ინდიელთა რიტუალები

ინდიელები ან ასევე ე. გ. ‘ადგილობრივი/ მკვიდრი ამერიკელები’ ხალხის იმ რასას წარმოადგენენ, რომლებიც ამერიკის მიწაზე კოლუმბის ჩასვლამდე ცხოვრობდნენ. ეს ცივილიზაცია დღემდეა შემონახული ძალიან ბევრი ტომის სახით, რომლებიც თავიანთ თავებს, როგორც აბორიგენებს ისე მოიხსენიებენ. უკლებლივ ყველა ტომი ისევ იმ იდოლოგიით ცხოვრობს, რომლითაც ოდითგანვე არსებობდა და შესაბამისად მათი ყოფა თანამედროვე სამყაროსგან ძალიან განსხვავდება. ტრადიციები, კულტურა, ადათწესები და წესჩვეულებები ინდიელებს დღემდე შემონახული აქვთ და არანაირი ეკონომიკური განვითარებით ან სულაც მედიცინის წინსვლით არ არიან დაინტერესებულნი. მთავარი ინტერესი კულტურის შენარჩუნებაა რაც სამწუხაროდ თუ სებედნიეროდ ტომის არსებობას ხელს არ უწყობს.

პუებლო ლათინური სიტყვაა და ქართულად დაახლოებით “სოფელს” ნიშნავს. უმეტესწილად ლათინურ ქვეყნებში ეს სიტყვა ყველა იმ “ქალაქთან” თუ დასახლებასთან ასოცირდება, რომელიც მეგაპოლისის ან უბრალო ჩამოყალიბებული, განვითარებული ქალაქის სტანდარტებს ვერ წვდება. შესაბამისად ზია პუებლო ვულკანური კრესტით წარმოშობილ პატარა გორაზეა გაშენებული დაახლოებით 64 კილომეტრის დაშორებით ქალაქ  ‘ალბაკურკიდან’, რომელიც შტატ ‘ახალ მექსიკა’-ში მდეობარეობს. ზია პუებლო სხვა ტომებისგან თავისი კონსერვატიულობით გამოირჩევა. მისი რამდენიმე ათასი მაცხოვრებლიდან 235 ჯერ კიდევ იმ ენაზე საუბრობს, რომელზეც ოდითგანვე აბორიგენული ტომები საუბრობდნენ. ასევე მიხუედავად იმისა, რომ სხვა ტომებმა რაღაც დონეზე მიიღეს ახალი სამყაროს შემოთავაზებები, ზია პუებლო თავიდან ბოლომდე ინარჩუნებს მის პირვანდელ იერსახეს, რაც მის ეკონომიკურ სტატიკურობაზეც ისახება.

ეკონომიკა და ცხოვრება

ზია პუებლოს ეკონომიკა ძირითადად ფერმერობით/მიწათმოქმედებით იზრდება, მაგრამ მათ ცხოველების მოვლა უჭირთ რადგან ოჯახების ზრდასთან ერთად მეტი ყურადღება ეთმობა ახალგზარდებს და ახალი თაობის აღზრდას, შესაბამისად ერთ-ერთი მთავარი შემოსავლის წყარო კარგავს თავის უწინდელ ძლიერ სახეს. ეს ყველაფერი კი ზია პუებლოს მაცხოვრებლების ძალიან დაბალ საცხოვრებელ პირობებს განაპირობებს და სამიდან ორი ოჯახი ელემენტარულად ძალიან ღარიბად ცხოვრობს. ეს საკითხი საკმაოდ პარადოქსულია, რადგან ბავშვების სიკვდილის პროცენტული მაჩვენებელი ასევე ძალიან მაღალია, ამას კი ისევ და ისევ ტომის პრინციპულობა განსაზღვრავს, რომელიც ვერ ეგუება ბოლომდე ახალ სამედიცინო გამოწვევებს. მიწათმოქმედებაზე ხელის ჩაქნევა იწვევს ნაკლებ საჭმელს და უარესს პირობებს, ეკონომიკურ დაცემას; ეს ხელის ჩაქნევა კი ისევ და ისევ ბავშვების გამო ხდება, მაგრამ შედეგად ამ ბავშვებსვე არააქვთ საჭმელი ან ავადდებიან და ოჯახს არააქვს ფული რომ ექიმი მოიყვანოს; ამ ყველაფერს კი ის ემატება, რომ ზიას მაცხოვრებლები ეტანებიან სიგარეტს და ალკოჰოლს და მისი უმეტესობა, ქალების გამოკლებით, დიდი დოზით მოიხმარს ორივეს. ამ ყველაფერს კი იქამდე მივყავართ, რომ მიწათმოქმედება ამ ტომის მთავარი მამოძრავებელი ძალაა და მისი დაკრგვა წერტილს უსვამს მთლიანი ტომის განვითარებას.

მიწათმოქმედება არა მარტო  ფიზიკურად არჩენს მომავალ თაობებს და განაპირობებს მათთვის საჭმელს, არამედ ასევე ყველას უნარჩუნებს სამსახურს, განაპირობებს აქტიურ ცხოვრებას და ჯანსაღ ცხოვრების წესს. რადგან სოფელში არც არაფერია გასაყიდი და მთლიანი ბაზარი ბარტერულ სისტემაზეა დაფუძნებული ოჯახმა თავი თვითონ უნდა ირჩინოს. სახლი აქვს, საჭმელი კი თვითონ უნდა გაიკეთოს, რაც ისევ და კიდევ ერთხელ მიწათმოქმედებას აუცილებლობად აქცევს.

