მარიკოპა

მარიკოპა
საერთო მოსახლეობა
800 (1990 წლის მონაცემი)
რეგიონები მნიშვნელოვანი მოსახლეობით
აშშ (არიზონა)	800
ენები	მარიკოპა და ინგლისური
რელიგიები	ტრადიციული სატომო რელიგია

მარიკოპა (ესპანური ტომის კოკომარიკოპას შემოკლება) — ადგილობრივი, ინდიელთა წარმოშობის ამერიკული პატარა ტომი, რომელიც სახლობს სოლტ ლეიკის პიმა-მარიკოპასა და მდინარე გილას ინდიელთა საზოგადოებაში პიმასთან ერთად, ტომთან, რომელმაც მარიკოპას ხალხი თავისი ისტორიის განმავლობაში დიდი ხნის მანძილე ინარჩუნებდა პოზიტიურ დამოკიდებულებას. მარიკოპას ხალხი, რომლის უმეტეს ნაწილს ეთნიკურად ქალკიდომის პიპაშიდან წამოსული ადამიანები შეადგენენ დასახლებულია ლეჰიში, არიზონაში. მარიკპას ტომის ერთი ნაწილი წარმოადგენს მარილიანი მდინარის პიმა მარიკოპას ინდიელთა საზოგადოებას. ხოლო მეორე ნაწილი წარმოადგენს მდინარე გილას ინდიელთა საზოგადოებას. მარიკოპას ხალხი იუმური წარმოშობისაა და დღეს დღეობით ცხვრობენ კოლორადოს მდინარესთან. მარიკოპას ხლხების ამდენი სხვადასხვა ადგილმდებარეობა მათი ომების შედეგია, რის გამოც ხშირად უწევდათ საცხოვრებელი ადგილის გამოცვლა.

გეოგრაფიული მდებარეობა

ისინი სახლობენ ქალაქ პიმას მეზობლად, შტატ არიზონას სამხრეთით, მდინარე გილას ველზე, ასევე ზოგიეერთი მათგანი ცხოვრობს ე.წ „მარილიანი მდინარის“ დასახლებაში, ქალაქ ფენიქსის აღმოსავლეთით. მარიკოპას იუმას და მოჰავეს ხალხების ტრადიციებიდან ირკვევა, რომ თავდაპირველად მარიკოპას ტომი სახლობდა მდინარე კოლორადოს მახლობლად, იუმასა და მოჰავეს ხალხებს შორის, თუმცა მათთან გაუთავებელმა დაპირისპირებამ აიძულა ისინი გადასახლებულიყვნენ გილას ველზე, თუმცა ეს მოსაზრება ჯერ კიდევ ბუნდოვანი რჩება და არაა დასაბუთებული. მათი გადასახლების პროცესი არ იყო ერთჯერადი, ის გრძელდებოდა საკმაოდ დიდი ხნის მანძილზე და შეწყდა მხოლოდ მას შემდეგ რაც მარიკოპასა და პიმას ხალხებს შორის მშვიდობა დამყარდა. ამ ხალხების გაერთიანება ორივე მათგანისთვის წარმატებული აღმოჩნდა, როგორც შიდა საქმეების განვითარებისთვის ასევე გარე მტრისაგან, ძირითადად აპაჩებისაგან, თავის დაცვისთვისაც. მარიკოპას ხალხები, მიუხედავად იმისა რომ იუმას ხალხებს დიდი ხანია გამოეყვნენ, მაინც ემსგავსებიან მათ, როგორც რწმენითა და წეს-ჩვეულებებით ასევე ფიზიკურადაც.

შესწავლის ისტორია

1965 წელს მიზანდასახული ანთროპოლოგიის კურსის სტუდენტი ჰენრი ჰარველი დაინტერესდა ამერიკული კულტურით, როგორც მაშინ ცნობილი იყო მარიკოფა. ჰენრიმ მათ უკეთ შესასწავლად, მათთან შეხვედრა გადაწყვიტა. მისტერ ჰარველი წარუდგინეს მისტერ იკე გეიტს, მარიკოფას ტომის წარმომადგენელს, რომელიც სოლტ რივერის აღმოსავლეთ ნაპირზე, პიმა-მარიკოფას ინდიელთა საზოგადოებას მიეკუთვნებოდა.

იმ ტომის ისტორია, რომელსაც მისტერ გეიტსი წარმოადგენდა, მხოლოდ ზეპირსიტყვიერად გადაიცემოდა, ამიტომ მას სურდა, რომ რემანაირად ეს ისტორია დაწერილიყო. სწორედ ამაში ეხმარებოდა ჰენრი მას, თანაც სწავლობდა ამ ხალხის კულტურასა და წეს-ჩვეულებებს. მისტერ გეიტსის და ჰენრის შეხვედრისას პირველად განიხილეს ჰალკიდომას ისტორია. მისტერ გეიტსის გარდაცვალების შემდეგ, მისი მონათხრობები ჩანაწერების სახით ჰარველის მფლობელობაში დარჩა. მან ეს ჩანაწერები გადასცა გეიტსის ნათესავს, მისტერ ნიკ სანს, რომელიც მარიკოფას იგივე პი-პოშ ის კოლონიაში ცხოვრობდა. ასევე, სადოქტორო ნაშრომზე მუშაობის დროს, ადრეულ 1970 წლებში ჰარველმა ერთი ასლი გადასცა რალფ კამერონს.

ამ ჩანაწერების პრობლემები იმაში მდგომარეობა, რომ ისინი შესრულებული იყო მარიკოფას ენაზე, რაც მათ თარგმნას ინგლისურად ართულებდა, რადგან აზრი არ უნდა შეცვლილიყო და თვითონ ისტორიაც არ უნდა დამახინჯებულიყო. ასე შეიქმნა ეთნოისტორიული ნაშრომი მარიკოფას ხალხის შესახებ. რასაც ხალხი, არამარტო მარიკოფას ტომელები, არამედ ზოგადად საზოგადოება ე.წ „მარიკოფას ორატორებს“ რალფ კამერონს, ნიკ სანს და იკე გეიტს უნდა უმადლოდნენ.

ინფორმაციის გადაცემა

პი-პოშს და ჰალკიდომას არ გააჩნით დამწერლობა, ამიტომ მათ ფურცელზე ვერ გადმოიტანეს თავიანთი ისტორია. სამაგიეროდ მათ გააჩნდათ კალენდარული ჯოხი, რომელზეც სიმბოლურად აღწერდნენ იმ წლის დასამახსოვრებელ მომენტებს. ეს ჯოხი ინდივიდუალური იყო და მფლობელს გარდაცვალებამდე ჰქონდა, ხოლო შემდეგ ჯოხსაც მის სხვა ნივთებთან და სხეულთან ერთად წვავდნენ. თუ ვინმეს უნდოდა ამ ტრადიციის გაგრძელება, მათ თავიანთი ჯოხი უნდა გაეკეთებინათ, სხვისი ჯოხი გამოყენება არ შეიძლებოდა. მარიკოფას ორივე ტომი ასევე აღწერდა ფაქტებს კვანძების საშუალებით, რაშიც ისინი ტირიფის ხეს ან სხვა მცენარეს იყენებდნენ. ბამბის ტექნოლოგიის სწავლის შემდეგ, ისინი უკვე აკეთებდნენ ე.წ მეზღვაურის კვანძს, რათა აღებეჭდათ გარკვეული მოვლენები. ასევე მათ ჰქონდათ კიდევ ერთი კომუნიკაციის საშუალება, როდესაც ოჯახი სამოგზაუროდ მიდიოდა, ხეებზე ნაჯახით გარვეულ სიმბოლოებს სვამდნენ, რაც გამოხატავდა მათ მდგომარეობას და მიმართულებას.

გამომდინარე იქედან, რომ მარიკოფას ტომებს დამწერლობა არ გააჩნდათ, მათზე ინფორმაცია ძირითადად მონათხრობებით ვრცელდებოდა. ლეგენდები დაუჯერებელ ამბებს ყვებოდნენ მათ სილამაზეზე, წყალუხვ მდინარეებზე, ულამაზეს მთათა სისტემებზე და გამყოფ ქედებზე. მსმენელი აუცილებლად იმახსოვრებდა ამ ისტორიას და შემდეგ თვითონაც გადასცემდა სხვებს. სწორედ ასე გადადიოდა თაობებს შორის ისტორია მარიკოფას ხალხზე.

