella ostoyae|[[Romagn.]] (1970)}}
*{{bt|Armillariella polymyces|[[Singer]] & [[Clémençon]] (1973)}}

== აღწერა ==
[[სოკოს ქუდი|ქუდის]] დიამეტრი — 4-12 (20) სმ-მდე, თავდაპირველად ნახევარსფეროსებრია, შემდეგ ამოზნექილი, შეკეცილი კიდეებით, ასაკთან ერთად ბრტყელ ფორმას იღებს, შემდეგ რამდენადმე ჭაჭყლეტილია. ზოგჯერ ცენტრში ახასიათებს მცირე ზომის ბორცვაკი. ზედაპირი გლუვია, მქრქალი და მშრალი. მოწითალო-ყვითელი ან მოყავისფროა. ქუდის ფერი დამოკიდებულია ხის სახეობებზე, რომლებზეც იგი ბინადრობს. ზედაპირი დაფარულია უფრო მუქი ქერცლებით, განსაკუთრებით ცენტრში, რომლებიც შეიძლება ასაკთან ერთად ან ძლიერი წვიმის შემდეგ დასცვივდეს. ქუდის კიდეებზე ახასიათებს თეთრი ფერის საბურველის ნარჩენები.

[[ჰიმენოფორი]] — ფირფიტებიანი, თხელი, მკვრივი, მცირედ ტალღოვანი, შეზრდილი. ნორჩობაში მოთეთრო-ყვითელია და დაფარულია თეთრი საბურველით, (რომელიც მალევე ქვრება), ასაკთან ერთად ყავისფერდება.<ref>Andreas Gminder. Atlas grzybów. Jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej. 2008, ISBN 978-83-258-0588-3</ref>

[[სოკოს ფეხი|ფეხი]]ს სიგრძე — 5-12 (15) სმ, სიგანე — 1-2,5 სმ, დაღარული, ქერცლიანი, ბოჭკოვანი, ელასტიური, იშვიათად ოდნავ მოხრილი და ზოგჯერ ოდნავ გამობერილი, ძირისკენ გასქელებულია. როგორც წესი ქუდის ფერია, ახასიათებს ნათლად გამოხატული ფოჩისებრი საყელო.

[[სოკოს რბილობი|რბილობი]] — ფხვიერი, მოთეთრო ან მოყვითალო. ფეხში ბოჭკოვანია, გაჭრისას ფერს არ იცვლის. სოკოს დამახასიათებელი სუნითა და ოდნავ მომჟავო და [[ფისი]]სმაგვარი გემოთი.

[[სპორების ფხვნილი]] — თეთრი.<ref>Янсен Пелле. Всё о грибах. — Вильнюс: «Акритас», 2009. — С. 15. — 160 с. — ISBN 5-30600-350-8.</ref> [[სპორა|სპორები]] — ელიფსისებური, გლუვი, გამჭირვალე, არაამილოიდური, 6–9,5 × 5,5–7 [[მკმ]].

==ეკოლოგია==
იზრდება ცოცხალ და მკვდარ ფოთლოვან და წიწვოვან ხეებზე, დიდ ჯგუფებად. მიკორიზას უპირატესად წარმოქმნის [[ნაძვი|ნაძვსა]] და [[ფიჭვი|ფიჭვთან]], იშვიათად [[სოჭი|სოჭთან]] და [[წიფელი|წიფელთან]].<ref>H. Knudsen, J. Vesterholt, Funga Nordica Nordsvamp. Copenhagen 2008.</ref>

''Armillaria ostoyae''-სა და მისი გვარის სხვა სახეობების მასის უდიდესი ნაწილი მიწის ქვეშაა და უხილავია ადამიანებისთვის. ზედაპირზე ჩანან მხოლოდ მცირე ჯგუფები, რომლებიც მოაგონებენ ჩვეულებრივ სოკოებს და გამრავლებას ემსახურებიან.