კიდევ ერთი პარადოქსი კი იმ შინაარს მოიცავს რომ ზია პუებლოს მაცხოვრებლები იმის და მიუხედავად რომ ძალიან რელიგიურები არიან საერთოდაც არ მიაკუთვნებენ სიკვდილს ზეციურ ძალებს. თუ ბავშვი ოჯახში გარდაიცვლება ეს იმას არ ნიშნავს, რომ იგი ღმერთმა წაიყვანა, მათ თავიანთი ექიმების და განკურნების წესების სჯერათ ამიტომ მიწათმოქმედების აღიარებას წინ რელიგია ნამდვილად არ უდგას. უფრო მეტიც, მათ ფიზიკური კარგად ყოფნის სჯერათ და ადამიანის ჯანსაღ ცხოვრებას უჭერენ მხარს. ეს რა თქმა უნდა არ გამორიცხავს მათ ძალიან ღრმა რელიგიურობას და იმ ფაქტებს რომ ისინი ასევე ძალიან ბევრს ღმერთების ანგარიშზეც წერენ, მაგრამ ეს მოყვანილი ფაქტებიც არ ამბობენ ცოტას კულტურის იერსახეზე და თავიანთ განვითარების პოტენციას მსოფლიოს აჩვენებენ.

ზია პუებლოში, მიუხედავად იმისა რომ ყველა ოჯახი ღარიბია, სოციალური სტატუსი ამით არ განისაზღვრება. ელემენტარული მოქალაქეობრივი ვალი, სოციალური ხელშეწყობა, და მათი წესების/კანონების დაცვაა ის რაც განაპირებობს ხალხის/ოჯახის სახელს. მაგალითად თუ ქალი უშვილოა და თუ ოჯახს შვილი არ ჰყავს ისინი კოშაირში, კვირაინაში ან სხვა მახლობელ სოფლებში უნდა გადავიდნენ და იქ ხდება ამ პრობლემის გადაჭრა. ეს ქალი ან იშვილებს ბავშვს ან სხვისგან ეყოლება. ეს ზია პუებლოს სხვა ტომებთან სიახლოვეს უწყობს ხელს და ამასთანავე რიცხობრივათაც მრავლდებიან. წესჩვეულისამებრ ამ პროცესს ცეკვა, სიმღერა და ერთგვარი რიტუალი მოჰყვება სადაც ქალი იღებს სათამაშოს, რომელიც სამი-ოთხი დღე მასთან რჩება, როგორც იღბალის სიმბოლო შემდეგ კი უბრუნებს კუთვნილ სოფელს. ის ქალი, რომელიც ასეთ წესებს ემორჩილება პატივით არის მიღებული საზოგადოებაში.

რიტუალები

ასეთ რიტუალებთან ერთად ერთგვარი ყოველდღიური და ჩვეულებრივი რელიგიო-სოციალური ცხოვრებაც მოიცავს ბევრ წესჩვეულებებს, როგორებიცაა მშობიარობა, ქორწილი ან დაკრძალვა. სამივეს და განსაკუთრებით მშობიარობას და დაკრძალვას თან სდევს განსაკუთრებული პროცესები და ადათწესები.ბავშვი უნდა იბადებოდეს სიმღერის თანხლებით და იმის და მიხედვით თუ რომელი სიმღერის დროს დაიბადება იქმენა წარმოდგენა მის ხასიათზე და “სახეზე”. თვალებს ენიჭება დიდი ყურადღება და იწმინდება ძალიან ბევრჯერ დაბადებისთანავე. რაც შეეხება სიკვდილს, ის ახლოსაა ძველ ეგვიპტურ და მეზო-ამერიკულ ტრადიციებთან რომელიც მიცვალებულის სხეულის შემონახვას მოიცავს. ასევე დიდია დღესასწაულები როგორიცაა “Tablita Dance,” “Feast Day” და სხვები.

ზიას დიდი ისტორია ახლავს თან რომელიც V-VI საუკუნეებიდან იღებს სათავეს. ექვსი ათასი მაცხოვრებელი ოცამდე ასულა და დღესდღეობით 2-3-მდე შემცირებულა, მაგრამ ეს დარჩენილი ორი ათასი ისედაც გაცილებით უფრო ფასობს ვიდრე რომელიმე სხვა ტომის მეტი “მიმდევარით”, რომელსაც ომი არ უნახავს. ზია იმ ერთ-ერთაგანია, რომელიც ესპანელებს ებძოდა თავისი კულტურის შენახვისათვის, სავარაუდოდ კათოლიკური შერწყმაც მაშინ მოხდა.

ზიას მოსახლეობა კათოლიციზმის მიმდევრობის, რიტუალების და ძველი პაგანური ადათწესების გარდა, კოსმოლოგიასაც დიდ ყურადღებას ანიჭება, რომელიც მათ ერთგვარ მითოლოგიას წარმოშობს და განაპირობებს ისეთ წმინდა ღმერთებს, ცხოველებს, ან ადგილებსაც როგორებიცაა გველები, ხეები, სულები, ფერები, მთები, ფრინველები, ცხოველები, მეომრები და ქალები.  თითოეულს თავისი მნიშვნელობა ენიჭება და თავისი წმინდა სახე ემიჯნება რომლის მისაღწევადაც ყველა იბრძვის. ეს კულტურის და ცხოვრების მხარე კი ზია პუებლოს ხელოვნებას უთქვამს სახელს, რომელიც გამოხატავს ხალხის ამ ღრმა დამოკდებულებას კოსმოლოგიაზე და არაამქვეყნიურ ცხოვრებაზე, რაც თანამედროვე ტურიზმის განვითარებასაც უწყობს ხელს.