იდეოლოგია და განვითარება

ბუნების კანონია, რომ ადამიანები ყველაფერს აკეთებენ გადარჩენისთვის. თვითგადარჩენის ინსტინქტი, ყველა ადამიანი აწყდება ერთხელ მაინც ცხოვრებაში, შეიძლება ეს იყოს ბუნებრივი კატასტროფის დროს ან ომის და მონობის დროს. თუმცა მაშინ როცა მტრული დამოკიდებულება და დაპირსპირების საშიშროება გაჩნდა, პი-პოშმა, ჰალკიდომამ, ჰავასუპაიმ, დიგუენომ და პაი-პაიმ აირჩიეს რომ გაჰყოლოდნენ ცხოვრების მშვიდობიან გზას. კანონმორჩილ ადამიანებს სწამდათ, რომ ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფა შეიძლება მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა ეს გადასარჩენად ერთადერთი გზაა. მარიკოფას ტომის წარმომადგენლები იყვნენ შემგროვებლები, ფერმერები და მეთევზეები, ამიტომ მათი მთლიანი დღე, მზის ამოსვლიდან დაღამებამდე დაკავებული იყო. მათ არ ჰქონდათ დრო სხვებისთვის ზიანის მისაყენებლად.

იუამასა და ამერიკის ისტორიის განმავლობაში, მარიკოფამ დაამტკიცა, რომ მათ სურდათ თავიანთ მონათესავე ტომებთან მშვიდობიან თანაცხოვრება. ეს დამტკიცდა 1857 წლის ისტორიულ შეტაკებაში გილას მდინარესთან, როდესაც მარიკოფამ და მისმა მეზობელმა პიმას ტომმა დაამარცხეს კეჩანის მეომრები. 1863 წელს, როდესაც არიზონა ჯერ კიდევ ნიუ მეხიკოს ტერიტორიას წარმოადგენდა, მარიკოფა დათანხმდა და მოაწერა ხელი „ხუთი ტომის მშვიდობის ხელშეკრულებას“. ეს ტომები იყვნენ: პიმა, ქვეჩანი, ვალაპაი და ჩემეუევი. ხელშეკრულებამ მოუტანა მშვიდობა ცენტრალურ არიზონას, რომელიც დღევანდლამდე არ დარღვეულა. ამ ხელშეკრულებამ დააჩქარა ინდიელების და სხვათა ტომებს ეკონომიკის ექსპანსია. ამ ეკონომიკურმა გაძლიერებამ, შექმნა მეტი სამუშაო ადგილები მარიკოფას ტომის წარმომადგენლებისთვის. რაც მათ განვითარებაში დაეხმარათ.

1865 წლის სექტემბერში, მარიკოფას ხალხი შეიკრიბა და გაერთიანდნენ ფედერალური მილიციის სამსახურში, მათ ეწოდებოდათ “Company B”, ისინი იყვნენ პირველი მოხალისეები არიზონას ინდიელთა საზოგადოებიდან. მათი მისია იყო, რომ დაეცვათ არამარტო თანატომელები, არამედ ზოგადად ხალხი. ეს ისტორიული მოვლენები მივიწყებული იყო დღემდე, თუმცა ახლა არიზონას ისტორის წიგნებში ხაზგასმით წერია ეს ფაქტი.

მარიკოფას ხალხი მდინარის პირას ცხოვრობდა ოდითგანვე, ამიტომაც მათი ცხოვრების წესი ეყრდნობოდა მდინარეს. სამწუხაროდ, ამერიკის საზოგადოებამ იგივე პატივისცემით არ უპასუხა და სოლტ რივერის წყლების ასოციაციამ მდინარეს კალაპოტი შეუცვალა, რამაც გამოიწვია მოსახლეობის ცხოვრების წესის შეცვლა. ისინი გადავიდნან უფრო დაბალი ხარისხის წყლის მოხმარებაზე.

ამ საუკუნის პირველ ნახევარში, მარიკოფას არ ჰქონდათ ხმის მიცემის უფლება შესაბამისად ისინი ვერ იკანონებდნენ თავიანთ მიწის ნაკვეთებს მდინარის პირას. სასამართლო მათ მიმართ საკმაოდ მკაცრი და დაუნდობელი იყო. ძალიან ხშირად მარიკოფას ტომის წარმომადგენლებს იჭერდნენ და ციხეში სვამდნენ. მკვიდრ ამერიკელებს (Native Americans) არ ჰქონდათ საზოგადოებრივი წყალსაცავებით სარგებლობის უფლება, რაც მათ დიდ პრობლემას უქმინდა. იურიდიული უფლებები მარიკოფას ტომის წარმომადგენლებს მხოლოდ „წყლის დაკარგვიდან“ 80 წლის შემდეგ მიენიჭათ ამასთან ერთად მარიკოფას ტომის წარმომადგენლებმა მიიღეს ფულადი დახმარება, თუმცა ეს თანხა არაფერი იყო იმ მოგებასთან შედარებით, რომელსაც იღებდნენ სხვადასხვა კომპანიები მარიკოფას მდინარის მითვისების საფუძველზე. ეს წყლის რესურსები ჯერ კიდევ ამარაგებენ დედაქალაქს.

ამერიკაში არსებობს ხალხის გარკვეული მასა, რომელიც თვლის რომ ინდიელთა ეს მიწები უნდა დაკანონდეს და ჩვეულებრივად გადაიხადონ გადასახადები. მათი ცხოვრების სტილი არ უნდა არსებობდეს. თუმცა ასეთი რამ რომ მოხდეს, უამრავი ინდიელი დაკარგავს საცხოვრებელ ადგილს, რადგან ვერ გადაიხდიან გადასახდს. ხოლო ისინი, რომლებიც გადაწყვეტენ, რომ მიწა გაყიდონ და ქალაქში გადავიდნენ ვერ ინტეგრირდებიან საზოგადოებაში. ადამიანის სიცოცხლის ხელყოფა დღეს აღარ ხდება, თუმცა ხდება ცხოვრების წესის ხელყოფა. თეთრკანიანთა საზოგადოება თვლის, რომ მკვიდრმა ამერიკელებმა უნდა შეაბიჯონ ამერიკის ყოველდღიურ ცხოვრებაში და მათი ცოდნა და გამოცდილება მთლიანად მოახმარონ მას. თუ მათ სურთ, რომ იარსებონ თავიანთ კულტურაში, მაშინ ისინი მზად უნდა იყვნენ განათლებითაც და ეკონომიკურადაც. მათ უნდა აკონტროლონ თავიანთი როლი და დანიშნულება ამერიკის საზოგადოებაში.

მარიკოფას ხალხი ადრეულ ასაკში სწავლობდა ეკოლოგიის ფასს და უფრთხილდებოდა მას. ასევე ისინი ერთმანეთს კნინობითი ფორმის სახლებით მიმართავდნენ, რათა გამოეხატათ სიყვარული ერთმანეთის მიმართ. ისინი განსაკუთრებით აფასებდნენ და პატივს სცემდნენ უფროსებს. ამ ღირებულებებზე დაყრნობით ურთიერთობდნენ ისინი სხვა ტომებთან და ამერიკის საზოგადოებასთან.

პი-პოშ

პი-პოშის კულტურა ყვაოდა მდინარის ორივე ნაწილზე. იმისთვის, რომ ბანაკის ერთი ბოლოდან მეორე ბოლოში ჩასულიყო ადამიანს სამი დღე სჭირდებოდა. ისინი ცხოვროდნენ ოჯახურად, მაგრამ საკმაოდ გაფანტულები იყვნენ. ჰქონდათ პატარა სოფლები. დღევანდელი მათი ცხოვრების წესი დიდად არ განსხვავდება მაშინდელი ცხოვრების წესისგან.

პი-პოშის ხალხს აღმოსავლეთიდან მოჰავე ავიწროვებდა, ხოლო დასავლეთიდან კეჩანი. მათ დაკარგეს უამრავი მებრძოლი შეტაკებების დროს. ასევე უამრავი ქალი თუ ბავშვი წაიყვანეს მონად მეტოქეებმა. ამიტომ რადგან პი-პოშს არჩეული ჰქონდა მშვიდობიანი ცხოვრების გზა, მათ გადაწყვიტეს საცხოვრებელი ადგილის შეცვლა.

გადაადგილებისას კოორდინაციას მარტივად აკეთებდნენ, რადგან მათ შეეძლოთ ვარსკვლავებზე დაკვირვებით დროის ზუსტად გამოცნობა. ისინი მიდიოდნენ სამხრეთის მიმართულებით. გადაადგილება რთული იყო, რადგან უამრავი მოხუცი და ბავშვი მიჰყავდათ თან. ისინი გადაადგილების დროს რამდენიმე ხანი ცხოვრობდნენ მდინარე გილის ნაპირებზე. ხოლო შემდეგ, საბოლოო დანიშნულების წერტილს, მდინარეს მაჰოუკის მთებთან ახლოს.