მსოფლიოს ამჟამად ეს უდიდესი ორგანიზმები დიდ საფრთხეს უქმნიან ტყეებს. ისინი ძირითადად აზიანებენ  წიწვოვან სახეობებს.<ref name=":0">{{Cite news|title=Крупнейший организм на Земле набрал свои размеры из-за паразитизма|url=https://life.ru/t/%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0/1031978/krupnieishii_orghanizm_na_ziemlie_nabral_svoi_razmiery_iz-za_parazitizma|work=Life.ru|accessdate=2017-09-02|language=ru|archivedate=2017-09-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170902230950/https://life.ru/t/%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0/1031978/krupnieishii_orghanizm_na_ziemlie_nabral_svoi_razmiery_iz-za_parazitizma}}</ref>

''Armillaria ostoyae''-ის მიცელიუმი დღეისთვის დედამიწაზე აღმოჩენილი ყველაზე დიდი ცოცხალი ორგანიზმია,<ref>{{Cite news|title=Oregon Humongous Fungus Sets Record As Largest Single Living Organism On Earth|language=en|work=opb|url=https://www.opb.org/television/programs/oregon-field-guide/article/oregon-humongous-fungus/|access-date=1 August 2021}}</ref> რომელიც მდებარეობს მალურის ეროვნულ ნაკრძალში, ([[ორეგონი]]ს შტატი, [[აშშ]]-ში). მას 960 ჰექტარი მიწა უკავია და დაახლოებით 8000 წლით თარიღდება, ხოლო მისი მასა დაახლოებით 35, 000 ტონამდე აღწევს.<ref name="patton">{{cite web |author1=Vince Patton |title=Oregon Humongous Fungus Sets Record As Largest Single Living Organism on Earth (7-minute documentary video)|url=https://www.opb.org/television/programs/ofg/segment/oregon-humongous-fungus/ |publisher=Oregon Field Guide |access-date=23 September 2019 |date=12 February 2015}}</ref><ref name=Humongous>{{cite news|last1=Richardson Dodge|first1=Sherri|title=An even more humongous fungus|url=http://www.fs.fed.us/pnw/news/fungus.htm|access-date=2 November 2015|agency=Pacific Northwest Research Station, US Forest Service|date=24 July 2000}}</ref> ეს გიგანტური მიცელიუმი ხის ფესვებს ეხვევა და იწვევს მათ ლპობას.

მეცნიერებმა მისი გენომის შესწავლისას დაადგინეს, რომ მას შეუძლია უმაღლესი მცენარეების მერქანში ლიგნინის განსაკუთრებით ეფექტურად შეყვანა, რაც მათ ტანზე წარმატებით პარაზიტობის საშუალებას აძლევს. მათი რიზომორფები მუქი ძაფებია, რომლებიც ქერქში შეღწევის შემდეგ მის ქვეშ [[მერქნის ცილა|მერქნის ცილის]] გავლით რამდენიმე ათეულ მეტრს გადის და ამგვარად სოკოები მცენარისგან საკვებ ნივთიერებებს იღებენ.

==მსგავსი სახეობები==
<gallery mode="packed" heights="80">
ფაილი:Armillaria mellea 2011 G1.jpg|''[[Armillaria mellea]]'' 
ფაილი:Armillaria.tabescens.001.jpg|''[[Armillaria tabescens]]''
ფაილი:Paddenstoelen op dood hout. Locatie, Stuttebosch in de lendevallei. Provincie Friesland 002.jpg|''[[Galerina marginata]]''
ფაილი:Hypholoma capnoides 15305.jpg|''[[Hypholoma capnoides]]''
ფაილი:Hypholoma fasciculare LC0091.jpg|''[[Hypholoma fasciculare]]''
ფაილი: Hypholoma lateritium G3.jpg|''[[Hypholoma lateritium]]''
ფაილი:2011-12-24 Hypholoma marginatum (Pers.) J. Schröt 191080.jpg|''[[Hypholoma marginatum]]''
''[[Inocybe dulcamara]]''
Inocybe dulcamara a1 (1).jpg|''[[Inocybe dulcamara]]''
Inocybe lanuginosa - Lindsey.jpg|''[[Inocybe lanuginosa]]''
ფაილი:Kuehneromyces.mutabilis.-.lindsey.jpg|''[[Kuehneromyces mutabilis]]''
ფაილი:Pholiota.squarrosa.-.lindsey.jpg|''[[Pholiota squarrosa]]''
</gallery>