ეს ერთგვარი კულტურული ანთროპოლოგია ზია პუებლოს შესახებ სამოცდაათი პროცენტით შეიძლება გარდაქმნილი იქნას და ასოცირებული სხვა ინდიელი ტომების მიმართ. მათ რა თქმა უნდა სხვა წესები მაგრამ იგივე ცხოვრების სტილი და იდეოლოგია აქვთ. ზოგი უფრო განვითარებული ზოგი კი დღემდე “კარვებში” და პატარა მიწის სახლებში ცხოვრობს, მაგრამ სოციალური მენტალობა დიდად არცერთის განსხვავდება ერთმანეთისგან. ყველას ცხოვრება დამოკიდებულია მათ ხელობაზე და თავის რჩენა თითქმის ასივე პროცენტით საკუთარ თავზეა დაფუძნებული. ინდიელები ცდილობენ თავიანთი ტომები შეინარჩუნონ რაც დღევანდელ კულტურაში უკვე ძალიან რთულია შესაბამისად ბევრი მათგანი ნადგურდება და “მიგრაციას” ახდენს დღევანდელობაში, რაც შეიძლება ინდივიდუალურად კარგი მაგრამ ისტორიულად და ტრადიციულად ცოტა საწყენია, მაგრამ მათი კარგად ყოფნა, კომფორტი და პირობები რა თქმა უნდა უფრო წინ უდნა იქნას დაყენებული ვიდრე ზოგადი ქვეყნის კულტურული ინტერესი და მრავალფეროვნება. დრო გადის და რაღაც ეტაპზე ყველა ფასეულობის გადაფესება ხდება საჭირო. შესაბამისად არ არის გამორიცხული, რომ ინდიელების ცხოვრების გაუმჯობესების მიზნით უკეთესი იყოს მათი ინტეგრაცია ამერიკის სხვადასვხა ქალაქებში, სადაც უფრო გაუადვილდებათ ადაპტაცია, თვითონ კულტურა კი რომელიმე წიგნის ერთ ფურცელზე იყოს შემონახული.

== რიტუალები == ადგილობრივ ამერიკულ კულტურაში ცერემონიები და რიტუალები უკვე დიდი ხანია თამაშობენ სასიცოცხლო და მნიშვნელოვან როლს. ხშირად, რიტუალები მოიხსენიება როგორც რელიგია, თუმცა ადგილობრივი მოსახლეობის უმრავლესობა ცერემონიებსა და რიტუალებს არ აღიქვამენ ისეთ რელიგიად როგორც, მაგალითად - ქრისტიანები. პირიქით, რწმენა და რიტუალები მათი ყოფის განუყოფელ ნაწილად არის ქცეული. აბორიგენ ხალხებში რწმენაზე ძირითად გავლენას ახდენს მეთოდები, რომლებითაც საკვებს მოიპოვებენ, (ნადირობა ან სოფლის მეურნეობა). მათი რიტუალები და ცერემონიები ასევე მოიცავენ ბევრ ცხოვრებისეულ მოვლენასა და ეტაპს, როგორიც არის: სქესობრივი მომწიფება, ქორწინება თუ სიკვდილი. თუმცა წლებთან ერთად ცერემონიები იცვლებოდა ისე, როგორც ეს ტომებს ესაჭიროებოდათ.

ევროპელების ჩასვლამ დიდი ზეგავლენა იქონია ადგილობრივი ამერიკელების კულტურაზე. პირველი ევროპელები, ვისთან შეხვედრაც მოუწიათ ინდიელებს, ძირითადად იყვნენ მისიონერები. ისინი ფიქრობდნენ, რომ აბორიგენების ტრადიციები იყო უსარგებლო ცრურწმენები, რომლებიც ეშმაკისგან იყო შთაგონებული. მისიონერებმა მოახერხეს და ბევრ აბორიგენს ქრისტიანობა მიაღებინეს როგორც სარწმუნოება. რაც უფრო მეტი ევროპელი ჩადიოდა ამერიკაში, მით უფრო სუსტდებოდა ადგილობრივების ტრადიციები და კულტურა.

ამ ყოველივემ ასევე შეცვალა მათი სულიერი ტრადიციებიც და 1882 წელს ამერიკის შეერთებული შტატების ფედერალურმა მთავრობამ მუშაობა დაიწყო ადგილობრივი ამერიკელების რელიგიური უფლებების აკრძალვაზე. სწორედ ამ დროს, აშშ-ს შინაგან საქმეთა მდივანმა ეს პერიოდი გამოაცხადა როგორც „წარმათული ცეკვებისა და ცერემონეიბის“ დასასრულის პერიოდი, რადგან, მისი აზრით, ეს ყოველივე ხელს უშლიდა ცივილიზაციის განვითარებას.

იმისდა მიუხედავად, რომ 1890 წელს წარმართული ცეკვების აკრძალვას დაახლოებით 150-ზე მეტი ადგილობრივი შეეწირა და ბევრი რამ გადაიტანეს აბროიგენებმა, არის ტრადიციები და ცერემონიები, რომლებიც მაინც შემორჩათ საბოლოოდ და დღესაც არიან თემები, რომლებიც აგრძელებენ ცერემონიებითა და ძველი რწმენით ცხოვრებას. ასევე არიან თემებიც, რომლებმაც "შეურიეს" ერთმანეთს ქრისტიანობა და საკუთარი ტრადიციები.

== ცერემონიები == სიკვდილის ცერემოენიები- ადგილობრივი ამერიკელები ზეიმობდნენ სიკვდილს, რადგან ფიქრობდნენ რომ ეს იყო დასასრული დედამიწაზე სიცოცხლისა, ხოლო სიკვდილის შემდეგ იწყებოდა სულიერი ცხოვრება. ბევრ თემს სჯეროდა, რომ "მოგზაურობა" საკმაოდ გრძელი იყო, ამიტომაც გარდაცვალების შემდეგ გარდაცვლილს პატივს სცემდნენ როგორც საჭმლით, ასევე საჩუქრებითაც, რათა დარწმუნებულიყვნენ ისინი კარგად აგრძელებდნენ ცხოვრებას. მაგალითად- ჰოპი ინდლიებელს სჯეროდათ, რომ მოგზაურობა გრძელდებოდა ცაში ფრენით და ისინი, ვინც სწორი გზით იცხოვრებდნენ, ფრენასაც ასევე კარგად გააგრძელებდნენ, ხოლო ვისაც არც თუ ისე შესაშური განვლილი ცხოვრება ჰქონდა, დაიტანჯებოდნენ შემდგომ მოგზაურობაში. რომ დარწმუნებულიყვნენ, თუ რამდენად მშვიდობიანი იქნებოდა მოგზაურობა, ისინი გარდაცვლილს ნატურალური იუკას საპნით აბანავებდნენ და ტრადიციულ სამოსს აცმევდნენ. შემდგომ, ლოცვის დროს, შუბლზე ტყავს ამაგრებდნენ გარდაცვლილს და წვავდნენ მათ საყვარელ ნივთებთან ერთად.