ახალი ადგილის დასაზვერად და უფრო კარგი ადგილის შესარჩევად ბელადმა გაგზავნა სკაუტები, რომლებსაც ევალებოდათ ტერიტორიის შესწავლა, მოსავლისთვის ხელსაყრელი ადგილების მიგნება. სკაუტები გაგზავნეს 3 მიმართულებით, აღმოსავლეთით, ჩრდილოეთით და სამხრეთით და სწორედ დასავლეთიდან შეექმნათ შემდეგ პრობლემები. დაბრუნებულმა სკაუტებმა მოყვეს თავიანთი ისტორიები და საბოლოოდ გადაწყვიტეს რომ საუკეთესო ადგილი მოსავლის დასათესად და საცხოვრებლად იყო აღმოსავლეთით.

მეზობლებთან ურთიერთობა და ცხოვრების წესი

მარიკოპას ხალხების მითოლოგიური, ცერემონიული და რელიგიური კონცეფცია, მიუხედავად იმისა, რომ იუმადანაა წარმოშობით, ზეგავლენას განიცდის, პიმას ხალხების შეხედულებებისა, რაც მათი მეზობლობითაა გამოწვეული. მათი მორალიც, რომელიც ზედმეტაც მკაცრი წესებით გამოირჩევა, შორსაა იუმას ხალხების მორალისაგან რომელიც შედარებით მსუბუქია, და მეტად ემსგავსება პიმას ხალხებისას. საცხოვრებელ სახლებად ზამთარში მარიკოპას ხალხები იყენებენ ბეწვით დაფარულ მართკუთხედის ფორმის კარავების მსგავსს ნაგებობებს. მარიკოპას კულტურაში ასევე გავრცელებულია სხვა ტიპის ნაგებობებიც, მაგალითად იგივე მასალებისაგან გაკეთებული ოვალური სახლები, ასევე იგივე მეთოდით აკეთებდნენ ამ კულტურაში ბეღელებსაც. ამ კონსტრუქციების მშენებლობის ტექნიკა და „დიზაინიც“ ასევე პიმას ხალხისგანაა აღებული. ამას გარდა პიმას ხალხისაგანაა აღებული კალათისმკეთებლობაც, თუმცა ეს უკანასკნელი უფრო დახვეწილი და განვითარებულია მარიკოპას ხალხში, თუმცა იყენებს თითქმის იგივე ტექნიკას, ფორმებს და მასალას. მარიკოპაში მეთიხეობის კულტურაც წინ წასულია, ისინი იყენებენ მოზრდილი ზომის თიხის ჭურჭლებს სახლში წყლის მარაგის მდინარეებიდან მოსაზიდად და შესანახად, ხოლო მცირე ზომის ჭურჭლებს წყლის თავზე დადებით წასაღებად, მათთან ასევე ვხვდებით საჭმლების დამზადებისთვის განკუთვნილ განსხვავებული ზომების თიხის ჭურჭლებსაც. თიხის დამზადების პროცესს მარიკოპას კულტურაში რიტუალური დატვირთვა აქვს და საკმაოდ მნიშვნელოვან მოვლენად ითვლება, თიხას ქალები ამზადებენ ხის ნიჩაბისა და გრდემლის გამოყენებით. მარიკოპას ხალხებმა ასევე პიმას კულტურისაგან აითვისეს ბამბის ქსოვაც. ეს უკანასკნელი არიზონას მიწებზე საკმაოდ უხვად მოიპოვება. მარიკოპას ხალხების ტანისამოსიც სწორედ ამ მასალისგანაა გაკეთებული. ქალები ძირითადად მისგან გაკეთებული ტანისამოსით მთლიანად იმოსავენ ტანს, რაც შეეხება კაცებს ისინი მხოლოდ ტანის ქვედა ნაწილს იმოსავენ და ზედა ნაწილს კი სხვადასხვა მატერიისგან დამზადებული საღებავებით იღებავენ.

მიწათმოქმედება და კვების კულტურა

პიმას ხალხების მსგავად მარიკოპას მიწებიც მდიდარია ბოსტნეულითა და ცხოველებისათვის გამოსადეგი მცენარეებით, ასევე პიმას მსგავსია მათი მოყვანის, შეგროვების და აღების ჩვეულებებიც. ამ კულტურაში ყველაზე მნიშვნელოვანი ხილია ე.წ „გიგანტი კაქტუსის ხილი“, რომელიც თითქმის უსასრულო რაოდენობით მოიპოვება არიზონაში. ის ადრეულ გაზაფხულზე იწყებს გახარებას და ნაყოფს ივნისსა და ივლისში ისხავს. მის აღებაში ძირითადად ქალები მონაწილეობენ, ისინი ხის დიდი ჯოხებით, რომლებსაც ბასრი ბოლო აქვს, ჭრიან ხილს და შემდეგ დიდი კალათებით მიაქვთ დასახლებამდე. ამ ხილის მიღება შესაძლებელია უმად, გამომშრალად, შემზადებულად. მას ასევე იყენებენ ჟელეს გასაკეთებლად და მისგან ასევე მიიღება დიდი რაოდენობით ღვინო. გიგანტური კაქტუსის ხილისაგან ღვინის დამზადების მარიკოპას ხალხებისეული პროცედურა საკმაოდ იშვიათია. თავდაპირველად ხილს პირდაპირ ხარშავენ, მოგვიანებით წყალს ასხავენ მოზრდილ თიხის ჭურჭლებში და ტოვებენ სიცხეში დაახლოებით ერთი კვირით რომ საჭირო ფერმენტაცია შეიძინოს. ღვინის დამზადების პროცესშიც უმეტეასად ქალები იღებენ მონაწილეობას, ძირითადად ამისათვის საჭიროა 20 – 25 ქალი. მომზადების შემდეგ კი იმართება ნადიმი რომელზეც ოჯახის ყველა ახლობელი და მეზობელია მოპატიჟებული. წვეულება ძირითადად აყალ მაყალით მთავრდება. ეს წესჩვეულება თავის ყველა დეტალით გადმოღებულია პიმას ხალხებისაგან. მარიკოპას ხალხებს არც თუ მდიდარი აგროკულტურული ტრადიციები აქვთ, გარდა გიგანტური კაქტუსის ხილისა მათ პატარა ფერმებში მოჰყავთ მარცვლეული კულტურები, რომლებსაც შემდეგ სანაყი ქვების მსგავსი იარაღის გამოყენებით ფქვავენ და პურს ამზადებენ.

სოციალური მოწყობა

მარიკოპას ხალხის სოციალური მოწყობის ტრადიციებიდან, დღეს დღეობით ცოტაღაა შემორჩენილი თუმცა მაინც აშკარაა, რომ ის მოჰავეს ხალხების ანალოგიურია. როგორც მოჰავეს კულტურაში მარიკოპაშიც ხალხი სამეზობლო ტომებად იყოფა, ერთ სამეზობლოს საერთო ენა გააჩნია მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება მასში სხვადასხვა ეთნიკური წარმომავლობის ადამიანი ცხოვრობდეს, ასევე მოჰავეს კულტურის მსგავსად მარიკოპას ხალხებშიც ქორწილი არ ტარდება დიდი ცერემონიითა და ზარზეიმით, ასევე აქ ვერ ვხვდებით მშობლების ნებართვის ჩამორთმევის ტრადიციას ქორწილზე, თუკი ისინი სიძეს არ უარყოფენ თავისთავად ითვლება რომ ის მიღებულია. როგორც სხვა ბევრ კულტურაში, აქაც ეგზოგამია ანუ მონათესავე ოჯახების წარმომადგენლებს შორის ქორწილი აკრძალულია, თუმცა მიუხედავად ამისა მარიკოპას ხალხები ხშირად არღვევდნენ და არღვევენ ამ წესს და ქორწინდებიან მონათესავე ოჯახების წარმომადგენლებზე. ასევე მარიკოპას კულტურაში ვხვდებით განქორწინების ფენომენსაც, ამ შემთხვევაშიც ოჯახი არ იღებს მონაწილეობას განქორწინებაში.

დაკრძალვის ცერემონია

იუმას სხვა ტომების მსგავსად, მარიკოპას ხალხებიც გარდაცვლილს წვავენ. თუკი გარდაცვლილი მნიშვნელოვანი ფიგურაა ტომში, კრემაციის მომდევნო რამდენიმე დღე მისი დატირებისა და გლოვის დღედაა გამოცხადებული. სამგლოვიარო კოცონზე გარდაცვლილის მონათესავე ოჯახებიდან თითო ადამიანი თავის საკუთარ ტანსაცმელს აგდებს. თავდაპირველად კოცონის გარშემო ტირილითა და ყვირილით მარშირებენ ტომის მამაკაცები, ხოლო მოგვიანებით ქალები თავზე დიდი მარცვლით გავსებული კალათებით. ქალები სამ წრეს ურტყამენ გარდაცვლილს და შემდეგ სამგლოვიარო კოცონში მარცვლებს ყრიან. ცეცხლი იმატებს და მის ჩაქრობამდე ტომის არცერთი წევრი არ ტოვებს ცერემონიას. ამ ტრადიციას ნიმიქი ეწოდება.