==გავრცელება==
სოკოს გავრცელების არეალი მოიცავს [[ჩრდილოეთ ნახევარსფერო]]ს შედარებით გრილ რეგიონებს. [[ჩრდილოეთ ამერიკა]]ში გავრცელებულია [[აშშ]], [[კანადა]]სა და [[მექსიკა]]ში.<ref name="gbif"/> [[ევროპა]]ში მრავლადაა — გავრცელებულია თითქმის ყველგან, მათ შორის [[საქართველო]]ში. [[აზია]]ში — [[რუსეთი]]ს დასავლეთ და [[ჩინეთი]]ს აღმოსავლეთ ნაწილში, აგრეთვე [[სამხრეთ კორეა]]სა და [[იაპონია|იაპონიის]] სამხრეთ რეგიონში. [[აფრიკა]]ში დაფიქსირებულია ცენტრალურ ნაწილში — [[გაბონი|გაბონსა]] და [[რუანდა]]ში.<ref name="gbif">{{cite web|url=https://www.gbif.org/species/2536899|title=Armillaria ostoyae (Romagn.) Herink|publisher=[[Global Biodiversity Information Facility]]|accessdate=12 მარტი, 2023}}</ref> სოკო აგრეთვე ბინადრობს [[ავსტრალია]]სა და [[ახალი ზელანდია|ახალ ზელანდია]]ში.<ref>{{cite web|url=https://www.first-nature.com/fungi/armillaria-ostoyae.php|title=Armillaria ostoyae (Romagn.) Herink - Dark Honey Fungus|publisher=First-Nature.com|accessdate=12 მარტი, 2023}}</ref>

'''სეზონი''' — ზაფხულიდან ზამთრის დასაწყისამდე.<ref>Hans E. Laux: „Der große Pilzführer, Editura Kosmos, Halberstadt 2001, p. 180-181, ISBN 978-3-440-14530-2</ref><ref>Bruno Cetto: „Der große Pilzführer”, vol. 1, ed. a 5-a, Editura BLV Verlagsgesellschaft, München, Berna, Viena 1979, p. 242-243 - 1, ISBN 3-405-12116-7</ref>

==კვებითი ღირებულება==
კარგი ხარისხის საჭმელ სოკოდ ითვლება. საკვებად ვარგისია ახალი და ნორჩი ეგზემპლარები, გამხმარი, დამარილებული და ცხიმში ან ძმარში დამარინადებული.<ref>Fritz Martin Engel, Fred Timber: „Pilze: kennen – sammeln – kochen”, Editura Südwest, München 1969, p. 101-103</ref> აგრეთვე გამოიყენება ხორციან და წვნიან კერძებში.

ფეხი უხეშია და როგორც წესი საჭმელად არ იხმარება. მოხმარებამდე აუცილებელია მისი თერმულად დამუშავება; 5-10 წუთიანი დუღილის შემდეგ ნახარში წყალი უნდა გადაიღვაროს, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება გამოიწვიოს საჭმლის მომნელებელი სისტემის მოშლა.<ref>Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda, Grzyby i ich oznaczanie, Warszawa: PWRiL, 1985, ISBN 83-09-00714-0.</ref>

გარეგნულად წააგავს მისივე გვარის რამდენიმე სახეობას, მათ შორის [[ტყუბლა-სოკო]]სა და [[მანჭკვალა]]ს. გამოუცდელ მესოკოვეს იგი შესაძლოა აერიოს რამდენიმე შხამიან სახეობაში, მაგალითად, როგორებიცაა [[არშიანი გალერინა]] და [[მანჭკვალას მატყუარა]].

==გალერეა==
<gallery mode="packed" heights="100">
ფაილი:Armillaria ostoyae3 - lindsey.jpg
ფაილი:2010. Armillaria ostoyae. 58th Annual Western International Forest Disease Work Conference, held October 4-8, 2010 in Valemount, BC. (24751795047).jpg
ფაილი:Václavky v NPR Voděradské Bučiny.jpg
ფაილი:Büren - 2015-10-03 - NSG PB-066 Wälder bei Büren (28).jpg
ფაილი:Armillaria ostoyae DSCF5993.jpg
ფაილი:Armillaria ostoyae (Sombere honingzwam) - Voorhout, Overbosch, NL.jpg
</gallery>

==რესურსები ინტერნეტში==
{{commonscat-inline|Armillaria ostoyae}}
*{{Mycobank}}
*{{IndexFungorum|134992}}

== სქოლიო ==
{{სქოლიო|2}}

[[კატეგორია:მანჭკვალა]]
[[კატეგორია:საჭმელი სოკოები]]