მწვანე მარცვლის ფესტივალი- ასევე მოიხენიებდნენ როგორც მწვანე მარცვლის ცერემონიას, ეს არის როგორც რელიგიური ცერემონია, ასევე დღესასწაულიც. ეს ცერემონია ტარდება აღმოასვლეთ ტყეების ტომებისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ტომების მიერ, მათ შორის არიან: ჩეროკები, სემინოლეები, იუჩები და სხვა. ცერემონია, როგორც წესი, ემთხვევა გვიან ზაფხულს და გრძელდება სიმინდის ნათესების დამწიფებამდე. აღინიშნება ცეკვით, სუფრით და რელიგიური დაკვირვებებით, როგორც წესი გრძელდება 3 დღე. აქტივობები განსხვავდება და სხვადასხვა ტომები სხვადასხვანაირად აღნიშნავენ მას, თუმცა მთავარი წესი მდგომარეობს იმაში, რომ სიმინდის ჭამა არ შეიძლება სანამ „დიდ სულს“ სათანადო პატივს არ მიაგებენ. თემი მადლობას უხდის „დიდ სულს“ სიმინდისთვის, მზისთვის, წვიმისთვის და კარგი მოსავლისთვის. ზოგ თემში იმისიც კი სწამთ, რომ ისინი სიმინდისგან შემქნა დიდმა სულმა. ამ ცერემონიის დროს ტარდება ბევრი სხდომები, სადაც განიხილიება წინა წლის პრობლემები, მიუტევებენ ტომის წევრებს ჩადენილ ცოდვებს, სახელებს არქმევენ ახალშობილებს და ასე შემდეგ. ზოგ თემში ამ ფესტივალის დროს ტარდება ბურთის თამაშები და შეჯიბრებები. ასევე ტარდება გაწმენდითი სამუშაოები, ხალხი ალაგებს სახლებს და ყრიან ნარჩენებს. დღემდე ბევრი თემი ახორციელებს ამ ცერემონიას.

სამკურნალო რიტუალები- სიმბოლური სამკურნალო რიტუალები და ცერემონიები ხშირად ტარდებოდა, რომ თემის ყველა წევრი ჰარმონიაში ყოფილიყო გარემოსთან და ერთმანეთთან. დიდი ცერემონიები არ იყო განკუთვნილი ინდივიდებისთვის. სხვადასხვა თემებში ერთმანეთისგან განსხვავებულად ტარდებოდა ცერემონიები, მაგალითად Sioux და Navajo თემები იყენებდნენ სამედიცინო ბორბალს, ბორბლის გარშემო მღეროდნენ და ცეკვავდნენ. ცერემონია გრძელდებოდა რამდენიმე დღე. ისტორიულ ტრადიციებში ასევე იყენებდნენ ბევრ მცენარესა და ბალახებს სულიერ ზეიმებში, ამით ქმნიდნენ კავშირს სულსა და მის შემდგომ ცხოვრებას შორის. მცენარეები, რომლებიც გამოიყენება სულიერ რიტუალებში არის: თამბაქო, ტკბილი ბალახი, წითელი ჭედარი და სხვა.

== სამკურნალო პროცესები და მეთოდები == რაც შეეხება სამკურნალო პროცესებს, ადგილობრივი ამერიკელების სამკურნალო პროცესები ბევრად სხვაგვარია, ვიდრე ჩვენ მას აღვიქვამთ დღეს. ადგილობრივი ამერიკული სამკურნალო რიტუალები შეიცავენ რწმენასა და პრაქტიკას, რომლებიც აერთიანებენ რელიგიას, სულიერებას და მცენარეულ მედიცინას. ადგილობრივი ამერიკელების აზრით, მედიცინა უფრო მეტად არის ადამიანების განკურვნა, ვიდრე თვითონ დაავადების. ტრადიციული მკურნალები ცდილობენ, რომ ადამიანები აქციონ როგორც ერთი მთლიანობა, რადგან ფიქრობენ, რომ ბევრი დაავადება მომდინარეობს სულიერი პრობლემებიდან.

ბევრ თემში ფიქრობენ, რომ მცენარეული საშუალებების გარდა ასევე მნიშვნელოვანია სხეულის განწმენდვა და ამისთვის იყენებენ სპეციალურ ორთქლის აბაზანებს. როცა ხდება ავადმყოფის განკურნება, მათ გარშემო ხარშავენ მცენარეებს და მკურნალი იწყებს ლოცვას, რათა განდევნოს ბოროტი სულები. ზოგჯერ ამ რიტუალში მონაწილეობს მთელი თემი, სადაც მონაწილეები მღერიან, ცეკვავევნ, ხატავენ ავადმყოფის ორგანოებს და ეხმარებიან მკურნალს რომ ბოროტი სული განიდევნოს.

== ფოლკლორი და მუსიკა == ადგილობრივი ჩრდილოეთ ამერიკელების მუსიკა ძირითადად არის ვოკალური ხელოვნება, ხშირშემთხვევაში იგი საგუნდოა, მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი ქვეყანა უპირატესობას ანიჭებს სოლო შესრულებას. ადგილობრივი ამერიკული მუსიკა მთლიანად მელოდიურია, მასში არ არსებობს ჰარმონია ან პოლიფონია, ასევე სოლისტსა და გუნდს შორის არის ხოლმე ანტიფონური სიმღერაც. მათი მელოდია ზოგადად ხასიათდება დაღმავალი მელოდიურობით, მისი რიტმი კი არარეგულარულია. არ არსებობს აბსოლუტური ბგერის სიმაღლის კონცეფცია და ინტონაცია შეიძლება იყოს გაურკვეველიც კი, რაც გამოწვეულია ხმის დამუშავების და წარმოშვების გამორჩეული მეთოდით- ვოკალურ აღჭურვილობაში (დაკვრის დროს) კუნთების დაჭიმვით. ეს "გაურკვევლობა" ასევე გამოწვეულია ძლიერი აქცენტებისა და გლისანდირებისგან (glissando-მუსიკალური ნაწარმოების შესრულების განსაკუთრებული ხერხი). სიმღერას თითქმის ყოველთვის თან ახლავს რაიმე ინსტრუმენტის ხმა, როგორც მინიმუმ დასარტყამი ინსტრუმენტების ხმა. მთავარი დასარტყამი ინსტრუმენტებია დრამი. ასევე გამოიყენებენ ე.წ. ჩხარუნას. ხოლო ჩასაბერი ინსტრუმენდებიდან უფრო მეტად გამოიყენება ფლეიტა და სტვენა.