სამედიცინო პრაქტიკა

ისევე როგორც იუმადან წამოსულ სხვა კულტურებში, მარიკოპას ხალხებშიც ტომის მნიშვნელოვან ფიგურებად ითვლებიან ე.წ „ექიმები“ რომლებიც, როგორც იქაურ წარმოდგენებშია გავრცელებული წმინდა ნიჭს ფლობენ, რომელიც მათი აზრით სიზმრებისაგან მიიღეს, რომ განკურნონ დაავადებები. განკურნების ცერემონია საკმაოდ პრიმიტიულია, ექიმს ცალ ხელში არწივის ორი ტყავი უჭირავს, მეორეში გოგრისაგან დამზადებული ჟღარუნა. ექიმი ტყავებს პაციენტის თავთან და ფეხებთან აქნევს რათა ბოროტი ძალები გამოდევნოს სხეულიდან, რადგან მარიკოპას ხალხებს სჯერათ, რომ დაავადება ადამიანის არა რაღაც ნაწილს, არამედ მთლიან სხეულს ედება. რიტუალის შესრულებისას ექიმი თან მღერის და თან უსტვენს. პარალელურად, ინტერვალებში სიზმრებისაგან გაგონილ ამბავს ყვება რომლებიდანაც განკურნების ნიჭი მიეცა. სიმღერისა და სტვენის ცერემონია ერთ ღამეს გრძელდება ხოლო მთლიანად განკურნების რიტუალი ძირითადად ოთხი ღამე, თუმცა თუ პაციენტის ჯანმრთელობის მდგომარეობა გაუარესდება ან გამოკეთდება შესაბამისად შესაძლებელია მეტი ან ნაკლები ხანიც გაგრძელდეს. მარიკოპას კულტურაში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სიზმრებს, ეს ჩვეულება მოჰავეს ხალხებისგანაა აღებული. მათთვის სიზმრები იმდენად მნიშვნელოვანია რომ როდესაც ტომელები ერთმანეთს ბედნიერებას უსურვებენ ამბობენ „ბედნიერი სიზმრები“.

წარმოდგენა სამყაროს შექმნაზე

მარიკოპას ხალხში გავრცელებულია სამყაროს წარმოშობის მითი რომლის მიხედვითაც მიწა იყო ყველაფრის დედა ხოლო ცა ყველაფრის მამა. მათ ჰყავდათ ორი შვილი თოშიპა და კოკომატი. კოკომატის ცრემლებისაგან თავდაპირველად დედამიწა დაიფარა წყლით, ხოლო მოგვიანებით მისი თმისაგან გაჩნდა ხმელეთი. ამის შემდეგ, მათი ერთიანი ძალისხმევით წარმოიშვნენ ადამიანები. მოგივანებით კოკომათი გარდაიცვალა თუმცა ადამიანებს მიცა გონება, შემდეგ კი თოშიპამ მათ ასწავლა იარაღების გამოყენება და ბოლოს ისიც გარდაიცვალა.

დემოგრაფია

მარიკოპელი

1700 წლისთვის მარიკოფელთა რაოდენობა 3000-ს აჭარბებდა, თუმცა ამავე საუკუნის შუა წლებისთვის მათი რაოდენობა 700-მდე დაეცა. 1910 წლის აღწერით დადგინდა, რომ მდინარე ჰილას მახლობლად 386 მარიკოფელი ცხოვრობდა, თუმცა 1977 წლის აღწერით დადგინდა, რომ მათი რიცხვი გაიზარდა და მიაღწია 607 ინდივიდს. 1990 წლის ამერიკის ნაციონალური აღწერით გაირკვა, რომ მარიკოფას ტომის წარმომადგენელთა რიცხვმა სრულიად ამერიკაში 744-ს მიაღწია, რომელთაგან 710 ინდივიდი მდინარე ჰილას მახლობლად, ტომის ისტორიულ ტერიტორიაზე ცხოვრობდა. 1997 წლის გამოკვლევებით კი გახდა ცნობილი, რომ მარიკოფელთა რიცხვი 400-ს შეადგენდა, რომელთაგან მხოლოდ 160-მა ინდივიდმა შეინარჩუნა ადგილობრივი ენა. 2000 წლის აღწერით 7295 იუმას (ინდიელი ამერიკელები, რომლებიც არიზონას შტატში ცხოვრობენ) შორის 255 მარიკოფელი იყო, ხოლო 2010 წლის აღწერით 7727 იუმას შორის - 270. ასევე 2010 წლის აღწერით, მარიკოპას კულტურის ხალხების რაოდენობა 43 482-ს შეადგენს. მოსახლეობის სიმჭიდროვე მარიკოპას ხალხების ტერიტორიაზე 526 ადამიანია ერთ კვადრატულ კილომეტრზე. მათი სამოსახლო ნაგებობები 14 359 ს შეადგენს. მარიკოპას მოსახლეობის 70%-ს თეთრკანიანები წარმოადგენენ 9%-ს შავკანიანები, დარჩენილი კი ძირითადად აზიიდან წამოსული ხალხებს ეკუთვნით. ტომის ყველაზე დიდ ნაწილს - 32% დღეს - დღეობით 18 წლამდელი ადამიანები შეადგენენ. ხოლო ყველაზე მცირე ასაკობრივი ჯგუფი - 6%, 65 წელს გადაცილებული ადამიანები არიან.

ლინგვისტიკა

მარიკოფას ენა კლასიფიცირებულია იუმას ენობრივ ჯგუფში. მარიკოფას ენას რამდენიმე მონათესავე ენა ჰყავს, მაგალითად ქეჩინ (Quechan) და მოჰავი (Mohave) ენები.

ისტორია და კულტურული კავშირი

ადგილობრივი ტრადიიცით და კარგად შესწავლილი ფაქტებით ირკვევა, რომ მარიკოფას ტომი არის მიგრირებული მდინარე ჰილასთან კოლორადოდან. ტომის პირველი წარმომადგენელი იყო პი-პოშის ლიდერი, რომელმაც 1825 წლისთვის დაასახლა თავისი ხალხი ესტრელას მთათა სისტემის სამხრეთ მხარეში. ანალოგიურად მოიქცა ჰალჩიდემას ლიდერი, რომელიც მიხვდა, რომ პი-პოშის დახმარების გარეშე ქეჩინთა და მოჰავითა შემოტევებს ვერ გაუმკლავდებოდა. კოუნას და ჰალთიკვამას ტომები მათ 1838 წლისთვის შეუერთდნენ. ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა აღნიშნული ტერიტორიები დაიკავა 1850 წელს, რის შედეგადაც მარიკოფას ტომი მდინარე ჰილას მახლობლად დასახლდა 1859 წელს. მოგვიანებით, 1879 წელს მათ შეურთდათ სალთ რივერში მცხოვრები ამერიკელი ინდიელები.

დასახლებები

როგორც წესი, მარიკოფელები ცხოვრობდნენ სოფლებში, რომლებიც შედგებოდა რამდენიმე სახლისგან სადაც ახლო ნათესავები ცხოვრობდნენ. აღსანიშნავია, რომ როდესაც სახლის მეპატრონე კვდებოდა, სახლს წვავდნენ და ამიტომაც სოფელი მოძრავი იყო, რადგან ახალი სახლების აშენება მუდმივ საჭიროებას წარმოადგენდა. მარიკოფელთა ტრადიციული „მიწის სახლებს“ ჰქონდათ მობრტყელებული გუმბათი, რომლებსაც იჭერდა მართკუთხა ჩარჩო, რომელიცთვის მხრივ 4 ბოძს ეყრდნობოდა. სახურავი და კედლები შეფუთული იყო ქვიშიანი მიწით. რაც შეეხება სხვა არქიტექტურულ ნიმუშებს, მარიკოფელებს ასევე აშენებული ჰქონდათ მიწისქვეშა ბეღელები და სარიტუალო ქოხები. შემდგომ ხანებში მათ უკვე დაიწყეს სხვა ნაგებობების აშენებაც, მაგალითად მათ ააგეს დიდი შესაკრები სახლები (სადაც კრებები იმართებოდა), სავარჯიშო შენობები და ასევე თავშესაფრები, სადაც ქალებს მშობიარობის და პირველი მენსტრუაციული პერიოდის დროს ათავსებდნენ.

ეკონომიკა

საარსებო საშუალება

მარიკოფელები როგორ წესი თავს ირჩენდნენ ნადირობითა და შემგროვებლობით, თუმცა მათთან ასევე განვითარებული იყო მეურნეობა და შესაბამისად ისინი მიწათმოქმედებასაც მისდევდნენ. 1980 წლისთვის მარიკოფელთა შემოსავლის ძირითად წყაროს წარმოადგნდა მიწების ლიზინგით გადაცემა და ბიზნეს წილების ფლობა. აღსანიშნავია, რომ ამ დროისთვის ისინი ჯერ კიდევ აგრძელებდნენ მიწათმოქმედებას და მოჰყავდათ სიმინდი, ლობიო, გოგრა და ბამბა. აგრძელებდნენ შემგროვებლობასაც და აგროვებდნენ თხილს და ცირცელს. ასევე აქტიურად თევზაობდნენ და ნადირობდნენ კურდღლებზე.

