ძველი ქართული ენა

ძველი ქართული ენა
გავრცელებულია	საქართველო
მოლაპარაკეთა რაოდენობა	—
ოფიციალური სტატუსი	საქართველო
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	კავკასიური ენები ქართველური ენები
დამწერლობის სისტემა	ქართული დამწერლობა (ასომთავრული, ნუსხური)
ენის კოდები	ISO 639-3: oge

ძველი ქართული ენა - ახალი ქართულის წინამორბედი ენა. ლაპარაკობდნენ მე-4 საუკუნიდან მე-11 საუკუნემდე. (მე-11-დან - საშუალო ქართული)

ფონეტიკა

თანხმოვნები

ძველ ქართულ ენაში 29 თანხმოვანი იყო.

ჴ (ხარი, ჴარი) იყო ხახისმიერი (ფარინგალური) ყრუ ფშვინვიერი ბგერა, რომელიც ზოგიერთ კილოში კიდევაა შენახული, მაგალითად ფშაურში, ხევსურულში გრემ-საბუე-ენისელში და სხვაგანაც. ყველა სიტყვაში, სადაც ჴ იხმარებოდა, სალიტერატურო ენაში შეენაცვლა ხ; გვქონდა: ჴელი, მუჴლი, მჴარი, ჴაჴა, ჴორცი, ვენაჴი და სხვა, ახლა კი გვაქვს: ხელი, მუხლი, მხარი, ხახა, ხორცი, ვენახი.

ძველი ქართულისა და ახალი ქართულის თანხმოვნების გამოთქმებს შორის მსგავსება დიდია. ენისთვის დამახასიათებელია ჰარმონიული ჯგუფების შექმნა. როდესაც ორი თანხმოვანი ხვდება ერთად, ხშირად ხდება ასიმილაცია და თანაბრდება მათი ჟღერადობა მაგალითად "ტეხავს ზმნის ფუძეში — ტეხ, იკარგება ორ თანხმოვანს შორის მყოფი ხმოვანი და რჩება ტხ, რომელიც ასიმილირდება და მიიღება ტყ (ტყდება).

ხმოვნები

ძველი ქართულის ხმოვნების წარმოთქმაც თითქმის ანალოგიურია ახალისა.

	წინა		ცენტრალური		უკანა
დახურული	ი					უ
საშუალო		ე				ო
ღია			ა

ძველ ქართულს გააჩნია ხუთი ხმოვანი ა, ე, ი, ო და უ და ორი ნახევარხმოვანი ჲ და უ̂.

ჲოტას მარცვალი არ გააჩნია, მაგალითად სიტყვაში დედაჲ, ბოლოკიდური მარცვალი არის აჲ და არა ჲ. წარმოითქმის ენის შუა ნაწილის მიახლოებით შუა სასასთან. თუ ეს მიახლოება იმდენად დიდია, რომ გამომავალი ჰაერის ერთგვარ დაბრკოლებას წარმოადგენს, მაშინ მას სპირანტული ხასიათი ექნება.

ძველ ქართულ ენაში უ ბგერით დაბოლოებული დიფტონგიც ხშირად ერთ მარცვლად გამოითქმოდა და უ მოკლდებოდა. მაგალითად სიტყვაში ჩუენი უ მოკლეა. ასეთი უ-სათვის ანბანში ასო არ მოიპოვებოდა. მისი აღნიშვნა მხოლოდ ერეკლე მეფის დროს ანტონ კათალიკოსის გავლენით შემოიღეს — უ̂, რომელსაც „უ-ბრჯგუთი“ ან უბრალოდ „უ-ბრჯგუ“ უწოდეს.

ასო ჱ (ჰე, ე-მერვე) ძველ ქართულ ენაში იხმარებოდა „ეჲ“ კომბინაციის ნაცვლად. მაგალითად:

ქრისტეჲ — ქრისტჱ

მთვარეჲ — მთვარჱ

ჳ (ვიე) გამოხატავდა დიფთონგს, რომლის პირველი ნაწილი უმარცვლო უ არის, მეორე კი — მარცვლიანი ი. ძველი ქართული ტექსტების დღევანდელი ასოებით ბეჭვდის დროს, სხვა ნიშნის უქონლობის გამო, იგივე ასოა გამოყენებული უმარცვლო უ-სა და უფრო ხშირად უ-სა და ი-ს შუა მდებარე ხმოვნის გადმოსაცემად.

ჵ (ოჰ, ჰოე) თავდაპირველად იყო დახურული ო, დიფთონგისებრი ხასიათისა (დაახლოებით ოუ̂). შემდგომში მას კითხულობდნენ როგორც ოჲ, ჰოჲ.

ბრუნება

ძველ ქართულში, ისევე როგორც ახალში არ იყო გენდერული კლასები და ყველა სახელი ერთნაირად იბრუნვოდა. ენაში იყო 8 ბრუნვა: წრფელობითი, სახელობითი, მოთხრობითი, მიცემითი, ნათესაობითი, მოქმედებითი ვითარებითი და წოდებითი. მრავლობითის ბრუნებას ორი ფორმა ჰქონდა — ებიანი და ნარ-თანიანი, რომელთაგანაც ნარ-თანიანი უფრო გავრცელებული და მიღებული იყო. ნართანიანის ნიშნები მხოლობითისაგან განსხვავდებოდა, ებიანს კი მხოლობითისაგან მხოლოდ რიცხვის ნიშანი განასხვავებდა:

ბრუნვა	მხოლონითი	ებ-იანი მრ. რ.	ნარ-თანიანი
წრფელობითი	—	-ებ	—
სახელობითი	-ი / ჲ	-ებ-ი	-ნ-ი
მოთხრობითი	-მან	-ებ-მან	-თ(ა)
მიცემითი	-სა	-ებ-სა	-თ(ა)
ნათესაობითი	-ისა	-ებ-ისა	-თ(ა)
მოქმედებითი	-ითა	-ებ-ითა	—
ვითარებითი	-ად / დ	-ებ-ად	—
წოდებითი	-ო	-ებ-ო	-ნ-ო

იხილეთ ასევე

• ძველი ქართული სიტყვების ლექსიკონი
• ქართული ენა