ადგილობრივი ამერიკელებისთვის სიმღერა ტრადიციულად არის მთავარი გზა ზებუნებრივ ძალებთან საკონტაქტოდ და მუსიკა იშვიათად სრულდება საკუთარი სიამოვნებისთვის. მუსიკის შესრულების შემდეგ ელიან ზუსტ შედეგებს, როგორებიც არის წვიმის მოსვლა, ომის მოგება, ავადმყოფობის განდევნა. მათ სიმღერის სამი კლასი აქვთ:

• 1. ტრადიციული მუსიკა, მუსიკა რომელიც თაობებიდან თაობებს გადაეცემა.
• 2. ცერემონიული და სამედიცინო სიმღერები, რომლებიც, იდეაში, სიზმრებიდან მოდის.
• 3. თანამედროვე მუსიკა, რომელიც მაგალითია ევროპული ზეგავლენისა.

ინდიელების ენა

‘ინდიელების’ ფართო განმარტება ამერიკის აბორიგენი მოსახლეობაა. ანთროპოლოგების აზრით ინდიელები ამერიკანოიდულ რასას მიეკუთვნებიან. რაც შეეხება მათ ენას, ისინი ძირითადად თავიან ენაზე საუბრობენ, თუმცა ასევე ესპანურ და ინგლისურ ენოვანი ინდიელებიც გვხვდებიან.

მშობლიური ამერიკული ენების რაოდენობა ძალიან დიდია, დაახლოებით 175 ენა არსებობდა, აქედან უმრავლესობა გადაშენდა, თუმცა XV საუკუნემდე, ‘ახალი მსოფლიოს’ ჩამოყალიბებამდე ისინი აქტუალური იყო. აფრიკული და ინდო-ევროპული ენებისგან განსხვავებით ძველი ენები ძირითადად არ მიეკუთვნებოდნენ არც-ერთ ოჯახთა ენას, მათი დახასიათება გეოგრაფიული მდებარეობით ხდებოდა.

თითქმის შეუძლებელია იმის დადგენა თუ რამდენი ენა არსებობდა ახალ მსოფლიოში, ევროპელების ჩამოსვლამდე, ასევე იმისა თუ რამდენი ადამიანი საუბრობდა ამ ენებზე. ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, რომ ევროპელების ჩამოსვლისთვის დაახლოებით 40 მილიონი ადამიანი ლაპარაკობდა 1800 ერთმანეთისგან განსხვავებულ ენებზე, ხოლო სხვა ფართოდ აღიარებული გამოკვლევებით ცნობილია, რომ კოლუმბის დროს დასავლეთ ნახევარსფეროში 2000ზე მეტი ენა არსებობდა და 15 მილიონზე მეტი მაცხოვრებელი. გეოგრაფიული დაყოფის ფარგლებში, 1,5 მილიონი მკვიდრი მექსიკელი ამერიკელები 300 ცალკეული ენას გამოიყენებდნენ, ასევე მექსიკაში და ცენტრალურ ამერიკაში 300 ენა მოდიოდა დაახლოებით 5მილიონ მოსახლეზე, ხოლო სამხრეთ ამერიკისა და დასავლეთ ინდიელების 9მილიონზე მეტი მაცხოვრებელი 1400 განსხვავებულ ენაზე საუბრობდნენ.

XX საუკუნის შუა რიცხვებში, მართალია ძირძველი ამერიკული ენების ორი მესამედი უკვე გადაშენების პირას იყო, თუმცა დასავლეთ ნახევარსფეროს დაპყრობამ და ევროპელების დასახლებამ გამოიწვია მათი მთლიანად გაქრობა, და ჩვენს დროში მოახერხეს მკვარებმა აღმოეჩინათ ეს უძველესი ენები. არსებობს მოსაზრებაც, რომ მექსიკელი ამერიკელების მშობლიური ენების მხოლოდ ნახევარი გადაშენდა, ხოლო მეორე ნახევარი დღემდე გამოიყენება დაახლოებით 1000 ადამიანის მიერ, ამ უძველეს ენებზე მოლაპარაკე ხალხების უმეტესობა ორენოვანია. ამ ენებიდან მხოლოდ ორი ნავაჯო და ჩეროკი ამტკიცებს,რომ დღემდე მართლაც საუბრობენ ამერიკის შეერთებულ შტატებში ძველ ამერიკულად. როგორც ცნობილია, ნავაჯოზე 150 000-ზე მეტი ადამიანი ლაპარაკობს, იგი ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია ამერიკაში. XX საუკუნის ბოლოს 175 მშობლიური ენა ფიქსირდება, მაგრამ მათგან მხოლოდ 20 იყო ფართოდ გავრცელებული, 55 ენაზე ძირითადად ტომის ხანში შესული წევრები საუბრობდნენ, ხოლო დანარჩენი 100 ენა არც ისე დიდი პოპულარობით სარგებლობდა.

ჩრდილო ამერიკულ-ინდიური ენები

ჩრდილო ამერიკულ-ინდიური ენები არის ამერიკის შეერთებული შტატებისა და სუბარქტიკული კანადის მშობლიური ენები, მაგრამ მათზე მექსიკის ჩრდილოეთ საზღვართანაც საუბრობენ. მართალია ამ ენების ჯგუფი ამ ტერიტორიის ფარგლებშია, თუმცა ასევე ვრცელდება, როგორც სამხრეთ ისე ცენტრალურ ამერიკაში.