ინდუსტრიული შემოქმედება

მარიკოფელები საკმაოდ კარგად ფლობდნენ სხვადასხვა ხელობას. მაგალითად, ისინი ამზადებდნენ თიხის ჭურჭელს, კალათებს და აქტიურად მუშაობდნენ ხისა და ქვისგან იარაღებისა და ჭურჭლის დასამზადებლად.

ვაჭრობა

მარიკოფელები ხშირად ვაჭრობდნენ თავიანთ ტომში და მეზობელ ტომებში სხვადასხვა ნივთებით. ასევე აქტიური იყო ცხენებით ვაჭრობა.

შრომის გადანაწილება

კაცები და ქალები მარიკოფას ტომში თანაბრად შრომობდნენ. ქალები ძირითადად მარცვლეულობას აგროვებდნენ, მაშინ როცა კაცები იქვე ნადირობდნენ ან თევზაობდნენ და მუდამ მზად იყვნენ საჭიროების შემთხვევაში ქალები დაეცვათ კონკურენტი ტომის ჯარისკაცების თავდასხმებისგან. რაც შეეხება თიხაზე მუშაობას, ცნობილია, რომ ორივე სქესის წარმომადგენლები ამ საქმეს თანაბრად ინაწილებდნენ.

მიწის მფლობელობა

როგორც წესი, როდესაც მარიკოფელთა რომელიმე ჯგუფი რომელიმე ტერიტორიას დაიკავდებდა, იგულისხმებოდა, რომ აღნიშნული ტერიტორია და მის მახლობლად მდებარე მიწები ამ ჯგუფს ეკუთვნოდა და შეეძლო გამოეყენებინა სანადიროდ და მოსავლის მისაღებად.

ნათესაობა

მონათესავე ჯგუფები და მემკვიდრეობა

მემკვიდრეობა გადადიოდა ვაჟებზე, თუმცა ქალიშვილები ძალიან მნიშვნელოვანი იყვნენ მშობლებისთვის, რადგან მათი მეშვეობით შეიძლებოდა ნათესაური კავშირის დამყარება სასურველ ოჯახებთან.

პოლიტიკური მოწყობა

ჯგუფის ხელმძღვანელი იყო საკმაოდ პატივსაცემი პიროვნება, რომელიც დიდი გამოცდილებით გამოირჩეოდა. მის მოვალეობაში შედიოდა თავდაცვითი გეგმების შემუშავება და გარკვეული ზომების მიღება, რათა მეზობელი ტომებისგან თავი დაცულად ეგრძნოთ. ასევე ის ასრულებდა ე.წ. მეთვალყურის როლს და ამოწმებდა მუშებს, თუ რამდენად კეთილსინდისიერად და თავგანწირვით შრომობდნენ ჯგუფის გაძლიერებისთვის. ასევე ჯგუფის ხელმძღვანელებს გამოჰქონდათ სამედიატორო გადაწყვეტილებები. აღსანიშნავია, რომ მეთაურის თანამდებობა ხშირად იყო მემკვიდრეობითი, ანუ გადაეცემოდა თაობიდან თაობას (მხოლოდ ვაჟებს, მატრიარქატი არ იყო მიღებული). დღესდღეობით მათი ხელმძღვანელობა შედგება 17 კაციანი საბჭოსგან, რაც არის მათთვის კონსტიტუციით მინიჭებული უფლება (ინდიელთა რეორგანიზაციის აქტი, მიღებული 1934 წელს).

კონფლიქტი

ცნობილია, რომ აღნიშნულ ამერიკელ ინდიელებს შორის საკმაოდ ხშირად მიმდინარეობდა საომარი მოქმედებები. ეს გამოწვეული იყო სადავო ტერიტორიების არსებობით. ცხადია, რომ დიდი ტერიტორიების ფლობა პირდაპირ ნიშნავდა დიდი რაოდენობით საკვების ქონას, რასაც, რა თქმა უნდა, მათთვის არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა. ცნობილია, რომ ყოველგვარი საომარი მოქმედებები დამთავრდა და მშვიდობამ დაისადგურა მაშინ, როდესაც ამერიკის შეერთებული შტატების არმიამ დაიკავა აღნიშნული ტერიტორიები და აშშ-ს მთავრობის დიდი ძალისხმევის შედეგად შესაძლებელი გახდა ყოველგვარი ბრძოლების შეწყვეტა. აღსანიშნავია, რომ მას მერე მარიკოფელებს თავიანთ ისტორიულ მტრებთან - მეჩინთა და მოჰავეთა ტომებთან არცერთი კონფლიქტი აღარ მოსვლიათ.

რელიგია

მარიკოფელებს სწამდათ, რომ არსებობდა უამრავი სახეობის სული, რომლებიც საკუთარ თავს ადამიანთა სიზმრებში წარმოაჩენდნენ და ასე ეცნობოდნენ და ეხმარეობდნენ მათ. საინტერესოა მარიკოფელთა გამოთქმა: „ნებისმიერ ადამიანს, რომელიც არის წარმატებული, როდესმე დასიზმრებია“. მათ სწამდათ, რომ ნებისმიერი უნარი მოდიოდა ამ სულებიდან და სწორედ მათ მიაწერდნენ ადამიანთა ისეთ შესაძლებლობებს, როგორიცაა, მაგალითად, მკურნალობის უნარი, ჯადოქრობა, წინასწარმეტყველება, რიტუალური სიმღერების შესრულება და დაორსულება. რაც შეეხება მარიკოფელთა რელიგიურ ფიგურებს, ისინი განსაკუთრებული პატივისცემით სარგებლობდნენ, თუმცა რელიგიასთან დაკავშირებული პირების საქმეები საკმაოდ მრავალფეროვანი იყო. ნაწილი ჯადოქრები იყვნენ, ნაწილი ექიმები, ნაწილი თიხის ჭურჭლის დამმზადებლები. ასევე მნიშვნელოვანი ფიგურები იყვნენ რელიგიური რიტუალის შემსრულებლები და დასაფლავების დროს ლოცვის წამკითხველები.

ცერემონიები

ძალიან საინტერესოა ერთ-ერთი ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც ნებისმიერი ქალის პირველი მენსტრუალური პერიოდის დადგომისას მთელი ჯგუფი აწყობდა ცეკვებს. ასევე აღნიშნულ ქალს სახეს უხატავდნენ. აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთ ოჯახში ეს ტრადიცია 1970 წლამდეც კი გრძელდებოდა.

ხელოვნება

მარიკოფელები ძირითადად სამხატვრო ნიჭს თიხის ჭურჭელზე, კალათებზე, ხის ავეჯზე და ქვის იარაღებზე გამოხატავდნენ. მარიკოფელები ასევე გამოირჩეოდნენ საინტერესო ისტორიების შემთხზველებითა და მომღერლებით. როგორც უკვე ვთქვით, თითოეული ხელოვანი აცხადებდა, რომ მათ ეს ნიჭი სიზმარში ჩაესახათ. ისინი, რ ოგორც ნებისმიერი სხვა მარიკოფელი, პირდაპირ უკავშირებდნენ ნიჭს და წარმატებას, ისევე როგორც ხელოვნებას რელიგიასთან.

სიცოცხლე სიკვდილის შემდეგ

სიკდვილის შემდეგ გარდაცვლილს მის ნივთებთან ერთად (თუ იყო ოჯახის უფროსი, სახლთან ერთადაც) წვავდნენ. ასევე აუცილებლად კლავდნენმის ცხენს, რადგან სჯეროდათ, რომ ის მას გარდაცვლილთა ქვეყანაში მიიყვანდა.

ექსპედიცია

ჰენრი დობინსი (ინგლ. Henry F. Dobyns) და მისი კოლეგები (პაულ და გრეტა ეზელები) შეისწავლიდნენ ამერიკულ ტომებს მდინარე კოლორადოს ქვედა ნაპირებზე. 1963 წელს გაზეთ ეთნოჰისტორიში (ინგლ. Ethnohistory) ჰენრი დობინსმა გამოაქვეყნა, რომ ხალჩადომას (ინგლ. Halchidhoma) კულტურამ, რომელიც იყო იამენური ტომი და მდებარეობდა სწორედ ამ ნაპირებზე, შეწყვიტა არსებობა. თუმცა შემდგომში ჩატარდა კვლევები ისევ დობინსის ხელმძღვანელობით უკვე 1973 წელს, რომელიც შეისწავლიდა ისევ ამ კულტურას. შედეგებმა აჩვენეს, რომ ეს ხალხი კვლავ განაგრძობდა არსებობას, მაგრამ უკვე შეცვლილი მდებარეობით, სოლთ რივერის დაბლობებზე არიზონაში.

ხალჩადომას ან მარიკოფას, როგორც ახლა ინდიელები ეძახიან მათ, ხალხი ცხოვრობს ლეჰში სოლთ რივერის ინდიელთა რეზერვაციაში 10 მილის დაშორებით ქალაქ ფენიქსიდან, არიზონა. ასევე ნაწილი ხალხისა, რომელიც თავის თავს უწოდებს მარიკოფელებს ცხოვრობს მდინარე გილას ინდიელთა რეზერვაციაში ფენიქსიდან სამხრეთ-დასავლეთით 5 მილის დაშორებით. მათ მიერ დაკავებული ტერიტორია ცნობილია, როგორც მარიკოფთა კოლონია, მდებარეობს მეშვიდე რეზერვაციის დასავლეთ უბანში.

დობინსი, პაულ და გრეტა ეზელსები ეძებდნენ ისტორიულ კვალს მარიკოფთა ხალხისა. მათ ძიება დაიწყეს მდინარე კოლორადოს ნაპირებიდან და ჩავიდნენ მექსიკის ჩრდილოეთ ნაწილამდე. საბოლოოდ მივიდნენ გილასა და სალთი მდინარეების ნაპირებამდე, რომლებიც სხვა ჯგუფებმაც მოინახულეს. აქ კვლევარებმა ნახეს მარიკოფთა კვალი სხვა ტომებთან ერთად, მათ შორის იყო კუჰანას (ინგლ. Kohuana) ტომი. მარიკოფელთა საერთო ინფორმაციით ხალჩადომას ხალხი ამ ტერიტორიაზე მოვიდა მექსიკიდან, თუმცა როდესაც დასახლება გადაწყიტეს, მათ აირჩიეს სხვებისგან დამოუკიდებელი ადგილი გილასა და სალთის მდინარეებს შორის. ეს ხალხი დაინტერესდა ადგილი, რომელსაც უწოდებდნენ ლეჰს და ამის შემდგე სახლობენ იქ დღემდე. ზეპირი გადმოცემების მიხედვით მიმდებარე ტერიტორია უკვე ათვისებული იყო მარიკოფელების მიერ. ლეჰის ნაწილი ყველაზე ნაკლებად დასახლებული უნდა ყოფილიყო.

თუმცა აქ მცხოვრებ ხალხთან მიმართებაში არის ერთი დიდი პრობლემა. ყველა ჯგუფი, რომლებიც ამ ნაპირებზე დასახლდა კოლორადოს მდინარის ხეობიდან აღწერილია, როგორც მარიკოფთა კულტურა, თუმცა ზოგჯერ ისინი სხვა კულტურებს მიეკუთვნებიან, როგორიცაა ბურეოუთა კულტურა. ამ ტერიტორიებზე არსებული ხალხის უმეტესობა თავის თავს უწოდებს მარიკოფელს. ასევე პაულ ეზელი, რომელიც დობინსთან ერთად შეისწავლიდა ამ ტერიტორიებსა და კულტურებს, ეჭვობდა, რომ იყო კიდევ ხალხი ლეჰის ახლოს, რომლებიც საკუთარ თავს ხალჩადომას კულტურას მიაკუთვნებდნენ, თუმცა ამის გადამოწმების შანსი არ მიეცა. მარიკოფელები თავს გამოყოფენ სხვა ხალხებისგან, საკუთარ თავს აღნიშნავენ სიტყვით პიპა (pipa), რომელიც გამოითქმის, როგორც პიი პოშ და დაწერილია კოლონიის ცენტრის ნიშანზე. ამ ტერიტორიაზე არსებული ენები ძირითადად ერთმანეთისგან განსხვავებულია თუმცა ორმხრივად გასაგები.

დობინსმა და მისმა ჯგუფმა თავდაპირველად ხალჩადომას ტომს მიაწერა გადაშენება, მაგრამ თუ რომელიმე კულტურას ამ ტერიტორიიდან მიეკუთვნებოდა გამქრალი საზოგადოების სახელი იყო კუჰანას ხალხი. როგორც დადგინდა, მათი ენა იყო განსხვავებული და კარგად ვერ თანხმდებოდა მარიკოფას ენასთან, თუმცა ამ ენაზე მოლაპარაკე ხალხი შეერია მარიკოფელებს, რის შედეგადაც საბოლოოდ გაქრა ის. ბევრ მარიკოფელს ახსოვს ბებიები და ბაბუები, რომლებიც კუჰანას ენაზე ლაპარაკობდნენ. ყოველი ეს ადამიანი 70 წელს გადაცილებულია და საკუთარ თავს უწოდებს მარიკოფელებს და არა კუჰანელებს, თუმცა მათი წინაპრები ნამდვილად კუჰანელთა ტომის წევრები იყვნენ. საწინააღმდეგოდ სხვა ხალხები ამ ტერიტორიაზე კვლავ ინარჩუნებენ საკუთარ იდენტობას, არ ერევიან მარიკოფას კულტურას და კვლავ საუბრობენ საკუთარ ენებზე, თუმცა ამ ენებსა და მარიკოფელთა ენას შორის საერთო ბევრია და ორივეს კარგად ესმით ერთმანეთის.

ხშირია მარიკოფელებსა და სხვა ხალხებს შორის ქორწინება, თუმცა ამ კავშირში მონაწილე პირები უმეტეს შემთხვევაში ინარჩუნებენ საკუთრ წარმომავლობასა და კულტურას. ერთი ასეთი მაგალითია მარიკოფელი ქალი, რომელიც გათხოვდა სხვა კულტურის ოჯახში, ლეჰში. მან შეინარჩუნა საკუთარი ინდივიდუალიზმი, როგორც მარიკოფელმა, თუმცა მისი შვილები ქმრის კულტურის ნაწილების გზას გაჰყვნენ და მისი წარმომადგენლები გახდნენ. არის ასევე მაგალითი, რომ ქალი გათხოვდა მარიკოფთა ოჯახში. მან შეინარჩუნა საკუთარი კულტურისთვის დამახასიათებელი ნიშნები, მაგრამ მისმა შვილებმა მიიღეს მარიკოფული კულტურა, თუმცა მათ გრამატიკული წესების ნაწილი დედის კულტურისთვის დამახასიათებელი ენიდან აქვთ აღებული.

1914-1921 წლებში მიმდინარე პროცესის დროს იყო შემთხვევები, როდესაც სხვა ტომის წევრები მიდიოდნენ მარიკოფთა საზოგადოებისთვის განკუთვნილ ტერიტორიებზე. ეს გამოწვეული იყო უკვე აღნიშნული ქორწინებებით და ზოგჯერ უბრალოდ იმის გამო, რომ სხვა უფრო პატარა ტომის წევრებმა მარიკოფელებთან ერთად დაიწყეს ცხოვრება. თუმცა ეს შემთხვევები ძალიან ცოტა უნდა ყოფილიყო.

საბოლოო ფაქტორი, რის გამოც ხშირია ამ კულტურებს შორის ასეთი შეცდომების დაშვება გამოწვეულია ოჯახების სახელებით. როდესაც მარიკოფელი და ხალჩადომელი ბავშვები პირველად მივიდნენ სახელმწიფო სკოლაში, მათ სჭირდებოდათ სახელები. ევროპიდან ჩამოსულმე ხალხმა მათ ხელოვნურად მისცეს ინგლისური სახელები, რათა ეს პრობლემა გადაეჭრათ. დარქმეული სახელები შეიცავდა დარქმეულ სახელს, ოჯახის სახლესა და რამდენიმე მნიშვნელოვან დეტალს პიროვნების კულტურიდან და დაკავშირებული იყო ნათესავობასთან. თუმცა ამ სისტემის დეტალები უცხო იყო მარიკოფთა და სხვა კულტურების ხალხებისთვის. მოხდა ისე, რომ ლეჰისა და მარიკოფთა კულტურებში შეიქმნა ერთი და იმავე სახელის მატარებელი რამდენიმე ოჯახი. მართალია არსებობდა ისეთი ოჯახებიც, რომელთა სახელი არ გვხვდებოდა სხვაგან, თუმცა მათი რიცხვი არც თუ ისე დიდი იყო. საბოლოოდ, უმეტეს შემთხვევებში თუ პიროვნებამ არ იცოდა ზუსტად საკუთარი წარმომავლობა, გვარის მიხედვით ძნელი იყო დადგენა ის მარიკოფთა საზოგადოებას მიეკუთვნებოდა თუ რომელიმე სხვას.