ინდიური წარმოშობის ჩრდილოეთ ამერიკის ენების რადოენობა 300 და დაახლოებით 1,5 მილიონი მკვიდრი მაცხოვრებელი ლაპარაკობდა ამ ენებზე, როგორც კვლევებმა აჩვენა 1962 წლისთვის დაახლოებით 200 ენა არსებობდა, თუმცა დროთა განმავლობაში მათი რაოდენობა უფრო და უფრო მცირდება, არის გამონაკლისი ნავაჯო, რომელიც პირიქით სტაბილური ზრდით გამოირჩევა და დღემდე აქტუალურია.

ინდიური წარმოშობის ჩრდილო ამერიკული ენების მრავალფეროვნების მიუხედავად მათი ზოგადი დახასიათება შესაძებელია, ძირითადად ეს ენები სტრუქტურულად ერთნაირია, მაგრამ აქვთ თავისი განმასხვავებელი და დამახასიათებელი ნიშან-თვისებები, რომლებიც ერთმანეთისგან მკაფიოდ განასხვავებს. ამავე დროს ამ ენებს აქვთ საერთო ენობრივი რესურსები, სისტემა და სირთულეები, რაც ევროპულ ენებს გააჩნიათ. თუ ენების ისტორიულ კავშირს გადავხედავთ, ვნახავთ,რომ სისტემურად ესპანური, იტლიური და ფრანგული ენები ძალიან ჰგვანან ერთმანეთს, სწორედ მსგავსებებით ხდება ენების ოჯახებად დაყოფა.

ჩრდილო ამერიკულ-ინდიური ენების დაყოფა 57 ენათა ოჯახად ხდება. შესამჩნევია ზოგიერთ ოჯახში ენათა მრავლფეროვნება. 37 ენათა ოჯახი მდებარეობს კლდოვანი მთების დასავლეთით, 20 კი კალიფორნიაში. კალიფორნია გამოირჩევა არა მხოლოდ ენის არამედ კულტურის მრავალფეროვნებით, როგროც ცნობილია ის ენების რაოდენობით აჭარბებს მთელს ევროპაში არსებულს. ზოგიერთი ოჯახი ერთმანეთს შორეული ისტორიული დაჯგუფებებით უკავშირდება, რასაც ხშირად ფილეს (ენათა დიდი ოჯახი) ეძახიან. ენების ასეთი კლასიფიკაცია ხშირად სპეკულაციას ჰგავს, თუმცა ნაწილობრივ ასე იმიტომ ხდება, რომ ენების უმრავლესო გადაშენებულია ან ჯერ კიდევ არ არის შესწავლილი და ნაწილობრივ იმიტომ, რომ მათი განსხვავება ღრმა ისტორიულ დონეზე ძალიან რთულია, ვინაიდან ინდიურ ენებს საერთო წარმომავლობა აქვთ.

კლასიფიკაცია

ჩრდილო ამერიკული ენებრივი ოჯახების პირველი სრულყოფილი კლასიფიკაცია 1891 წელს შეიქმნა ამერიკელი ჯონ უესლი-პოუველის მიერ. მისი სწავლება დაფუძნებული იყო იმპრესიონისტულ მსგავსებათა ლექსიკაზე. ნომენკლატურის პრინციპი, რომელიც პოუველმა შექმნა მდომრეობდა შემდეგში: ოჯახის სახელი წარმოადგენდა იმ ძირითადი ენის სახელს საიდანაც წარმოიშვა სხვა პატარა ენები და ემატებოდა-‘ან, მაგ., კადოან არის ენათა ოჯახის სახელი, რომელიც მოიცავს ენას კადოს და კიდევ სხვა ენებს. ბოლო დრომდე პოუველის კლასიფიკაცია შეუცვლელია, ბევრი მკვლევარი ეცადა უფრო ჩაღრმავებოდა ენების ისტორიულ მსგავსებებს და მათ შორის კავშირებს, თუმცა უკეთესი შედეგი ვერ აჩვენეს. მკვლევარებს შორის ყველაზე ამბიციური და კარგად ცნობილი იყო ედვარდ საპირი, რომელიც პირველად ენციკლოპედია ‘ბრიტანიკაში’ გამოჩნდა 1929 წელს. საპირის კლასიფიკაციის მიხედვით ყველა ენა მოქცეულია 6 ფილეში: ესკიმო-ალეუტური, ალგანკვიანი-ვაკაშური, ნა-დენე, პენუტური, ჰოკან-სიოანური და აზტეკურ-ტანოანური. ენების ასე დაოჯახება მათმა გრამატიკულმა მსგავსებებმა განაპირობა. 1958 წელს ამერიკელმა ლინგვისტმა მერი ჰაასმა დაადგინა ზუსტი ბგერითი კორესპონდენცია ალგანკვიან ენებსა და ‘გალფ’ (ყურე) ჯგუფს შორის, რომელიც სამხრეთ ამერიკის შეერთებული შტატებში მდებარეობს. თუმცა ‘გალფ’ საპირმა შეიტანა ჰოკან-სიოანურ ენათა ფილეში. ამის შემდეგ ენათა კლასიფიკაციის უამრავი მცდელობა იყო, ჩარლზ და ფლორენს ვოგელინებმა შექმნდეს კლასიფიკაციის რუკა 1966 წელს, წარმოიშვა ენათა ახალი დაჯგუფებები, თითქმის საპირის მსგავსი, თუმცა ბევრი ენა, დაახლოებით ენათა 9 ოჯახი კლასიფიკაციის გარეთ დარჩა.

კლასიფიკაციამ გაადვილა შემდგომში მათი შესწავლა, მონათესავე და საერთო სისტემის მქონე ენების გამოყოფა და მათი გეოგრაფიული მდებარეობით დაყოფა.