ერთი განმასხვავებელი ნიშანი, რომელიც დობინსმა და ელიზმა შენიშნეს მარიკოფთა კულტურაში იყო მათი მონაწილეობა სოციალურ სისტემებში. ეს მონაწილეობა მაინც არის თანამედროვე ხალჩადომას კულტურისთვის დამახასიათებელი და არ გვხვდებოდა უფრო ადრეულ წლებში, მას უწოდებენ მონაწილეობას იუმას ქსელში (Yuman network). იუმის ქსელი ჩამოყალიბდა ევროპელების ჩამოსვლის შემდეგ. ეს ქსელი, როგორც ვთქვით, მოიცავს მარიკოფთა კულტურას, თუმცა აგრეთვე სხვა კოლორადოს მდინარის კულტურებსაც. მაგრამ არ მოიცავს პაისა (Pais) და იავაპაისს (Yavapais) საზოგადოებებს ჩრდილოეთ არიზონიდან.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი განსხვავება აღნიშნეს მკვლევარებმა, დობინსმა და ელიზემბა. ეს იყო ხალჩიდომას ხალხის ავტონომიურობა. მათ თქვეს, რომ მართალია ამ კულტურის დიდი ნაწილი კოლორადოს მდინარესთან განადგურდა, თუმცა ისინი გადავიდნენ რეზერვაციებში. ინდოელთა თავშესაფრებში ხშირად იკარგება გარკვეული კულტურის დამახასიათებელი ნიშნები, რადგან ხშირია სხვა კულტურების არსებობაც და მათთან შერევა. თუმცა ისიც აღსანიშნავია, რომ კულტურის გაქრობა და სხვა კულტურასთან შერევა ზუსტად ერთი და იგივე ცნებები არ არის. თუმცა მარიკოფთა კულტურამ ყველაფერ ამას უმეტესწილად გაუძლო და შეინარჩუნა საკუთარი კულტურისთვის დამახასიათებელი ნიშნების უმეტესობა. ეს გამოიწვია რამდენიმე ფაქტორმა. პირველი, ლეჰის ტერიტორიის ინდიელთა რეზერვაცია ერთ-ერთი ყველაზე გამოყოფილი ტერიტორიაა, და ძირითადად მხოლოდ მარიკოფთა წარმომადგენლებითაა დასახლებული. მეორეც, სოლთ რივერის რეზერვაციამ ყველა სხვა ინდიელთა ტომების თავშესაფრობა იკისრა, რამაც განამტკიცა ლეჰის ავტონომიურობა. ლეჰის თავშესაფარს ისიც გამოარჩევს, რომ აქედან ორი კონსული იგზავნება ტომთა ტრიბუნალზე, როდესაც სხვა რეზერვაციებიდან მხოლოდ ერთი. სწორედ ამ განხვავებებმა უზრუნველყო მარიკოფთა კულტურის ავტონომიურობა და კარგად შემონახვა.

დობინსმა და ეზელებმა ისიც აღნიშნეს, რომ მარიკოფთა კულტურა ისეთი აღარ იყო როგორც 150-200 წლის წინ. კოლორადოს მდინარის დატოვების შემდეგ მათ მცირედი მატერიალური კულტურა გააჩნდათ, თუმცა ახალ დასახლებაში მათ შეძლეს იდენტობის შენარჩუნება. მათ ახალი კულტურა სწორედ იმ ძველის საფუძველზე შექმნეს.

1971 და 1972 წლებში ჩატარებულმა კვლევებმა სოლტ რივერის დაბლობებზე აჩვენა, რომ ხალჩადომას და მარიკოფას კულტურები კვლავ აგრძელებენ არსებობას. ენები, რომლებზეც ეს კულტურები საუბრობენ, მთლიანად არ განიცდიან სხვა ენების გავლენას და რჩებიან დამოუკიდებელ ერთეულებად. მათ მიერ ათვისებული მიწების დიდი ნაწილი გამოყოფილია მეზობელი პიმასა და სხვა კულტურებისგან, რაც მათი მომავალი არსებობის გარანტია. მათი იდენტობა შენარჩუნებულია განსხვავებული კულტურების წარმომადგენელთა ქორწინების შემდეგაც. ერთადერთი მნიშვნელოვანი დამსგავსება, რომელიც თავს იჩენს ამ ხალხებში, გამოწვეულია არასათანადო ინფორმაციით. ინდიელთა უმეტესობამ არ იცის საკუთარი ზუსტი წარმომავლობა. ძველ ნაშრომებშიც ხშირად გვხვდება ამ კულტურების ერთმანეთთან არევა. თუმცა უნდა ითქვას, რომ ეს პრობლემა მარიკოფების შემთხვევაში ნაკლებად იჩენს თავს, რადგან ისინი გარკვევით გამოყოფენ საკუთარ თავს სხვა კულტურებისგან.

ეტიმოლოგია

ტერმინი მარიკოპა მიემართება იუმა-ენოვან ჯგუფებს, რომლებიც ცხოვრობენ მდინარე გილას აუზთან და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე, რასაც დღეს ჩვენ ვიცნობთ სამხრეთ არიზონას სახელით. კულტურულად ეს ხალხი ძალიან ახლოს არის კუეჩანთა და მოჰავათა ტომებთან. ყველაზე აშკარა მსგავსებები ვლინდება შემდეგ საკითხებში: საგვარეულო ხაზის მამაკაცის მხრიდან გადაცემით, პირად სიზმრებზე ყურადღების გამახვილებით, კრემაციით და „წყალდიდური“ აგრიკულტურით. არავინ იცის რას ნიშნავს ან რეალურად საიდანაა სიტყვა მარიკოპა წამოსული. ადგილობრივ ენაზე მარიკოპას კულტურის ხალხი საკუთარ თავს ეძახიან პი-პოშს რაც მათსავე ენაზე ნიშნავს ხალხს.

ენა

ენა მარიკოპა ახლო კავშირშია ზემოაღნიშნულ კუეჩანთან და მოჰავასთან, ეს 3 ენა მიჩნეულია მდინარის განშტოებად იუმას ენობრივი ჯგუფისა. განსაკუთრებით ახლოა კუეჩანთან ენის გარჩევადობის მხრივ. მარიკოპას ასევე აქვს საერთო “Upland”-ისა და “Delta-California”-ს ენებთან, რომლებიც ასევე იუმას ენების ჯგუფს მიეკუთვნება.

გარემო

მდინარე გილას მიმდებარე დაბლობზე, 1500 კმ² უკავიათ პიმასა და მარიკოპას ინდიელ ხალხს. აქაურთა აზროვნებაში მეტად მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მთებს. აქ მდებარეობს ესტრელას მთიანეთი შესაბამისად მრავლადაა მაღლობი. ჩრდილო-დასავლური ტომთა ტერიტორიაზე არის „ბერდაჩეს მთა“, რომლის გამოც არაერთხელ ჰქონიათ დაპირისპირება პატარ-პატარა ტომობრივ ჯგუფებს. ამ და სხვა მრავალი მთით არის გარშემორტყმული გილას მიმდებარე ტერიტორია. ამ მთების მიმართ პატივისცემა და მისტიკური მნიშნველობის მინიჭება მარიკოპას ხალხში ჯერ კიდევ 1970 წლამდე იყო შემორჩენილი. ამ დროის შემდეგ კი ახალგაზრდებმა აღმოაჩინეს ახალი მარშრუტები ესტრელას უფრო მაღალ და ნაკლებად მისადგომ ადგილებში, სადაც აღმოაჩინეს ახალი წყაროები, მთის ცხვრები, და საგანძური, რომელიც კანონგარეშე ადამიანებმა საგულდაგულოდ გადამალეს. მთის ფერდობზე შევამჩნევთ ტახებს, ხოლო დაბლობზე ირემი, კურდღელი და მწყერი ბინადრობს.

საგარეო ურთიერთობები

მარიკოპას ხალხი სარგებლობდა საბილიკო ქსელით, რომელიც აკავშირებდა შუა და ქვედა გილას რეგიონს და გადიოდა ჰალჩიდომასა და მოჰავის ქვეყნებზე. ეს კავშირები იყო ძალიან ძველი, შეიძლება იუმას ხალხებამდეც კი არსებობდა. ამ გზით შემოდიოდა სავაჭრო საქონელი გალფისა და წყნარი ოკეანის სანაპირო ზოლებიდან. დაახლოებით ერთკვირიანი მგზავრობის შედეგად დელტას ქვეყანაში, მარიკოპას ხალხი მოიპოვებდა „დამპალ თამბაქოს“. გილასა და იუმას ურთიერთობა მთელს კოლორადოს ტერიტორიაზე აისახა მათ ომებზე, ვაჭრობებსა და გაერთიანებებზე ადგილობრივ მცხოვრებლებს შორის. 1700-იანი წლების ბოლოს ესპანური ცხენები წარმოადგენდენ ვაჭრობის მთავარ ობიექტს, რომლებსაც ძირითადად ბარტერული გაცვლებით მოიპოვებდნენ, ან რეიდების დროს ისაკუთრებდნენ. ცხენებისთვის ასეთი მნიშვნელობის მინიჭებამ დააჩქარა საფოსტო კავშირების შექმნა მექსიკასა და კალიფორნიას შორის, მექსიკის დამოუკიდებლობის წლებში.

რაც შეეხება ომის წარმოებას, ამან გილა-იუმას წარმომადგენლებისთვის განაპირობა გარკვეული ალიანსების შეკვრა პიმასთან, კოკოპასთან და ჰალჩიდომასთან. ხოლო მტრებად მოიაზრებდნენ კუეჩანს, მოჰავას, იავაპაისა და აპაჩის. ომის იარაღი და ტაქტიკა კუეჩანისა და მოჰავას ტრადიციების ანარეკლი იყო. იმართებოდა ფორმალურად დაგეგმილი ბრძოლები კონკრეტულ კლუბებს შორის, რომლის დროსაც ძირითად იარაღად შუბებს იყენებდნენ. იავაპაისა და აპაჩებთან დაპირისპირების დროს ძირითადად ჩქარ თავდასხმებს ჰქონდა ადგილი, მეტად გამოყენებადი იარაღი კი მშვილდ-ისარი იყო.

ისტორია

მარიკოპას ხალხზე ინფორმაციის მოსაძიებლად ყველაზე კარგი მიდგომაა მათ თანამედროვე საზოგადოებებზე დაკვირვება. ეს საზოგადოებები, სამეზობლოები ეთნიკურად მრავალფეროვანი ჯგუფებისა, საუბრობენ ერთსა და იმავე ენაზე. ვინ არიან მარიკოპას ხალხი და როგორ გაჩნდნენ ამ ტერიტორიაზე ძალიან საინტერესო საკითხი. საკმარისად მოხუცებისთვის ამ შეკითხვაზე პასუხი არის ძველ მოთხრობებში, სადაც ნახსენებია ის ადგილები საიდანაც წამოვიდა ეს ხალხი, ასევე მიზეზები, თუ რამ განაპირობა ეს გადმოსახლება. ამ საზოგადოებაში თითოეული ამბავი ეხება კონკრეტული გვარის ისტორიას ან გენეალოგიის ხეს.

როგორც ლიტერატურა ეს მოთხრობები არის მეტაფორული და ციკლური, დალაგებულია ყველა მოვლენა 4 ეპიზოდად: ერთობა, შუღლი, კრიზისი და რეზოლუცია. უმეტესობა თანხმდება, რომ ისინი მოდიან კოლოარდოს რეგიონიდან, მოჰავის ჩრდილოეთით. ერთ-ერთი წყაროს მიხედვით, ბელადებმა გადაწყვიტეს ხალხის გადაყვანა, მანამდე 4 დღისა და 4 ღამის განმავლობაში იმართებოდა რიტუალები და ნადიმები. ამის შემდეგ მათ გამოიცვალეს საცხოვრისი და ახალი სახლები დაიდეს გილაში, ლავეენასა და ლეჰიში.

იუმას ხალხი ისტორიულად ითვლება ქვედა გილას ტერიტორიაზე მცხოვრებად, რაც გამოწვეულია იეზუიტთა აღმოჩენით, ეუსებიო კინოს ხელმძღვანელობით 1694.

მარიკოპას ტომი გარკვეულწილად შეესაბამები ოპას ხალხს, რომელიც უძველესი ჩანაწერებზე დაყრდნობით ცხოვრობდნენ „შეღებილი ქვების მთაზე“. თუმცა ამ ხალხში არსებობს ოჯახური ხაზები, რომლებსაც არ აქვს მიგრაციის ტრადიცია კოლორადოს მდინარიდან, რაც საინტერესო ფენომენია. ტერმინი „კოკომარიკოპა“ თავიდან მიემართებოდა ჯგუფებს, რომლებიც ცხოვრობდნენ მდინარე გილას ნაპირებთან შეღებილ მთამდე. ეს არის ხალხი, რომელსაც კაველჩადომს უწოდებს პროფესორი სპიერი. ამ სახელწოდებაში მოიაზრება იუმას ხალხის წინაპრები.

კულტურა

კოკომარიკოპას სოფლებს წარმოადგენდა ნათესავთა ოჯახების გაერთიანებას მცირე ტერიტორიაზე მცხოვრებლებს. ერთი ოჯახის წევრები მუდმივად მოძრაობაში იყვენენ, ვინაიდან ოჯახის უფროსის კრემაციის შემდეგ მთელ მის საკუთრებას წვავდნენ, სახლის ჩათვლით. ლოკალური ჯგუფებიც ხშირად იშლებოდნენ, რაც მათი მოძრავი ცხოვრების წესისგან გამომდინარეობდა. დაჯგუფების შიგნით, ხალხი იზიარებდა ერთსა და იმავე სიმბოლურ ასპექტებს. იმის მიუხედავად, რომ საგვარეულო ხაზი გადადიოდა კაცის მხრიდან, ქალთა კავშირიც ძალიან მნიშვნელოვანი იყო კავშირის დამყარებისას. ქალის სახელი, ხშირად, მოდიოდა მისი შესაბამისი კლანიდან, და მათი ქმრებიც ამ კლანის სახელით მოიხსენებდნენ მათ.

აკრძალული იყო ერთი და იგივე ხაზის ხალხთა დაქორწინება. მიუხედავად ამისა, მრავლად ხდებოდა როგორც ერთი და იმავე კლანის წარმომადგენლებს შორის, ასევე ლოკალურ ჯგუფებს შორისაც ქორწინება.

მშენებლობა

მარიკოპას ხალხი საცხოვრებლად და სამუშაოდ იყენებდნენ საკმაოდ მარტივ ნაგებობებს. ამ ნაგებობებს აქვს გუმბათის ფორმა, აგებულია წრიულად დალაგებული ხის ნაჭრებისგან, რომელიც 1 წერტილში იკვრება. ამას გარედან გადაკრული აქვს თივის ფენა. გარდა საცხოვრებლისა, სხვადასხვა დანიშნულების ნაგებობესაც აშენებდნენ, მაგალითად მუხლის სიღრმეზე თხრიდნენ მიწას და იქ აკეთებდნენ სათავსოს ნესვისთვის და გოგრისთვის. ქალები აკეთებდნენ თიხისგან ქოთნებსა და სხვა ჭურჭელს. ამ ჭურჭელს ჰქონდა სხვადასხვა ფორმები, თუმცა არ იყო პრიმიტიულად გაკეთებული. ქალები პატარა დეკორაციებსაც უკეთებდნენ თიხის ჭურჭელს და სხვადასხვა ფრად აფერადებდნენ. ქსოვაც გავრცელებული იყო მარიკოპას ხალხში, რასაც როგორც კაცები, ისე ქალები აწარმოებდნენ. შეკერილ ტანსაცმელში, ძირითად მატერიად იყენებდნენ ბამბას. მათი ყოველდღიური ცხოვრება მოიცავდა ნადირობასა და შემგროვებლობას. როგორც ყოველთვის კაცები ნადირობდნენ და ქალები შემგროვებლობას ეწეოდნენ. ასევე ჰქონდათ ნახევრად ინტენსიური აგროკულტურაც. ბავშვთა აღმზრდელობა მოიცავდა მათთვის მშოვლების საქმიანობის შესწავლას. განსაკუთრებით აფასებდნენ გამძლეობას როგორც ბიჭებში, ისე გოგოებში. ბიჭების ომისთვის მოსამზადებლად, მას ავალედბნენ ფუტკართა მოკვლას ბუდის სიახლოვეს. გოგოებში პირველი მენსტრუაციის შემდეგ ის ვალდებული იყო შეესრულებინა სახალხო ცეკვა, რის შემდეგაც მის სახეს ხატავდნენ ტატუებით. ტატუირების ჩვევა ზოგიერთ ოჯახში 1970 წლამდე შემორჩა. ისინი უმეტეს საკვებს მაინც მიწიდან აწარმოებდნენ. თუმცა მარიკოპას ხალხი ხშირად იყვენენ სახლიდან მოშორებით, სადაც აგროვებდნენ თესლებს (გვიან შემოდგომაზე ან ადრე ზამთარში) ან კენკრას (მაისში და ივნისში).

წყაროები

• ლეროი ქემერონის „მარიქოფას წარმოშობა“
• ედვარდ კურტისის „მარიქოფა: ჩვეულებები, ხელოვნება და რწმენა“
• ჯაკ ფრიშის: „მარიქოფას სამზარეული: ადგილობრივი ტაქსონომიური სისტემა“
• ჰენრი ჰარველი: „მარიქოფა“, მარშა ქელი „საზოგადოება, რომელიც არ გადაშენდა“
• ლესლი სპიერი: „გილას მდინარის იუმური ტომმები“

რესურსები ინტერნეტში

• Salt River Pima-Maricopa Indian Community page on the Maricopa people