ენებს შორის კავშირი

ინდიური წარმოშობის ჩრდილო ამერიკული ენები ძალიან ჰგავს მსოფლიოს სხვა ენებს, ყოველთვის არსებობდა კავშირი სხვა ენებს შორის. ინდიური ენების მაგალითზე შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ არსებობს სხვადასხვა ხარისხით ენობირივი კულტურული და ფსიქოლოგიური შერწყმა, ანუ შეიძლება ენებმა ერთმანეთისგან ‘ისესხონ’ ლექსიკური ელემენტები,ასევე ფონეტიკური, გრამატიკული და სემატიკური ნიშნები. მკვდრი(აბორიგენი) მოსახლეობისთვის მნიშვნელოვანი იყო ბილინგუალიზმი, განსაკუთრებით ჩრდილო-დასავლეთში, სადაც ძალიან კარგად იყო დაცული ენობრივი კუთვნილების გენეტიკური მრავალფეროვნება, საიდანაც შემდგომში კარგად განვითარდა ენათა ‘მსესხებლობის’ სისტემა.

რა თქმა უნდა ენებს შორის ინფორმაციის გაცვლა დიდ სირთულეებს ქმნიდა გენეტიკურ კლასიფიკაციაში. რამდენიმე შემთხვევაში, ენებს შორის ასეთი კონტაქტი წარმოშობს ერთ ენაში მეორე ენის შეჭრას, რაც იწვევს პიჯინის (ენის გამარტივება) ზრდას ლექსიკაში. ერთ-ერთი მაგალითია ჩრდილო-დასავლეთის ჩინუკის ჟარგონი, რომელიც ბევრი თეთრკანიანის მიერ გამოიყენებოდა და იღებდა ბევრ სიტყვას როგორც ფრანგულიდან ისე ინგლისურიდან, მანამ სანამ არ დაძველდა და არ გაქრა.

ბოლო დროს, ინდიური და ევროპული ენების (ფრანგული, ინგლისური, ესპანური და რუსული) კონტაქტი შეფასდა, როგორც ბილინგუალიზმი.

ინდიური ენების ტიპი და ენობრივი ხარისხი შესანიშნვად შეერწყა ევროპულ კულტურას, რაც ემყარებოდა სოციალურ ფაქტორს. მაგალითად; ჩრდილო-დასავლეთ კალიფორნიის კაროკი, ტომი, რომელსაც საკმაოდ მკაცრად მოექცდნენ თეთრკანიანები, მხოლოდ რამდენიმე ნასესხები ენა აქვთ ინგლისელებისგან (მაგ., apus ‘apples’), ასევე ზოგი სიტყვა ოდნავ არის გადაკეთებული თავიანთი ინტერპრეტაციით და ლექსიკის გავლენით, მაგალითად სასტუმროს (hotel) არის ‘am-naam’, ანუ ოთახი საჭმელად (eating room).

სამხრეთ ამერიკა და დასავლურ-ინდიური ენები

100-ზე მეტი განსხვავებული  ენობრივი ოჯახი არსებობდა სამხრეთ ამერიკაში და 1000-ზე მეტი ცალკეული ენები აღმოაჩინეს ამ კონტინენტზე და დასავლეთ ინდიაში. ამ უკანასკნელს მხოლოდ ორი აბორიგენული ოჯახი გააჩნდა, არავაკული და კარიბანული, რომლებიც ასევე სამხრეთ ამერიკაშიც არსებოდნენ. სამხრეთ ამერიკის მშობლიური ენები უფრო კარგადაა ცნობილი, აქედან ზოგი ოჯახი ისე არის ერთმენთთან დაკავშირებული,რომ ლინგვისტებს თავისუფლად შეუძლიათ შეამცირონ ძირითადი ოჯახების რაოდენობა და უფრო მეტად დაახლოვონ ენები ერთმანეთთან. სამხრეთ ამერიკის და ჩრდილო-ინდიური ენობრივი ოჯახები, როგორც წესი არის რვა: ჩიბჩანური, კარიბანული, კეჩუა, აიმარა, ჯე, არავაკული, არაუკანიანური და ტუპი-გუარანი.

ევროპელების შემოსევებამდე, ჩიბჩანური ფართოდ იყო განვითარებული იმ ადგილებში, სადაც ახლა, კოლუმბია, ეკვადორი, პანამა, კოსტა რიკა და ნიკარაგუა არის. ის მიეკუთვნება დიდ, ზოგად ჩიბჩანულ ენათა ჯგუფს. ზოგი ჩიბჩანური ენები დღემდე არსებობს კოლუმბიასა და ცენტრალურ ამერიკაში.

რაც შეეხება კარიბანულს და ჯეს, ისინი ერთ-ერთ ყველაზე დიდ ენობრვი ოჯახში შედიან ჯე-პანო-კარიბულში. ძველ დროში კარიბანული ენა ძალიან მნიშვნელოვანი იყო დასავლეთ-ინდიელებისთვის, ასევე ბრაზილიისთვის, პერუსთვის, გვინეასთვის, ვენესუელასა და კოლუმბიასთვის. დღესდღეობით ამ ენების რაღაც ნაწილი არის აღმოჩენილი ჩრდილოეთ-სამხრეთ ამერიკასა და დასავლეთ-ინდიელების კუნძულებზე. ჯეს ენებზე ლაპარაკობდნენ აღმოსავლეთ ბრაზილიაში, 50-მდე მათგანი დღემდე გამოიყენება.

კეჩუა, აიმარა და არაუკანიანური ენობრივი ოჯახები გავრცელებული იყო ანდების შტოზე, რომელიც ანდურ-ეკვატორულ ოჯახებს მიეკუთვნება. ბოლო დროინდელი მონაცემებით აიმარა მოიცავს 14 ენას, რომელიც მშობლიური ენაა დაახლოებით 2 მილიონი ადამიანისა პერუსა და ბოლივიას ნაწილში, სადაც ეს ენები გამოიყენებოდა შემოსევებამდე. უამრავი ენებიდან, ყველაზე მნიშვნელოვანი არის მაპუდუნგუნი, რომელიც შეადგენს არაუკანიან ენათა ოჯახს, და გავრცელებულია ჩილესა და არგენტინაში.

არავაკული და ტუპი-გუარანის ოჯახი ეკუთვნის ეკვატორულ განშტოებას, ანდების-ეკვატორულ ენათა ჯგუფს. არავაკული მიიჩნევა, როგორც ყველაზე გავრცელებული ენა სამხრეთ ამერიკის ენათა ოჯახში. აბორიგენების დროს, 1500 წლამდე, არავაკული ენებზე საუბრობდნენ დასავლური წარმოშობის ინდიელები, ასევე სამხრეთ ბრაზილია და ანდების აღმოსავლეთ მხარე. დროთა განმავლობაში არავაკული ენები განადგურდა დასავლეთ ინდიაში, თუმცა სამხრეთ ამერიკაში, განსაკუთრებით: ვენესუელა, კოლუმბია, ბრაზილია, გვიდეა, პერუ, პარაგვაი და ბოლივია დღემდე ინარჩუნებენ უძველეს მშობლიურ ენას.

ტუპი-გუარანის წარმოშობის ენები გეოგრაფიული მდებარეობით არავაკულს ჰგავს. ტუპიური ოჯახში ენები აღმოსავლეთ ბრაზილიიდან, ამაზონის მდინარის გავლით ანდებამდე ვრცელდება. გუარანის ენები აღმოჩენილია პარაგვაიში, ბრაზილიაში, არგენტინასა და ბოლივიაში. ტუპი-გუარანის ოჯახიდან 120 ენა გადარჩა, მათგან ყველაზე დიდი ოჯახები ტუპი და გუარანაა. ტუპი ბრაზილიაში გამოიყენება და ცნობილია, როგორც ‘ლინგვა ფრანკა’, გუარანი პარაგვაიში გამოიყენება,ისევე როგორც ესპანური და დაახლოებით 4 მილიონი ადამიანი საუბრობს მასზე ბრაზილიასა და პარაგვაიში.

ენათა მრავალფეროვნება გასაოცარია სამხრეთ ამერიკაში. კიდევ უამრავი ენობრივი ოჯახები და ასობით დამატებითი ენები არსებობს, რომლებიც ჯერ გამოკვლეული არ არის და არც მათი კლასიფიკაციაა შესაძლებელი.

მექსიკის და ცენტრალური ამერიკის ენები

დაახლოებით 24 ენობრივი ჯგუფია აღმოჩენილი მექსიკისა და ცენტრალური ამერიკის ტერიტორიაზე. ჯერჯერობით კარგად არ არის ენების წარმომავლობა და მსგავსება შესწავლილი, ამიტომ მათი კლასიფიკაცია ჯერ კიდევ დასამუშავებელია, როგორც მკვლევარები ამბობენ შესაძლებელია ენობრივი ოჯახების შემცირება და ბევრი მსგავსი ენების ერთ ჯგუფში მოთავსება.

ერთ-ერთი ამ ჯგუფებს შორის არის იომანური, რომელიც გავრცელებულია თავისუფალ კალიფორნიაში და დაკავშირებულია ამერიკის შეერთებულ შტატებში არსებულ იომანურ ენებთან. იომანური ჯგუფი შედის ერთ-ერთ დიდ ენობრივ ოჯახში ჰოკან-სიოუანში, რომელიც გავრცელებულია მექსიკასა და ცენტრალური ამერიკის ნაწილში, ამას გარდა ის ასევე მოიცავს კოაჰილტეკანს, გუაკურანს და ჯიკაქუეს ოჯახებს. ოტომეანური ოჯახი, რომელიც ცენტრალურ მექსიკაში გვხვდება, მოიცავს როგორც ოტომეანურ ენას, წარმოადგენს ერთ-ერთი დიდი, ზოგადი ენათა ჯგუფის ოტომეანგეური ენათა ოჯახის ძირითადად, საყრდენ ენათა ცალკეულ ჯგუფს, რომელშიც შედის მიქსტეკური და ზოპოტეკური. ეს ენებიც ასევე მექსიკაშია გავრცელებული.

უტო-აზტეკური არის უტო-ტანოანური წარმოშობის ენათა ოჯახში, ასევე არსებობს ენა მაია რომელიც შედის იუკატანურ ენათა ჯგუფში და გავრცელებულია ცენტრალურ ამერიკაში და არის ყველაზე დიდი ჯგუფის პენტიანური ენების რიგში.

ამას გარდა პენტიანური ენობრივ ჯგუფში შედის ჰუავე, მიქს-ზოკო და ტოტონაკური წარმოშობის ენები, რომლებზეც საუბრობდნენ მექსიკასა და გვატემალაში.

მექსიკასა და ცენტრალურ ამერიკაში დღემდე არის 4 მილიონი ადამიანი, რომელიც მაიას სათანადო დიალექტზე საუბრობს და სწორედ ეს იყო ოფიციალური ენა მაიას იმპერიის, რომელიც ესპანელების შემოსევების შემდეგ განადგურდა. ასევე სამხრეთ ამერიკის ორი ენობრივი ოჯახი კარიბანული და ჩიბჩანი აღმოჩენილია ცენტრალურ ამერიკაშიც.

ამ თემაში ისინი როგორც ‘ინდიელები’ იქნებიან მოხსენიებულნი. მხოლოდ და მხოლოდ ამ სიტყვის ჟღერადობის და სოციალური ასოციაციების გამო. არსებობს თეორია რომ ეს სიტყვა პოლიტიკურად არასწორია, რადგან მათ ინდიელები მხოლოდ იმიტომ ეწოდათ, რომ თავდაპირველად კოლუმბი ინდოეთში მიემგზავრებოდა, მაგრამ ამ თეორიას მხარს არ უბავს უფრო მყარად გამაგრებული არგუმენტი, რომელიც ამტკიცებს, რომ ეს ხალხი თავიანთ თავებს უკვე როგორც ინდიელებს ისე მიმართავდა. ამას არსებითი მნიშვნელობა ამ კვლევაში არ ექნება.